Ermenistan

Ermenistan (Ermenice: Հայաստան, romanize: Hayastan, Ermenice telaffuz: [hɑjɑsˈtɑn]) veya resmî ismiyle Ermenistan Cumhuriyeti (Ermenice: Հայաստանի Հանրապետություն, Hayastani Hanrapetut‘yun, Ermenice telaffuz: [hɑjɑsˈtɑni hɑnɾɑpetuˈtʰjun]), Avrasya'nın Güney Kafkasya bölgesinde bulunan, denize kıyısı olmayan bir ülkedir. Batı Asya'daki Ermeni Yaylaları üzerinde yer alan ülke,[12][13] batısında Türkiye, kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Azerbaycan ve Rus barış gücünün yer aldığı Laçın Koridoru, güneyinde ise İran ve Azerbaycan'ın bir parçası olan Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ile sınır komşusudur.[14]

Ermenistan
Հայաստանի Հանրապետություն
Hayastani Hanrapetut’yun
Ermenistan Cumhuriyeti
Millî marş
Մեր Հայրենիք (Ermenice)
Mer Hayrenik   (transkripsiyon)
"Anavatanımız"

Başkent
ve en büyük şehir
Erivan
40°11′K 44°31′D
Resmî diller Ermenice
Etnik gruplar
(2019[1][2])
Resmî din
Hristiyanlık (Ermeni Apostolik Kilisesi)[3]
Hükûmet Üniter Başkanlık Sistemi
Armen Sarkisyan
 Başbakan
Nikol Paşinyan
 Ulusal Meclis Başkanı
Ararat Mirzoyan
Tarihçe  
MÖ 6. yüzyıl
MÖ 190
52–428
885–1045
1198–1375
 Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti adıyla Rusya'dan bağımsızlık
22 Nisan 1918
29 Kasım 1920
 Yeniden bağımsızlık
23 Eylül 1991
21 Aralık 1991
 Birleşmiş Milletler'e katılım
2 Mart 1992
Yüzölçümü
 Toplam
29.743 km2 (11.484 sq mi) (141.)
 Su (%)
4,71
Nüfus
 2020 tahminî
2.956.900[6] (137.)
 2011 sayımı
3.018.854[7][8]
 Yoğunluk
101,5/km2 (262,9/sq mi) (99.)
GSYİH (SAGP) 2020 tahminî
 Toplam
40,788 milyar $[9] (114.)
 Kişi başına
13.735 $[9] (87.)
GSYİH (nominal) 2020 tahminî
 Toplam
12,813 milyar $[9] (133.)
 Kişi başına
4.315 $[9] (98.)
Gini (2018)  34.4[10]
orta
İGE (2019)  0.776[11]
yüksek · 81.
Para birimi Ermeni dramı (դր., AMD)
Zaman dilimi UTC+4 (UTC)
 Yaz (YSU)
UTC+5 (DST)
Trafik akışı sağ
Telefon kodu 374
İnternet alan adı .am

Ermenistan üniter, çok partili, demokratik bir ulus devlettir. Urartu MÖ 860 yılında kurulmuş ve MÖ 6. yüzyılda yerini Ermenistan Satraplığı almıştır. Ermenistan Krallığı MÖ 1. yüzyılda Büyük Tigranes döneminde altın çağını yaşadı ve MS 3. yüzyılın sonlarında veya 4. yüzyılın başlarında Hristiyanlığı resmî din olarak kabul eden dünyadaki ilk devlet oldu.[15][16] Hristiyanlığın devletin resmî dini olarak kabul edilme tarihi 301'dir.[17] Eski Ermeni krallığı, 5. yüzyılın başlarında Bizans ve Sasani İmparatorlukları arasında bölündü. 9. yüzyılda Pakratuni Hanedanlığı döneminde Ermeni Bagratuni Krallığı restore edildi. Bizanslılara karşı yapılan savaşlar nedeniyle gerileyen krallık 1045 yılında düştü ve Ermenistan kısa süre sonra Selçuklu'nun bir parçası oldu. 11 ve 14. yüzyıllar arasında Akdeniz kıyısında bir beylik ve sonrasında da krallık olan Kilikya Ermeni Krallığı kuruldu.

16 ve 19. yüzyıllar arasında Ermenistan, defalarca Osmanlı ve Pers imparatorluklarının egemenliğine girdi. 19. yüzyılda Ermenistan Rus İmparatorluğu tarafından işgal edilirken geri kalan bölgeler Osmanlı egemenliği altında kalmıştır. 1 Haziran 1915 tarihinde Osmanlı hükûmeti tarafından Takvim-i Vekâyi'de yayımlanarak yürürlüğe giren Tehcir Kanunu ile yaklaşık 422.758 Ermeni zorunlu göçe tabi tutuldu.[18][19][20][21][22] 1918'de, Rus Devrimi'nin ardından, Rus olmayan tüm ülkeler bağımsızlıklarını ilan ettiler ve bunun sonucunda Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti kuruldu. 1920'de devlet, Transkafkasya Sosyalist Federatif Sovyet Cumhuriyeti'ne dahil edildi ve 1922'de Sovyetler Birliği'nin kurucu üyesi oldu. 1936'da Transkafkasya devleti dağıldı ve Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti de dahil olmak üzere ortaya çıkan bu devletler Sovyetler Birliği cumhuriyetlerine dönüştü. Modern Ermenistan Cumhuriyeti, 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrası bağımsız oldu.

Ermenistan, gelişmekte olan bir ülkedir ve 2018 İnsani Gelişme Endeksi'nde 81. sırada yer almaktadır.[23] Başkenti ve en büyük şehri Erivan'dır;[24] Gümrü, Vanadzor, Eçmiadzin, ve Hrazdan ülkenin diğer önemli şehirlerindendir. Ekonomisi büyük oranda endüstri ve madenciliğe dayanmaktadır. Ermenistan coğrafi olarak Güney Kafkasya'da yer alırken, genellikle jeopolitik bakımdan Avrupa devleti olarak kabul edilir. Ermenistan jeopolitik olarak Avrupa ile pek çok açıdan uyum sağladığından Avrupa Konseyi, Doğu Ortaklığı, Eurocontrol ve Avrupa İmar ve Kalkınma Bankası dahil olmak üzere çok sayıda Avrupa kuruluşun; Asya Kalkınma Bankası, Toplu Güvenlik Anlaşması Örgütü, Avrasya Birliği, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Bağımsız Devletler Topluluğu ve Avrasya Kalkınma Bankası dahil olmak üzere Avrasya'daki belirli bölgesel grupların üyesidir.[25] Ermenistan ayrıca dünyanın en eski ulusal kilisesi olan Ermeni Apostolik Kilisesi'ni ülkenin birincil dinî kurumu olarak kabul etmektedir.[3] Resmî dili Ermenice olan devletin kullandığı alfabe MS 405 yılında Mesrop Maştots tarafından yaratılmıştır. Ülke 1991 yılından beri Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ bölgesini fiilen işgal etmekte[26][27][28] ve de facto Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin varlığını desteklemektedir.

Etimoloji

Ermenistan'ın günümüzdeki Ermenice ismi Hayastan[29] (Ermenice: Հայաստան), Ermenilerin ülkeleri için eskiden kullanmış oldukları Հայք (Hayk’) kelimesine Farsça ülke anlamına gelen -stan ekinin eklenmesi ile oluşturulmuştur.[30][31] Ancak Hayastan isminin kökeni çok daha eski tarihlere dayanmaktadır ve ilk olarak Agathangelos,[32][33] Bizanslı Faustus,[34][35] Gazar Parpetsi,[36] Koryun[37] ve Sebeos'un[37] eserlerinde bu isim geçmiştir.

Ad, Ermeni patrik ve MS 5. yüzyıl yazarı Horenli Musa'ya göre Babil kralını yenen ve Ararat bölgesinde kendi milletini kuran[38] Nuh'un büyük torunu Hayk'tan[39] (Ermenice: Հայկ) türetilmiştir. İsmin daha ilerideki kökeni belirsizdir. Ayrıca, Hay adının Ermeni Yaylası'nda hüküm sürmüş iki krallıktan oluşan konfederasyon devleti Hayasa-Azzi'den (MÖ 1600–1200) geldiği ileri sürülmektedir.[40][41]

Bir coğrafi tanım olarak Arminiya veya Armaniya ( ) adına en erken Ahameniş İmparatoru I. Darius'un yaklaşık MÖ 510 tarihli Eski Farsça yazılmış Behistun Anıtı'nda rastlanır.[42] Antik Yunan terimleri Ἀρμενία (Armenía) ve Ἀρμένιοι (Arménioi, "Ermeniler") ilk kez Miletli Hekataios (MÖ 550 - MÖ 476) tarafından anılmıştır.[43] Bazı Pers seferlerinde görev yapan bir Rum general olan Ksenophon, MÖ 401 yıllarında Ermeni köy yaşamının ve misafirperverliğinin birçok yönünü anlatmıştır.[44]

Bazı bilim adamları, Armenia adını Erken Tunç Çağı eyaleti Armani (Armanum, Armi) veya Geç Bronz Çağı eyaleti Arme (Şupria) ile ilişkilendirmişlerdir.[45] Bahsi geçen krallıklarda hangi dillerin konuşulduğu bilinmediği için bu bağlantılar kesin olarak kanıtlanamamıştır.

Hem Horenli Musa hem de İstanbullu Ermeni tarihçi Mikayel Çamçiyan'e göre Armenia ismi, Hayk'ın soyundan gelen Aram'ın adından gelmektedir.[46][47]

Türkçe metinlerde eskiden Ermeniyye veya Ermen diyarı olarak bahsedilmiş bölge için bu adın ilk kullanımı 17. yüzyılda gözlemlenmiştir. Evliya Çelebi'nin Seyahatnâme eserinde de bu isim adı altında ele alınmıştır.[48]

Tarihçe

Çağdaş Ermenistan'ın doğuşu

Tarihi Ermenistan'ın bir kısmı olan bugünkü Ermenistan, Kaçar Hanedanı'na bağlı Revan Hanlığı'ndan ibaretti. Ülke 1827'de Paskeviç komutasındaki Rus ordusu tarafından ele geçirilmiş ve Kaçarlar 22 Şubat 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması'nın 4. Maddesi ile Hanlık üzerindeki egemenliğini Rusya lehine terk etmiştir.[49][50] 21 Mart 1828'de reorganize edilen idari birime Ermeni Oblastı (Армянская область/Armyanskaya Oblast) adı verilmiştir.[51] Oblastın o tarihte %18 dolayında olan Ermeni nüfusu, Rus yönetimi tarafından davet edilen İran Ermenilerinin göçü sonucunda 20. yüzyıl başında %48 düzeyini bulmuştur. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğundan mülteci olarak gelen Ermenilerle birlikte bu sayı %70'lere ulaşmıştır.

1850'da Erivan Guberniyası (Эриванская губернія/Erivanskaya Guberinya) kurulmuştur ve Guberniya 27.830 kilometre karelik bir alana sahipti. 1897'de yapılan nüfus sayımına göre Erivan Guberniyası'nın nüfusu 829.556 kişi olup toplam nüfusun % 56'sı Ermeni, % 37,5'i Azeri, % 5,5'i Kürt ve % 0,6'sı Rus'u etnik gruplardan ibaretti.[52] I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğu'nda gerçekleşen etnik çatışmalar Ermeni Kırımı'na sebep oldu ve günümüzde modern Ermenistan ile Osmanlı İmparatorluğu'nun halefi Türkiye arasındaki gergin ilişkilerin temelini oluşturdu.

1917 Devrimi'nden sonra Rus Devletinin çöküşü üzerine kurulan Transkafkasya Federasyonu 26 Mayıs 1918'de üç cumhuriyete bölündü[53] ve 28 Mayıs 1918'de Erivan'da Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi.[54] İki buçuk yıl süren bağımsızlığı sırasında ekonomik, askeri ve siyasi krizlerle sarsılan cumhuriyet 1920 Kasım ayında Türk ve Sovyet ordularının eş zamanlı işgaline uğrayarak bağımsızlığını kaybetmiş ve 2 Aralık 1920'de Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Sovyetler Birliği'ne katılmıştır.

Ermenistan Cumhuriyeti

Erivan'a giren 11. Kızıl Ordu askerleri (29 Kasım 1920).

Sovyetler Birliği'nin son döneminde 7 Aralık 1988 tarihinde Leninakan (zamanımızda Gümrü) ve Spitak şehirlerinde 6,9 magnitüd büyüklüğünde bir sarsıntı yer aldı.[55] Bu deprem, şehirleri yıktı ve yaklaşık 25.000 kişinin hayatına mal oldu. Özellikle Sovyet ekonomisi için daha olumsuz bir tesadüf olamazdı: SSCB aynı zamanda Sovyet-Afgan Savaşı yer almakta idi ve iki sene önce Ukrayna SSC'nde yer alan Çernobil reaktör kazası, insanî ve ekolojik bir felaket olması dışında SSCB için çok büyük bir finansal sorun oldu. Sovyet yetkililer, depremin ekonomik etkilerinin altından kalkma problemi ile karşılaştılar.[56]

Aynı senede Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında Dağlık Karabağ (Nagornıy Karabağ) bölgesi üzerinde anlaşmazlık çıktı. Azerbaycan'a ait olan; fakat nüfus çoğunluğu Ermenilerden oluşan[57] bir özerk bölge olan Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nda Ermeniler ayaklanarak ayrı bir cumhuriyet ilan ettiler. Ermenistan ile Azerbaycan savaşın eşiğine gelirken her iki cumhuriyette Azeri ve Ermeni azınlıklar şiddet olaylarına maruz kaldı. Çatışmalar sürerken Mayıs 1990'da Yeni Ermenistan Ordusu kurularak Sovyet ordusundan fiilen bağımsız bir ordu yapısı oluşturuldu.

Sovyetler Birliği'nin dağılması üzerine Ermenistan 23 Ağustos 1991'de bağımsızlığını ilan etti. Şiddetlenen Ermeni-Azeri savaşında Ermenistan, D. Karabağ ile Ermenistan arasındaki Laçın Koridoru'nu da işgal ederek D. Karabağ'ı fiilen kendisine ilhak etti. Azerbaycan'ın Ermenistan'a uyguladığı ekonomik ambargo, ülkede büyük sıkıntılara yol açtı. 1993'te Türkiye de Ermenistan'a karşı ambargoya katıldı. D. Karabağ savaşı 1994'te Rusya'nın dikte ettiği ateşkesle sona erdi.

Hâlen Ermenistan, Birleşmiş Milletler tarafından Azerbaycan'a ait sayılan toprakların %20'si (D. Karabağ ve Laçin Koridoru dahil) işgal altında bulundurmaktadır. Türkiye bu durumu gerekçe göstererek Ermenistan Cumhuriyeti ile diplomatik ilişki kurmaktan kaçınmış ve bu ülke ile sınırlarını trafiğe kapatmıştır.

Ermenistan siyasetinde D. Karabağ kökenli siyasi örgüt ve kişilerin egemenliğine dikkat çeken bazı gözlemciler, Ermenistan'ın D. Karabağ'ı değil, aksine D. Karabağ'ın Ermenistan'ı ilhak ettiğini ileri sürmüşlerdir.

Hükûmet ve siyaset

Ermenistan temsilî bir parlamenter demokratik cumhuriyettir. Ermeni anayasası, Nisan 2018'e kadar yarı başkanlık cumhuriyet sistemine bağlı kalmıştır.

Mevcut Ermenistan Anayasası'na göre cumhurbaşkanı büyük ölçüde temsilî görevler üstlenen devlet başıdır. Başbakan ise hükûmetin başıdır ve yürütme yetkisini kullanır.

Yasama yetkisi, tek meclisli bir parlamento olan Ulusal Meclis'e verilmiştir.

Ülke Kırılgan Devletler Endeksi'nin 2006'daki ilk raporundan en son yayımlanan 2019 raporuna kadar komşu ülkelerden daha iyi sıralara yerleşti (2011 dışında).

Ermenistan'da on sekiz yaşını geçen herkes oy hakkına sahiptir.

Dış ilişkiler

ABD Bakanı Mike Pompeo, Ermenistan Devlet Başkanı Armen Sarkisyan ile birlikte

2 Mart 1992'de Birleşmiş Milletler'e üye olan Ermenistan, bir dizi kuruluşun katılımcısı ve uluslararası anlaşmaların imzacısı olmuştur. Aynı zamanda Avrupa Konseyi, Asya Kalkınma Bankası, Avrupa Yeniden Yapılanma ve Kalkınma Bankası , Bağımsız Devletler Topluluğu, Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, Uluslararası Para Fonu, Dünya gibi uluslararası kuruluşların üyesidir. Ticaret Örgütü, Dünya Gümrük Örgütü, Karadeniz Ekonomik İşbirliği Örgütü ve La Francophonie ve CSTO gibi askerî ittifakların bir üyesidir. Ayrıca NATO'nun Barış için Ortaklık programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne katılır. 2004'te Ermeni kuvvetleri, Kosova'da NATO liderliğindeki uluslararası bir güç olan KFOR'a katıldı. Ermenistan aynı zamanda Arap Birliği,[58] Amerikan Devletleri Örgütü, Pasifik İttifakı, Bağlantısızlar Hareketi'nin gözlemci üyesidir ve Şanghay İşbirliği Örgütü ile diyalog ortağıdır. Ermenistan, Fransa ile olan tarihsel bağlarının bir sonucu olarak 2018 yılında iki yılda bir düzenlenen Frankofoni zirvesine ev sahipliği yapmak üzere seçildi.[59]

Azerbaycan ile ilişkileri soğuktur, bu iki ülkenin arasında diplomatik ilişki bulunmamaktadır.[60] Özellikle Karabağ Savaşı ve bunun etkileri nedeniyle gerilimler vardır. 1994'te bir ateşkes anlaşması yapılmasına rağmen, savaştan önce Azerbaycan toprağı olan bölge (eski sınırların %16'sı) günümüzde Ermenistanlılar tarafından kontrol edilmektedir.[25][61]; Azerbaycan'da yaşadığı yerden zorunlu göç etmek zorunda kalan yaklaşık 528.000 kişi ve Ermenistan'dan kaçan 300.000 Azeri sığınmacı bulunmaktadır.[61]

Türkiye, Ermenistan'ın bağımsızlığını 16 Aralık 1991 tarihinde[62] tanıyarak ülkeyi tanıyan dünyanın ilk ülkelerinden birisi olmuştur.[63] Buna rağmen, Ermenistan ile Türkiye arasındaki diplomatik ilişkiler hâlâ mesafelidir. Ermenistan anayasası, Türkiye ile olan sınır antlaşmasının eski hükûmetin Sovyetler Birliği tarafından kontrolünün ardından imzalanmasını gerekçe göstererek sınırı hukukî olarak tanımamaktadır. 1993'te Türkiye, Ermeni güçlerinin de jure Azerbaycan topraklarını işgal etmesi nedeniyle Ermenistan ile sınırını kapatmıştır ve bu sınır günümüzde de kapalıdır.[64]

Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan ile el sıkışıyor.

10 Ekim 2009'da Ermenistan ve Türkiye, diplomatik bağların yeniden tesis edilmesi ve sınırlarının yeniden açılmasına ilişkin protokol imzaladılar.[65] Protokollerin yürürlüğe girebilmesi için ulusal parlamentolarda oylama yapılmalıydı. Ermenistan'da protokoller meclise gönderilmeden önce anayasaya uygunluğun onaylanması için Anayasa Mahkemesine gönderildi. Anayasa Mahkemesi, üç ana konunun altında yatan protokollerin ön sözüne atıfta bulundu.[66] Protokollerin uygulanmasının Ermenistan'ın Kars Antlaşması ile tesis edilen mevcut Türkiye-Ermenistan sınırını resmen tanıdığı anlamına gelmediği belirtildi. Bunun sonucunda Anayasa Mahkemesi protokollerin ana gerekçelerinden birini, yani "iki ülke arasındaki mevcut sınırın ilgili uluslararası hukuk antlaşmalarıyla tanımlandığı şekilde karşılıklı olarak tanınmasını" reddetti.[67][68] Daha sonra Ermenistan, Protokollerin onay sürecini askıya aldığını 23 Nisan 2010 tarihli bir nota ile Türkiye'nin Tiflis Büyükelçiliğine bildirdi.[69] Türk Hükûmeti için Protokollerden çekilme nedeni de buydu.[70]

İki komşusuyla da kötü ilişkileri olması sebebiyle Ermenistan'ın Rusya ile yakın güvenlik bağları vardır. Rusya, Ermenistan hükûmetinin talebi üzerine Gümrü şehrine askerî üs kurmuştur. Rusya ile olan iyi ilişkilerine karşılık Ermenistan, son yıllarda Avrupa-Atlantik devletleriyle ilişkilerini geliştirmeye çalışmaktadır. Özellikle ABD ile Ermeni diasporası aracılığıyla iyi ilişkiler sürdürmektedir. ABD Nüfus Bürosu'na göre ülkede 427.822 Ermeni yaşamaktadır.[71]

Rusya Devlet Başkanı Dmitri Medvedev, Erivan'daki Ermeni Soykırımı anıtında.

Azerbaycan ve Türkiye'nin sınır ablukaları nedeniyle Ermenistan, özellikle ekonomik alanda güney komşusu İran'a bağımlıdır. İran'dan Ermenistan'a giden bir doğalgaz boru hattının inşası da dahil olmak üzere iki ülke arasında ekonomik projeler geliştirilmektedir.

Ermenistan, Avrupa Konseyi üyesidir ve özellikle Fransa ve Yunanistan gibi üye devletleri başta olmak üzere Avrupa Birliği ile dostane ilişkiler sürdürmektedir. Ocak 2002'de Avrupa Parlamentosu, Ermenistan'ın gelecekte AB'ye girebileceğini kaydetti.[72] 2005 yılında yapılan bir anket, Ermenistan nüfusunun %64'ünün AB'ye katılma taraftarı olduğunu bildirdi.[73]

Eski bir Sovyetler Birliği cumhuriyeti olan Ermenistan gelişen bir demokrasiye sahiptir ve 2011 yılı itibarıyla Avrupa Birliği ile müzakerelere başlamıştır. Brüksel'de resmî olarak böyle bir plan bulunmamakla birlikte ülke, yasal olarak gerekli standartları ve kriterleri karşılaması kaydıyla muhtemel bir AB üyesi olarak görülme hakkına sahiptir.[74][75][76][77] Ermenistan Hükûmeti müzakere sürecinde Avrasya Gümrük Birliği[78][79] ve Avrasya Ekonomik Birliği'ne katılmıştır.[80][81]

Ermenistan, Avrupa Birliği'nin Avrupa Komşuluk Politikası'na (ENP) dahildir. 24 Kasım 2017'de imzalanan Ermenistan-AB Kapsamlı ve Gelişmiş Ortaklık Anlaşması (CEPA) ekonomik, ticari ve siyasi alanlarda işbirliğini geliştirmeyi ve yatırım olanaklarını iyileştirmeyi hedeflemektedir ve Ermeni hukuk sistemini kademeli olarak AB müktesebatına uygun hâle getirmek için tasarlanmıştır.[82][83][84]

Metsamor Santrali Sorunları

1977 yılında inşa edilmiş olan Santral eski teknolojisi ve taşıdığı büyük risk sebebiyle, Ermenistan'ın Türkiye ve Avrupa ilişkilerinde önemli konu olmuştur.[85] Keza Metzamor Nükleer Santrali bugün dünyadaki mevcut santraller içerisinde en güvensiz reaktör olma özelliğini taşımaktadır[86]. Yapılan araştırmalar göstermekte ki, eskiyen teknolojisi ve yakıt tanklarının soğutma teknolojisinin günümüze uygun olmaması sebebiyle kapatılması gereken bir Nükleer Santral olarak kabul edilmektedir.[85]

Metsamor Nükleer Santrali

Çernobil ile kıyaslanacak olursa bugünkü Metsamor'un taşıdığı risk daha iyi anlaşılır. Çernobil Faciası sonucu ortaya çıkan nükleer felaket sonrası bile günümüzde kazanın olduğu yer çevresinde 30 km. çaplık bir daire (aşırı radyoaktivitenin hâlen olması sebebiyle) yasak bölge ilan edilmiştir ve girişler şu anda da yasaktır.[87]

Santral Ermenistan'ın başkenti Erivan'a 32 km, Kars'a 100 km, Iğdır'a ise 30 km uzaklıkta olması sebebiyle yaklaşık 4 milyon kişilik bir Nükleer sızıntı tehlikesi ile karşı karşıya kalabilir endişesi sebebiyle, Avrupa Birliği tesisin kapatılması koşuluyla ülkeye 100 milyon Euro yardım etmeyi taahhüt etmiştir. Fakat Ermenistan tesisin yıkılma kararını 2004'te ertelediğini tek taraflı bildirmiştir[88]. Keza 2000'ler sonrası baş gösteren enerji krizi Ermenistan'ın bu tek taraflı kararı aldığını düşünülmektedir. Ermenistan'ın enerji ihtiyacının yaklaşık %40'ının Metsamor'dan karşıladığı tahmin edilmektedir.[85]

Ordu

Ermeni Hava Kuvvetleri'ne ait Su-25'ler askerî geçit töreninde.
2010 Moskova Zafer Günü Geçit Töreni'nde Ermeni askerleri.

Ermenistan Kara Kuvvetleri, Hava Kuvvetleri, Hava Savunma ve Sınır Muhafızları, Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin dört kolunu oluşturmaktadır. Ermeni ordusu, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından 1992'de Savunma Bakanlığı'nın kurulmasıyla birlikte kuruldu.

Ordunun başkomutanı, aynı zamanda ülkenin de başbakanı olan Nikol Paşinyan'dır. Davit Tonoyan Savunma Bakanlığı'ndan sorumluyken, askerî komuta Korgeneral Onik Gasparyan başkanlığındaki Genelkurmay Başkanlığı'ndadır.

Ermenistan sınır muhafızları ülkenin Gürcistan ve Azerbaycan sınırlarında devriye gezmekten sorumluyken, ülkedeki Rus birlikleri İran ve Türkiye sınırlarını izlemeye devam etmektedir.

Ermenistan; Rusya, Belarus, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan ile birlikte Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü'ne (CSTO) üyedir. Ayrıca NATO'nun Barış İçin Ortaklık (PiP) programına ve Avrupa-Atlantik Ortaklık Konseyi'ne (EAPC) katılır.

Ermenistan, Yunanistan komutasındaki NATO dışı KFOR birliklerinin bir parçası olarak Kosova'da barışı koruma misyonunu yürütmüştür.[89] Ayrıca Ekim 2008'e kadar Irak Savaşı'ndaki Güvenlik Destek Gücü'nde Ermenistan'a ait 46 asker bulunuyordu.[90] Ermenistan 2019'da mayın temizleme ve insani yardım misyonu için Suriye'ye 83 asker göndermiştir.[91]

İnsan hakları ve özgürlük

Nisan 2018'de, yarı otoriter bir rejim, Ermenistan'daki protesto hareketinin bir sonucu olarak istifa etti.

Ermenistan, Ocak 2019'da The Economist Intelligence Unit tarafından yayımlanan Demokrasi Endeksi'nde 4,79 puan almıştır. Hâlâ "hibrit rejim" olarak sınıflandırılmasına rağmen Ermenistan, demokrasi alanında Avrupa ülkeleri arasında en güçlü[92] gelişmeyi kaydetti ve 2006 yılından bu yana en yüksek puanına ulaştı.[93]

Ermenistan, Freedom House'un 2019 raporunda (2018 verileriyle) "kısmen özgür" olarak sınıflandırılmış ve bir önceki yıldan 6 puan daha fazla alarak[94] 100 üzerinden 51 puan elde etmiştir.[95]

Ermenistan, Sınır Tanımayan Gazeteciler tarafından yayımlanan 2019 Dünya Basın Özgürlüğü Endeksi'nde de ilerleme kaydetti bir önceki yıl elde ettiği puanı 19 daha arttırarak listede 61. sırada yer aldı. Ayrıca ülkede gazeteci öldürme vakasına rastlanmadığı da doğrulanmıştır.[96][97]

Ermenistan, Kanada Fraser Institute tarafından yayımlanan İnsan Özgürlüğü Endeksi 2017 raporunda (2016 verilerine göre) 54. sırada yer alıyor.[98]

Ermenistan, Cato Enstitüsü tarafından yayımlanan 2017 İnsan Özgürlüğü Endeksi'nde ekonomik özgürlük bakımından 159 ülke arasından 29., kişisel özgürlük bakımından da 76. sırada yer aldı.[99][100]

İdari bölümler

Geğard Manastırı, Kotayk.

Ermenistan on bir bölgeye (մարզ, "marz"; çoğul. մարզեր, "marzer") bölündürülmektedir. Ancak ülkenin başkenti Erivan hem şehir hem de marz olarak sayılmaktadır.[101]

Her marz, devlet hükûmeti tarafından idare edilmektedir;[102] her marzın valisi hükûmet tarafından seçilir, ve bu valiler, hükûmetin bölgesel politikasını yerine getirmeleri ve cumhuriyete ait yürütme organlarının bölgesel işlerini düzenlemeleri gerekmektedir.[102]

Numara Bölge (marz) Merkez Bölge nüfusu[103] Alan (km2)[104]
Ermenistan'ın bölgeleri
1 Aragatsotn (Արագածոտնի) Aştarak 140.500 2.753
2 Ararat (Արարատի) Artaşat 276.500 2.096
3 Armavir (Արմավիրի) Armavir 281.600 1.242
4 Geğarkunik (Գեղարքունիքի) Gavar 240.100 5.348[dn 1]
5 Kotayk (Կոտայքի) Hrazdan 277.800 2.089
6 Lori (Լոռու) Vanadzor 282.000 3.789
7 Şirak (Շիրակի) Gümrü 281.000 2.681
8 Sünik (Սյունիքի) Kapan 152.800 4.506
9 Tavuş (Տավուշի) İcevan 134.200 2.704
10 Vayots Dzor (Վայոց Ձորի) Yeğegnadzor 55.800 2.308
11 Erivan (Երևան) - 1.107.800 227

Ermenistan'ın en büyük şehirleri

Coğrafya

Ermenistan jeopolitik Transkafkasya (Güney Kafkasya) bölgesinde, Güney Kafkas Dağları ve onların Karadeniz ile Hazar Denizi arasındaki ovalarında ve Ermenistan Yaylası'nın kuzeydoğusunda yer alan denize kıyısı olmayan bir ülkedir.[25] Batı Asya'da,[116] Ermeni Yaylası'nda yer alan ülke; batıda Türkiye, güneyde Nahçıvan eksklavı ve İran'la, kuzeyde Gürcistan, doğuda ise Azerbaycan ve Rus barış gücünün bulunduğu Laçın Koridoru ile çevrelenmiştir. Ermenistan 38° ve 42 °K enlemleri ile 43° ve 47 °D meridyenleri arasında yer alır. İki karasal ekolojik bölge içerir: Kafkasya karma ormanları ve Doğu Anadolu dağ bozkırları.[117]

Ermenistan bakır, demir, boksit, molibden, altın, kurşun ve çinkoca zengindir. Büyük ponza, mermer, tüf, perlit, kireç taşı, bazalt ve tuz yatakları da bulunmaktadır.[118] Ermenistan, Arap ve Avrasya levhalarının yöneldiği bölgede yer almaktadır ve bundan dolayı tarih boyunca bölgede birçok büyük deprem meydana gelmiştir.[119] 1988 Spitak Depremi, 25.000 kişinin ölümüne ve Spitak şehrin neredeyse tamamen yıkılmasına sebep olmuştur.

Topoğrafya

Ermenistan'ın dağlık ve volkanik topoğrafyası.

Ermenistan'ın karasal alanı 29.743 kilometrekare (11.484 sq mi) olmakla beraber bu arazi çoğunlukla dağlıktır.[25] Arazinin dağlık olmasının bir sonucu olarak bölgede hızlı akan nehirler ve tarıma uygun çok az toprak bulunmaktadır.[120] Ülkenin en yüksek dağı Alagöz'ün zirvesi deniz seviyesinden 4.090 metre (13.419 ft) yüksektedir ve hiçbir noktası deniz seviyesinin 390 metre (1.280 ft) altında değildir.[121] Ülke ortalama yüksekliği bakımından dünyadaki en yüksek 10. ülke olup, İsviçre ve Nepal'den daha fazla (%85.9) dağlık alana sahiptir.[122]

Ağrı Dağı

Ağrı Dağı, 5.137 metre (16,854 fit) ile bölgedeki en yüksek dağdır. Günümüzde Türkiye hudutları içerisinde yer alan dağ Ermenistan'dan açıkça görülebilmektedir. Ermeniler tarafından sembolik açıdan önem taşıyan bu dağa ülkenin ulusal ambleminde yer verilmiştir.[123][124][125]

İklim

Ermenistan belirgin bir şekilde dağlık karasal iklim görülmektedir. Yazlar hazirandan eylül ortasına kadar sıcak, kurak ve güneşli geçer. Sıcaklık 22 ve 36 °C (72 ve 97 °F) arasında değişmektedir.[25] Bununla birlikte düşük nem seviyesi, yüksek sıcaklıkların etkisini azaltır. İlkbaharlar kısa, sonbaharlar uzundur.

Kışlar bol miktarda kar yağışıyla geçer ve oldukça soğuktur. Sıcaklık -10 ve -5 °C (14 ve 23 °F) arasında değişir. Kış sporu meraklıları, Erivan'a otuz dakikalık mesafede bulunan Tsahkadzor tepelerinde kayak yapmaktadırlar. Ermenistan yaylalarında yer alan Sevan Gölü, deniz seviyesinden 1.900 metre (6.234 ft) yüksektedir. Ülkenin ortalama yağış oranı Aras Vadisi ve çevresinde senede 250 milimetre, en yüksek rakımlarda ise 800 milimetredir.[127]

Çevre

2000–2012 yılları arasında Ermenistan, Azerbaycan, Gürcistan, Rusya, Almanya, İtalya ve ABD'de kişi başına metrik ton cinsinden düşen karbondioksit emisyonları. Dünya Bankası verileri.

Ermenistan, 2018 Çevresel Performans Endeksi'nde (EPI) 180 ülke arasında 63. sırada yer aldı. Çevresel sağlık alt endeksindeki sıralaması (EPI'de % 40 ağırlıklı) 109 iken, Ermenistan'ın Ekosistem Canlılığı alt endeksindeki sıralaması (EPI'de % 60 ağırlıklı) 27. sıradır.[128] Nüfusun maruz kaldığı düşük hava kalitesi ve ülkenin Çevresel sağlık alt dizin sıralaması tatmin edici düzeyde değildir.

Ermenistan'ın geri dönüşüm ve atık işleme tesisleri gelişmemiştir. Yakın bir tarihte Hrazdan kenti yakınlarındaki 10 çöplüğünün kapatılmasına imkan verecek bir atık işleme tesisi kurulması planlanmaktadır.

Ermenistan'da bol miktarda yenilenebilir enerji kaynaklarının (özellikle hidroelektrik ve rüzgâr enerjisi) mevcudiyetine ve AB yetkililerinden Metsamor'daki nükleer santralin kapatılması çağrısına rağmen[129] Ermeni Hükûmeti, yeni küçük modüler nükleer reaktörler kurma olasılıklarını araştırmaktadır. 2018 yılında, mevcut nükleer santralin güvenliğini artırmak ve enerji üretimini yaklaşık %10 artırmak için modernizasyon planlanmaları yapılmaktadır.[130][131]

Ermenistan, 2018 Orman Peyzaj Bütünlüğü Endeksi'nde ortalama 5,46/10 puanla dünya genelinde 172 ülke arasında 99'uncu sırada yer almıştır.[132]

Demografi

Ermenistan'ın 1949 ile 2010 yılları arasındaki nüfusu
Demoscope 1 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. ve NSSRA 16 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. verilerine göre.

Ocak 2008 itibarıyla Ermenistan'ın toplam nüfusu 3.230.100 kişi civarındadır, ve nüfusun büyüme oranı yaklaşık %0,2'dir.[133] Ekonominin son on yıldaki ortalama büyüme oranı %5,2'dir.[134] 2010-2013 arasında ise %3 küçülmüştür.[134] Ülkenin başkenti Erivan, 1.107.800 kişi nüfusu (toplam nüfusunun %34,3'ü) ile nüfus bakımından hem ülkenin en büyük şehri[24] hem de en büyük marzıdır.[135] Ermenistan'ın nüfus yoğunluğu, km2 başına 109 kişi, ve Erivan, km2 başına 4.480 kişi ile yine de ülkenin en büyük nüfus yoğunluğuna sahip olan marzıdır. Ülkenin nüfus yoğunluğu, Moldova'dan sonra eski Sovyetler Birliği ülkelerinin arasında en büyük ikinci nüfus yoğunluğudur, ve dünya çapında ise 98-inci.[136] Toplam nüfusunun %64,1'i kentlerde ve %35,9'u köylerde yaşamaktadır.[137] Her 100 kadına 87,3 erkek bulunmaktadır; bu kadınların lehine olan dünyanın en yüksek yedinci cinsiyet oranıdır.[138] Ermenistan'da eğitim, yasal olarak bir insan hakkıdır, ve temel eğitim şarttır. Devlet ortaeğitim okullarında da eğitim ücretsizdir.[139] Ermenistan'daki okuryazarlık oranı %99,4 (erkek oranı %99,7, kadın oranı %99,2).[25]

Etnik gruplar

Neredeyse bütün Ermenistan nüfusu Ermenilerden ibarettir, ancak en son nüfus sayımına göre Ezidi (40.620 kişi), Rus (14.660 kişi), Süryani (3.409 kişi), Ukrayna (1.633 kişi), Kürt (1.519 kişi), Rum (1.176 kişi) ve diğer toplumlar (4.640 geri kalan kişi) da var.[140] Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce büyük bir Azeri toplumu da vardı (1989'daki Sovyet nüfus sayımına göre Ermenistan nüfusunun %2,5'i, yani 84.860 kişi, Azeri idi[141]), ama toplumlar arası gerilimler, özellikle Karabağ Savaşı nedeniyle neredeyse hiç Azeri kalmamış.[dn 2]

Dil

Ermenistan'da en çok konuşulan dil Ermenice; asıl ülkede konuşulan Ermenice türü Doğu Ermenicesi'dir.[142] Sovyet dönemi boyunca Ermenistan'daki okulların öğretim dilleri Ermenice ve Rusça idi, ve böylece neredeyse bütün kent nüfusu ve köy nüfusun tamamı Rusça konuşabiliyordu.[143] Günümüzde ise ülkenin en çok konuşulan ikinci dil hâlâ daha Rusçadır, ve İngilizce gibi Batı Avrupa dilleri pek bilinmiyor.[144] Azınlıklar tarafından konuşulan diller Kürtçe, Süryanice, Pontus Rumcası ve Karabağ Savaşı'ndan önce Azerice.[145][146]

Din

301 yılında Ermenistan, Hristiyanlığı devletin dini olarak uygulayan dünyanın ilk ülkesi olmasıyla[147] birlikte Hristiyanlık, özellikle Ermeni Apostolik Kilisesi Ermenistan'daki en yaygın dinidir (nüfusun ≈%94'ü Ermeni Apostolik'tir)[148], ancak zamanımızda anayasal olarak Ermenistan seküler bir ülkedir[149], böylece vicdan ve din özgürlüğü kanunen desteklenmektedir[150] (diğer yasalara aykırı değil ise[150][dn 3]). Nüfusun geri kalanına ait en büyük dinler, diğer Hristiyan tarikatları (Katolisizm, Rus Ortodoks vs.), Ezidilik ve İslam'dır.[148]

Ekonomi

Ekonomi ağırlıklı olarak yurt dışındaki Ermenilerin yatırım ve desteğine dayanıyor.[151] Bağımsızlıktan önce, Ermenistan ekonomisi büyük ölçüde endüstri temelliydi (kimyasallar, elektronik, makine, işlenmiş gıda, sentetik kauçuk ve tekstil) ve büyük ölçüde dış kaynaklara bağımlıydı. Cumhuriyet, ham madde ve enerji karşılığında kardeş cumhuriyetlere makine aletleri, tekstil ürünleri ve diğer mamul mallar sağlayan modern bir sanayi sektörü geliştirmişti.

Tarım, 1991'de Sovyetler Birliği'nin dağılmasından önce hem net malzeme ürününün hem de toplam istihdamın %20'sinden daha azını oluşturuyordu. Bağımsızlıktan sonra, tarımın ekonomideki önemi belirgin bir şekilde arttı, 1990'ların sonundaki payı GSYİH'nın %30'undan fazlasına ve toplam istihdamın %40'ından fazlasına yükseldi. Tarımın önemindeki bu artış, 1990'ların başında ekonominin tarım dışı sektörlerinin çöküşü ve geçişin ilk aşamalarındaki belirsizlik karşısında nüfusun gıda güvenliği ihtiyaçlarına atfedilebilir. Ekonomik durum istikrar kazandıkça ve büyüme yeniden başladığında, tarımın istihdamdaki payı %40'ın üzerinde kalmasına rağmen, tarımın GSYİH içindeki payı %20'nin biraz üzerine düştü (2006 verileri).

Erivan, Ermenistan'ın ekonomik ve kültürel merkezidir.

Ermeni madenleri bakır, çinko, altın ve kurşun üretiyor. Enerjinin büyük çoğunluğu, gaz ve nükleer yakıt (bir nükleer enerji santrali için) dahil olmak üzere Rusya'dan ithal edilen yakıtla üretilmektedir; ana yerli enerji kaynağı hidroelektriktir. Küçük kömür, gaz ve petrol yatakları mevcuttur, ancak henüz geliştirilmemiştir.

Ermenistan'da biyolojik kapasiteye erişim dünya ortalamasının altındadır. 2016 yılında Ermenistan, kendi topraklarında kişi başına 0,8 küresel hektar biyolojik kapasiteye sahipti, bu da kişi başına 1,6 küresel hektardan dünya ortalamasından çok daha azdı. 2016'da Ermenistan kişi başına 1,9 küresel hektar biyolojik kapasite kullandı - tüketimin ekolojik ayak izi. Bu, Ermenistan'ın içerdiği biyolojik kapasitenin iki katını kullandıkları anlamına geliyor. Sonuç olarak, Ermenistan bir biyokapasite açığı veriyor.

Eski Sovyetler Birliği'nin diğer yeni bağımsız devletleri gibi, Ermenistan ekonomisi de eski Sovyet ticaret modellerinin çöküşünden muzdarip. Sovyetlerin Ermeni sanayisine yatırımı ve desteği neredeyse ortadan kalktı, öyle ki birkaç büyük işletme hala faaliyet gösterebiliyor. Ayrıca 25.000'den fazla kişinin ölümüne ve 500.000'inin evsiz kalmasına neden olan 1988 Spitak depreminin etkileri halen hissediliyor. Azerbaycan ile Dağlık Karabağ konusunda yaşanan ihtilaf çözülmedi. 1989'da nükleer santralin kapatılması, 1990'lardaki Ermeni enerji krizine yol açtı. GSYİH, 1989 ile 1993 arasında yaklaşık %60 düştü, ancak daha sonra elektrik santrali 1995'te yeniden açıldıktan sonra sağlam büyümeye devam etti. Ulusal para birimi olan dram, 1993'te piyasaya sürülmesinden sonraki ilk yıllarda hiper enflasyona uğradı.

Spor

Basketbol, voleybol ve hokey gibi sporlar Ermenistan'da popülerdir,[152] fakat Ermenistan'daki en popüler spor futboldur.[153] Bardzraguyn humb ve Ermenistan millî futbol takımını düzenleyen Ermenistan Futbol Federasyonu 1992'de kuruldu ve aynı seneden beri Avrupa Futbol Federasyonları Birliği (UEFA) üyesidir.[154] Mamâfih, bu yana kadar Ermeni takımı ne FIFA Dünya Kupası ne de Avrupa Futbol Şampiyonası için kalifiye olabilmiştir, ve Nisan 2009'dan beri takımın ortalama FIFA dünya sıralaması 106'dır (Mart 2009 ayında 120).[155]

Bunun dışında satranç da çok popülerdir ve satranç dalında Ermenistan çok daha başarılıdır. Garri Kasparov, Levon Aronian, Tigran Petrosian, Rafael Vaganian ve Vladimir Akopian gibi birçok meşhur Ermeni asıllı satranç oyuncuları vardır. Ülkenin çok büyük ekonomik sorunlarına karşın 1996'da yapılan 32. Satranç Olimpiyatı Erivan'da sunuldu.[156] 2006'da Ermenistan, Torino'daki 37. Satranç Olimpiyatı'nı kazandı[157] ve iki yıl sonra Dresden'de tekrar kazandı.[158]

Ermenistan Millî Olimpiyat Komitesi 1990 yılında kuruldu ve 1993'te Uluslararası Olimpiyat Komitesi tarafından tanındı.[159] 1992'den önce Ermeniler, 1912 Yaz Olimpiyatları'nda Türkiye'yi temsil ederek ilk defa katıldılar[160][161][dn 4]; Ermenistan sonra Sovyetler Birliği'nin bir parçası olunca Sovyetler Birliği'ni temsil ederek katılırlardı ve Hrant Şahinyan, Helsinki'deki 1952 Yaz Olimpiyatları'nda altın madalya kazanan ilk Ermeni oldu.[162] Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kazandıktan sonra 1992 Yaz Olimpiyatları'nda tek ülke olarak değil, 11 diğer eski SSCB cumhuriyeti ile Birleşik Takım üyesi olarak katıldı; bu takımda beş Ermeni atlet vardı ve bunların dördü madalya kazandı (üç altın, bir gümüş).[162] Ermenistan, ancak 1994 Kış Olimpiyatları'na bağımsız bir ülke olarak ilk defa katıldı, ve bu yana kadar Olimpiyat Oyunları'nda toplam 9 madalya kazanmıştır (7 bronz, 1 gümüş, ve Atlanta şehrinde sunulan 1996 Yaz Olimpiyatları'nda Grekoromen güreşi dalında Armen Nazaryan tarafından kazanılan bir altın madalya).[163]

Her iki sene Pan-Ermeni Oyunları Erivan'da yer almaktadır. Pan-Ermeni Oyunları, amacı basketbol, voleybol ve yüzme gibi bir sürü sporda 68 şehirden[164] Ermeni diasporası takımları ve Ermenistan'daki Ermenileri beraber getirmek olan bir spor turnuvasıdır.[165]

Bayramlar

Ermenistan'da ve Ermeni diasporası tarafından birçok dinî ve resmî bayram kutlanmaktadır. Dinî bayramların bazılarının tarihleri her sene değişiyor, o yüzden aşağıda sadece tarihleri belli olan bayramlar gösterilmektedir; bunların neredeyse hepsi resmîdir.

Tarih Ermenice ismi Türkçe ismi Ayrıntılar
1 Ocak Ամանօր (Amanor) Yılbaşı Gelenek
6 Ocak Սուրբ Ծնունդ (Surb Tsnund) Noel Dinî bayram
8 Mart n/a Kadınlar Günü Resmî bayram
7 Nisan n/a Analık ve Güzellik Günü Resmî bayram
24 Nisan Եղեռնի զոհերի հիշատակի օր (Eğerni zoheri hişataki or) Soykırım anma günü Resmî anma günü; 1915-1918 Osmanlı'da Ermeni soykırımı maddesine bakınız.
1 Mayıs n/a İşçi bayramı Resmî bayram
9 Mayıs n/a Zafer ve Barış Bayramı Sovyet zamanlarında bütün SSCB'nde, II. Dünya Savaşı'ndaki zaferi kutlamak ve savaşta ölenleri anmak için kutlanırdı, ve Ermenistan'da hâlen bir resmî bayramdır.
28 Mayıs Հանրապետության օր (Hanrapetutyun or) Cumhuriyet Bayramı Resmî bayram; Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti'nin kuruluşunu kutlanır.
5 Temmuz Սահմանադրության օր (Sahmanadrutyan or) Anayasa Günü Resmî bayram; 1995'te Anayasa'nın kabulünden beri kutlanıyor.
21 Eylül Անկախության օր (Ankahutyan or) Bağımsızlık Günü Resmî bayram; 1991'de Ermenistan'ın Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını kutlanıyor.
7 Aralık Երկրաշարժի զոհերի հիշատակի օր (Erkraşarchi zoheri hişataki or) Spitak Depremi anma günü Resmî anma günü; 1988 Spitak Depremi maddesine bakınız.
Kaynak: Armenia Information[166] ve Londra'daki Ermenistan Büyükelçiliği[167]

Ermenilerin kutladıkları dinî bayramların neredeyse hepsi değişken tarihlere sahiptir. 2009'da Paskalya bayramı (Զատիկ, Zatik), Ermeni Kilisesi tarafından 21 Nisan tarihinde kutlanacaktır. Vartavar (Վարդավար) bayramı, her sene Paskalya'dan 14 hafta sonra kutlanır.[166]

Dipnot ve kaynakça

Dipnotlar

  1. Sevan Gölü dahil olmak üzere.
  2. 1989 Sovyet nüfus sayımını (84.860 Azeri * 4 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.), 2004'te edilen Avrupa Konseyi tahminiyle (≤30 * 27 Eylül 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.) karşılaştır (bugünkü Ermeni nüfus sayımı sonuçlarında bir "Azeri" bölümü bulunmadığı * 30 Ocak 2010 tarihinde WebCite sitesinde arşivlendi için Ermenistan'da Azerilerin sayısı tam olarak bilinmiyor).
  3. Vicdan özgürlüğü ve dinî örgütler hakkındaki yasa 13 Aralık 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. nın 3. maddesinden alıntı: "Vicdan özgürlüğü hakkı ancak kamu güvenliği, yasa ve düzeni, vatandaşların sağlığı ve ahlâkı sağlamak ve diğer vatandaşların haklarının ve özgürlüğünün korunması için gerekli olan kısıtlamalara uğrabilir. ("Խղճի ազատության իրավունքի իրագործումը ենթակա է լոկ այն սահմանափակումներին, որոնք անհրաժեշտ են հասարակական անվտանգությունը եւ կարգուկանոնը, քաղաքացիների առողջությունն ու բարոյականությունը, հասարակության մյուս անդամների իրավունքներն ու ազատությունները պաշտպանելու համար:")
  4. Stockholm'daki 1912 Yaz Olimpiyatları'nda iki sporcu Türkiye'yi temsil etti, ve bunların her ikisi (Vahram Papazyan ve Mıgırdiç Mıgıryan) Ermeni asıllı idi; bakınız: Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi 3 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..

Kaynakça

  1. "Armenia Demographics Profile 2019". Armenian 98.1%, Yezidi (Kurd) 1.2%, other 0.7% (2011 est.). Index Mundi. 13 Mayıs 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020.
  2. "Demographics". Ethnic Breakdown: Armenians - 98.1% Minorities: Russians, Yezidis, Kurds, Assyrians, Greeks, Ukrainians, Jews and others. Armenian Government. 10 Mart 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020.
  3. "Constitution of the Republic of Armenia - Library - The President of the Republic of Armenia". www.president.am. 4 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  4. de Laet, Sigfried J.; Herrmann, Joachim, (Edl.) (1996). History of Humanity: From the seventh century B.C. to the seventh century A.D. (1st bas.). Londra: Routledge. s. 128. ISBN 978-92-3-102812-0. The ruler of the part known as Greater Armenia, Artaxias (Artashes), the founder of a new dynasty, managed to unite the country...
  5. Encyclopedia Americana: Ankara to Azusa. Scholastic Library Publishing. 2005. s. 393. It was named for Artaxias, a general of Antiochus the Great, who founded the kingdom of Armenia about 190 B.C.
  6. "Archived copy". 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Haziran 2020.
  7. "Statistical Service of Armenia" (PDF). Armstat. 10 Ekim 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2014.
  8. "Armenia Population". countrymeters.info. 26 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Haziran 2015.
  9. "World Economic Outlook Database, October 2018". IMF.org. International Monetary Fund. Erişim tarihi: 23 Şubat 2019.
  10. "GINI index (World Bank estimate) - Armenia". World Bank. 21 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 March 2020.
  11. Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 Aralık 2020. ss. 343-346. ISBN 978-92-1-126442-5. Erişim tarihi: 16 Aralık 2020.
  12. Central Intelligence Agency (2014). The CIA World Factbook 2015 (İngilizce). Skyhorse Publishing. s. 5241. ISBN 978-1-62914-903-5.
  13. The UN classification of world regions 25 Haziran 2002 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. places Armenia in Western Asia; the CIA World Factbook "Armenia". The World Factbook (İngilizce). CIA. 10 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Ekim 2020. "Armenia". National Geographic. 8 Ağustos 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2009., "Armenia". Encyclopædia Britannica (İngilizce). 1 Nisan 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Nisan 2009., Calendario Atlante De Agostini (İtalyanca) (111 bas.). Novara: Istituto Geografico De Agostini. 2015. s. sub voce. ISBN 9788851124908. and Oxford Reference Online "Oxford Reference". Oxford Reference Online. 2004. doi:10.1093/acref/9780199546091.001.0001. ISBN 9780199546091. also place Armenia in Asia.
  14. The Oxford Encyclopedia of Economic History (İngilizce). Oxford University Press. 2003. s. 156. ISBN 978-0-19-510507-0.
  15. (Garsoïan, Nina (1997). R.G. Hovannisian (Ed.). Armenian People from Ancient to Modern Times. 1. Palgrave Macmillan. s. 81.)
  16. Stringer, Martin D. (2005). A Sociological History of Christian Worship. Cambridge: Cambridge University Press. s. 92. ISBN 978-0-521-81955-8.
  17. Grousset, René (1947). Histoire de l'Arménie (1984 bas.). Payot. s. 122. Tahminî tarihler 284 ile 314 arasında değişmektedir. Garsoïan (op.cit. s. 82), Ananian'ın araştırmasının ardından, ikincisi tercih ediliyor.
  18. Halacoglu, Prof. Dr. Yusuf, Facts Relating to the Armenian Relocation (1915), TTK Publication, Ankara, 2001.
  19. DH, EUM. 2nd Branch, File 1, document 38, 40, 41, 42, 43, 44, 46, 47, 51, 55, 64, 152, 185, 186, 187, 188, 189, 190, 191, 194, 200, 206
  20. Paul Demont - François Georgeon, Bir İmparatorluğun Ölümü, Cumhuriyet, s. 96.
  21. Ferudan Ata, İşgal İstanbul'unda Tehcir Yargılamaları, TTK, s. 11.
  22. Sina Akşin, Ana Çizgileriyle Türkiye'nin Yakın Tarihi I, Cumhuriyet, s. 125.
  23. "Human Development Report" (PDF). United Nations Development Programme (UNDP). 2019. 16 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021.
  24. Armstat, sayfa 49.
  25. "Ermenistan Factbook". 19 Temmuz 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2009.
  26. "Resolution 822 (1993)" (PDF). Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi. 30 Nisan 1933. 13 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 3 Nisan 1993'teki işgalinin ardından Ermeni birliklerinin Kelbecer ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nin son işgal altındaki diğer bölgelerinden saldırısının durdurulması ve geri çekilmesi çağrısında bulunuyor.
  27. "Resolution 853 (1993)" (PDF). Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi. 29 Temmuz 1993. 7 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Tüm düşmanlıkların derhal durdurulmasını talep ediyor, Ermeni birliklerinin Ağdam'dan ve Azerbaycan Cumhuriyeti'nin yakın zamanda işgal edilmiş diğer bölgelerinden çekilmesi çağrısında bulunuyor ve BM Karar 822'yi yeniden onaylıyor.
  28. "Resolution 874 (1993)" (PDF). Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi. 14 Ekim 1993. 11 Kasım 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Ateşkesin korunması, çatışmanın durdurulması ve Ermeni birliklerinin yakın zamanda işgal edilen Azerbaycan'ın Füzuli ilçelerinden (23 Ağustos 1993), Cebrayıl (26 Ağustos 1993), Kubadlı (31 Eylül 1993) ve yakın zamanda işgal edilen diğer bölgelerden çekilmesi çağrısında bulunuyor ve BM Kararları 822 ve 853'ü yeniden tasdik ediyor.
  29. Petrosean, H. Matatʿeay V. (1879) , “Հայաստան 5 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.”, in Nor Baṙagirkʿ Hay-Angliarēn. Ašxarhagrakan Ew Patmakan Anuankʿ [Yeni Sözlük Ermenice-İngilizce. Coğrafi ve Tarihi İsimler ve Ekleri], Venice: S. Lazarus Armenian Academy, s. 782
  30. Gočanean, Pōłos (2011) Dasakan grabari gortsnakan kʿerakanutʿivn [Klasik Eski Ermenicenin Pratik Dilbilgisi] (Ermenice), Viyana, Erivan: Mehitarist Press, s. 65
  31. "Հայերեն ստուգաբանական բառարան, Գեւորգ Ջահուկյան - -(ա)ստան". www.nayiri.com. 11 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  32. Ագաթանգեղոս §§ 13 (ի Հայաստան աշխարհէս), 16 (Հայաստան աշխարհիս 2x, ի Հայաստան աշխարհիս), 35 (Հայաստան աշխարհին), 160 (Հայաստան աշխարհիս), 249 (Հայաստան աշխարհիս), 715 (Հայաստան աշխարհիս), 776 (Հայաստան աշխարհին), 784 (Հայաստան աշխարհին), 796 (ի մէջ Հայաստան աշխարհի), 808 (հասանէին ի Հայաստան աշխարհն)։
  33. Ագաթանգեղոս § 885 (ի Հայաստան երկրին)
  34. Փաւստոս Բուզանդ 1883=1984, էջ 1 (Հայաստան աշխարհին)
  35. Փաւստոս Բուզանդ 1883=1984, 4.բ, էջ 56 (Հայաստան երկրին)
  36. 904=1985, էջ 2 (Հայաստան աշխարհիս), 110 (կանայս ի Հայաստան աշխարհիս)
  37. Կորիւն 1994, էջ 83 (Հայաստան աշխարհի), 93 (Հայաստան աշխարհին), 103 (ի Հայաստան աշխարհին), 120 (ի Հայաստան աշխարհէս)
  38. Razmik Panosyan, The Armenians: From Kings And Priests to Merchants And Commissars, Columbia University Press (2006), 978-0-231-13926-7, s. 106.
  39. Martirosyan, Hraç (2010) Etymological Dictionary of the Armenian Inherited Lexicon (Leiden Indo-European Etymological Dictionary Series; 8), Leiden, Boston: Brill, s. 383
  40. Rafael İşhanyan, "Illustrated History of Armenia," Erivan, 1989
  41. Elisabeth Bauer. Armenia: Past and Present (1981), s. 49
  42. 𐎠𐎼𐎷𐎡𐎴 (a-r-mi-i-n /Armina/)
    • MÖ 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 1. sütun 13-17. satırlar
      […] θātiy Dārayavauš xšāyaθiya imā dahyāva tyā manā patiyāiša vašnā Auramazdāha adamšām xšāyaθiya āham Pārsa Ûvja Bābiruš Ahurā Arabāya Mudrāya tyaiy drayahyā Sparda Yauna Māda Armina Katpatuka Parθava Zraka Haraiva Uvārazmîy Bāxtriš Suguda Gadāra Saka Θataguš Harauvatiš Maka fraharavam dahyāva XXIII...
      […] Kral Darius dedi ki: Banim yönetimimde olan ülkeler bunlar ve Ahura Mazda'nın lütfuyla bunların kralı oldum: İran, Elam, Babil, Asur, Arabistan, Mısır, deniz kıyısındaki ülkeler, Lidya, Rum, Medya, Ermenistan, Kapadokya, Partya, Drangiana, Aria, Chorasmia, Bactria, Sogdia, Gandara, Scythia, Sattagydia, Arachosia ve Maka; toplam yirmi üç ülke.
    • MÖ 6. yüzyılın sonları: I. Darius; Behistun Yazıtı, 2. sütun 29-31. satırlar
      […] θātiy Dārayavauš xšāyaθiya Dādaršiš nāma Arminiya manā badaka avam adam frāišayam Arminam avaθāšaiy aθaham paraidiy kāra hya hamiçiva manā naiy gaubataiy avam jadiy...
      […] Kral Darius dedi ki: Dādarši adında Ermeni uşağımı Ermenistan'a gönderdim ve ona dedim ki: "Gidin, isyan eden ve beni tanımayan o orduyu vurun."
  43. "Grekçe: Χαλύβοισι πρὸς νότον Ἀρμένιοι ὁμουρέουσι ( Ermeniler güneyde Chalybes sınırında)". Chahin, Mark (2001). The Kingdom of Armenia. Londra: Routledge. s. fr. 203. ISBN 978-0-7007-1452-0.
  44. Xenophon. Anabasis. ss. IV.v.2-9.
  45. Ibp Inc (1 Eylül 2013). Armenia Country Study Guide Volume 1 Strategic Information and Developments. s. 42. ISBN 978-1438773827.
  46. Horenli Musa, Ermenistan'ın tarihi 19 Nisan 2003 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., Book 1, Ch. 12 (Rusça)
  47. Çamçiyan, Mikayel (1827). Ermenistan'ın tarihi (History of Armenia). Bishop's College Press. s. 19. Aram, Ermeni adını üne kavuşturan ilk kişiydi; öyle ki çağdaş milletler (Ermeniler için) sonradan "Armenian" olarak değişecek "Aramyanlar" veya "Aram'ın takipçileri" isimlerini kullanıyorlardı; ve evrensel rıza ile yaşadıkları ülke Ermenistan (Armenia) adını almıştır.
  48. "Ermenistan". Nişanyan Yeradları- nisanyanmap.com. 31 Mayıs 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ekim 2020.
  49. A. Griboyedov (1828). "Записка о переселеніи армянъ изъ Персіи въ наши области" (Rusça). Русская литература и фольклор. 13 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2009.
  50. Cornell, Svante (2001). Small nations and great powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Richmond: Curzon Press. ss. sayfa 37.
  51. Hewsen, Robert H. (2001). Armenia: a Historical Atlas. Chicago: University of Chicago Press. ss. sayfa 173.
  52. "Эриванская губерния" (Rusça). Brockhaus and Efron Encyclopædia. 28 Ocak 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Nisan 2009.
  53. Badiryan, Grigor (2006). "Some Aspects of the Legal Status of and Individual in Socio-Economic Relationships of the First Republic of Armenia" (PDF). Legal Trends (İngilizce). Tiflis: The Georgian European Policy and Legal Advice Centre (GEPLAC). s. 263. 19 Aralık 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
  54. Sahakian, Ara (23 Ağustos 1990). "Supreme Council of the Armenian Soviet Socialist Republic (Ermeni Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Yüksek Kurulu)" (PDF) (İngilizce). 16 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Nisan 2009.
  55. National Geophysical Data Center. "Earthquake Damage, the Armenian SSR, December 7, 1988". 20 Eylül 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2009.
  56. Service, Robert (2003). A History of Modern Russia. Penguin Books. ss. s. 468-469. ISBN 978-0-14-101121-9.
  57. Human Rights Watch. "Seven Years of Conflict in Nagorno-Karabakh". December 1994, p. xiii, ISBN 1-56432-142-8, citing: Natsional'nyi Sostav Naseleniya SSSR, po dannym Vsesoyuznyi Perepisi Naseleniya 1989 g., Moskva, "Finansy i Statistika"
  58. "Armenia invited as observer for Arab League". Azad Hye. 19 Ocak 2005. 21 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  59. Leblanc, Daniel (9 Ekim 2018). "Prime Minister Trudeau has last shot to help Michaëlle Jean stay on as Francophonie leader". Globe and Mail. The Globe and Mail Inc. 9 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  60. Ermenistan'ın dış temsilcilikleri maddesine bakınız
  61. Jin, Ryu (5 Ekim 2006). "Caspian Country Rich in Petroleum" (İngilizce). The Korea Times. Erişim tarihi: 15 Mart 2009.İnternet arşivi'nden erişilmiştir.
  62. "Turkey's Political Relations with Armenia" (İngilizce). Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 28 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2009.
  63. "Türkiye-Ermenistan Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 19 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2009.
  64. "The Ties That Divide" (İngilizce). Global Heritage Fund. 17 Haziran 2006. 3 Kasım 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2009.
  65. "Armenia and Turkey sign peace deal". 14 Ekim 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  66. Nona Mikhelidze (5 Mart 2010). "The Turkish-Armenian Rapprochement at the Deadlock" (PDF). IAI Istituto Affari Internazionali. s. 3. 16 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  67. Nona Mikhelidze (5 Mart 2010). "The Turkish-Armenian Rapprochement at the Deadlock" (PDF). IAI Istituto Affari Internazionali. s. 3. 16 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  68. "Protocol on the Establishment of Diplomatic Relations between the Republic of. Turkey and the Republic of Armenia" (PDF). Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  69. "Türkiye - Ermenistan Siyasi İlişkileri". Türkiye Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı. 4 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  70. "Relations between Turkey and Armenia". Ministry of Foreign Affairs of Turkey. 26 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  71. "Ancestry Data". U.S. Census Bureau. 2006. 4 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  72. European Parliament on the European Union's relations with the South Caucasus, 2 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 18 Ocak 2021
  73. "RFE/RL Caucasus Report". Armenian Ministry of Foreign Affairs. 7 Ocak 2005. 20 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  74. "How Armenia Could Approach the European Union" (PDF). 28 Nisan 2008 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  75. "EU launches negotiations on Association Agreements with Armenia, Azerbaijan and Georgia". Europa (web portalı). 15 Temmuz 2010. 4 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  76. "Armenia-EU association agreement may be concluded shortly". News.am. 8 Ekim 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  77. "3rd Plenary Round of the EU–Armenia Negotiation on the Association Agreement". Ec.europa.eu. 15 Aralık 2010. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  78. "ДОГОВОР О ПРИСОЕДИНЕНИИ РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯ К ДОГОВОРУ О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ ОТ 29 МАЯ 2014 ГОДА (Минск, 10 октября 2014 года)". www.customs-code.ru. 25 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 October 2015.
  79. "Armenia To Join Russian-Led Customs Union". Radio Free Europe/Radio Liberty. 3 Eylül 2013. 13 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Eylül 2013.
  80. "ДОГОВОР О ПРИСОЕДИНЕНИИ РЕСПУБЛИКИ АРМЕНИЯ К ДОГОВОРУ О ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ ОТ 29 МАЯ 2014 ГОДА (Минск, 10 октября 2014 года)". www.customs-code.ru. 25 Aralık 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  81. "Armenia To Join Russian-Led Customs Union". Radio Free Europe/Radio Liberty. 3 Eylül 2013. 13 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  82. "New agreement signed between the European Union and Armenia set to bring tangible benefits to citizens – EEAS – European External Action Service – European Commission". EEAS – European External Action Service (İngilizce). 16 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  83. "EUR-Lex - 52017JC0037 - EN - EUR-Lex". eur-lex.europa.eu. 5 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  84. "EU and Armenia take stock on Comprehensive and Enhanced Partnership Agreement implementation | EU Neighbours". www.euneighbours.eu. 17 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  85. "Türksam Araştırma Merkezi,M. Şahin BÜLBÜL". 21 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011.
  86. "Metsamor Haber". 19 Temmuz 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011.
  87. "Çernobil Etkileri, Pripyat". 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mart 2011.
  88. “Ermenistan Türkiye’yi Metzamor Nükleer Santrali ile Tehdit Ediyor.”, Sinan OGAN, Asam, 09.03.2005
  89. "KFOR Contingent: Armenia". Official Web Site of the Kosovo Force. 23 Mart 2007. 14 Ocak 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  90. "Last shift of Armenian peacekeepers in Iraq returns home". Ermenistan Savunma Bakanlığı. 7 Ekim 2008. 15 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  91. "Armenia sends military deminers and medics to support Russian mission in Syria". Eurasianet (İngilizce). 1 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  92. "Change in democracy index score from 2017 to 2018 in Europe". 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  93. "The retreat of global democracy stopped in 2018". The Economist. 8 Ocak 2019. ISSN 0013-0613. 9 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  94. "Armenia". freedomhouse.org (İngilizce). 6 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  95. "Armenia". freedomhouse.org (İngilizce). 31 Ocak 2019. 7 Şubat 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Şubat 2019.
  96. "Armenia : A revolution live-streamed | Reporters without borders". RSF (İngilizce). 23 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  97. "Armenia improves positions in World Press Freedom Index by 19 points: Pashinyan confident in continuation of progress". armenpress.am (İngilizce). 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  98. "The Human Freedom Index 2017". Fraser Institute (İngilizce). 25 Ocak 2018. 7 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  99. "COUNTRY PROFILES" (PDF). 26 Ocak 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi.
  100. "Human Freedom Index". Cato Enstitüsü (İngilizce). 1 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  101. Ermenistan Anayasası'nın 108. maddesi 19 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  102. Ermenistan Anayasası'nın 107. maddesi 19 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  103. Armstat, sayfa 34.
  104. Armstat. "General Characteristic of the Republic of Armenia" (PDF). s. 14. 20 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2009.
  105. Aragatsotn
  106. Tavuş
  107. Kotayk
  108. Vayots Dzor
  109. Sünik
  110. Şirak
  111. Lori
  112. Geğarkunik
  113. Armavir
  114. Ararat
  115. Erivan
  116. Central Intelligence Agency (2014). The CIA World Factbook 2015. Skyhorse Publishing. s. 5241. ISBN 978-1-62914-903-5.
  117. Dinerstein, Eric; Olson, David; Joshi, Anup; Vynne, Carly; Burgess, Neil D.; Wikramanayake, Eric; Hahn, Nathan; Palminteri, Suzanne; Hedao, Prashant; Noss, Reed; Hansen, Matt; Locke, Harvey; Ellis, Erle C; Jones, Benjamin; Barber, Charles Victor; Hayes, Randy; Kormos, Cyril; Martin, Vance; Crist, Eileen; Sechrest, Wes; Price, Lori; Baillie, Jonathan E. M.; Weeden, Don; Suckling, Kierán; Davis, Crystal; Sizer, Nigel; Moore, Rebecca; Thau, David; Birch, Tanya; Potapov, Peter; Turubanova, Svetlana; Tyukavina, Alexandra; de Souza, Nadia; Pintea, Lilian; Brito, José C.; Llewellyn, Othman A.; Miller, Anthony G.; Patzelt, Annette; Ghazanfar, Shahina A.; Timberlake, Jonathan; Klöser, Heinz; Shennan-Farpón, Yara; Kindt, Roeland; Lillesø, Jens-Peter Barnekow; van Breugel, Paulo; Graudal, Lars; Voge, Maianna; Al-Shammari, Khalaf F.; Saleem, Muhammad (2017). "An Ecoregion-Based Approach to Protecting Half the Terrestrial Realm". BioScience. 67 (6): 534-545. doi:10.1093/biosci/bix014. ISSN 0006-3568.
  118. "Geography (Coğrafya)". Ermenistan Hükûmeti. 27 Mayıs 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Ocak 2009.
  119. Holding, sayfa 3.
  120. "Armenia (country)" (İngilizce). MSN Encarta. 26 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Mayıs 2009.
  121. "Geographic Characteristic of The Republic of Armenia" (PDF). Marzes of the Republic of Armenia in Figures, 2002–2006. National Statistical Service of the Republic of Armenia. 2007. 25 Mart 2009 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2021.
  122. "Percentage of Mountain Area per Country (map)". 9 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  123. Natasha May Azarian (2007). The Seeds of Memory: Narrative Renditions of the Armenian Genocide Across Generations. s. 96. ISBN 978-0-549-53005-3. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. Mount Ararat is considered the 'heart' of historical Armenia as it is Armenian folklore which considers the majestic mountain to be the place where Noah's Arc landed. Armenian businesses, households, and schools almost ubiquitously have at ...
  124. Rouben Paul Adalian (13 Mayıs 2010). Historical Dictionary of Armenia. Scarecrow Press. s. 85. ISBN 978-0-8108-7450-3. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. Although the mythology associated with the pagan worship of the mountain is now lost to popular belief, Mount Ararat has played a very ...
  125. James Minahan (1998). Miniature empires: a historical dictionary of the newly independent states. Greenwood Publishing Group. ss. 2-3. ISBN 978-0-313-30610-5. 28 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2013. Mount Ararat, the legendary landing place of Noah's Ark, is located in what is now modern Turkey. Situated near the border, the peak is visible from nearly every area of Armenia. Historically, the mountain has been the Armenian people's most ...
  126. Beck, Hylke E.; Zimmermann, Niklaus E.; McVicar, Tim R.; Vergopolan, Noemi; Berg, Alexis; Wood, Eric F. (30 Ekim 2018). "Present and future Köppen-Geiger climate classification maps at 1-km resolution". Scientific Data. 5: 180214. Bibcode:2018NatSD...580214B. doi:10.1038/sdata.2018.214. PMC 6207062$2. PMID 30375988. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Eylül 2019.
  127. ABD Kongre Kütüphanesi, "Climate" (İklim) bölümü.
  128. "Environmental Performance Index". epi.envirocenter.yale.edu (İngilizce). 16 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  129. "EU: Armenia nuclear plant should be shut down as soon as possible". news.am (İngilizce). 16 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Ocak 2021.
  130. "Modernization to increase the capacity of Armenian nuclear power plant by 10%". arka.am. 16 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2018.
  131. "Armenian Nuclear Power Plant upgrading program to continue in 2018". armenpress.am (İngilizce). 16 Şubat 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 16 Şubat 2018.
  132. Grantham, H. S.; Duncan, A.; Evans, T. D.; Jones, K. R.; Beyer, H. L.; Schuster, R.; Walston, J.; Ray, J. C.; Robinson, J. G.; Callow, M.; Clements, T.; Costa, H. M.; DeGemmis, A.; Elsen, P. R.; Ervin, J.; Franco, P.; Goldman, E.; Goetz, S.; Hansen, A.; Hofsvang, E.; Jantz, P.; Jupiter, S.; Kang, A.; Langhammer, P.; Laurance, W. F.; Lieberman, S.; Linkie, M.; Malhi, Y.; Maxwell, S.; Mendez, M.; Mittermeier, R.; Murray, N. J.; Possingham, H.; Radachowsky, J.; Saatchi, S.; Samper, C.; Silverman, J.; Shapiro, A.; Strassburg, B.; Stevens, T.; Stokes, E.; Taylor, R.; Tear, T.; Tizard, R.; Venter, O.; Visconti, P.; Wang, S.; Watson, J. E. M. (2020). "Anthropogenic modification of forests means only 40% of remaining forests have high ecosystem integrity - Supplementary Material". Nature Communications. 11 (1). doi:10.1038/s41467-020-19493-3. ISSN 2041-1723.
  133. Armstat, sayfa 10.
  134. "Arşivlenmiş kopya". 15 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Ekim 2013.
  135. Armstat, sayfa 46.
  136. Nüfus yoğunluğu maddesine bakınız.
  137. Armstat, sayfa 11.
  138. The Economist Pocket World in Figures 2011 Edition (İngilizce). Profile Books. 2010. ss. s. 17. ISBN 978-1-84668-372-5.
  139. Ermenistan Anayasası'nın 39. maddesi 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  140. "2001 Ermenistan Nüfus Sayımı - Etnik kökenlerine göre Ermenistan vatandaşları" (PDF). Armstat. 26 Kasım 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2009.
  141. Demoscope.ru. "1989 nüfus sayımı" (Rusça). 10 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  142. Doğu Ermenicesi maddesine bakınız.
  143. ABD Kongre Kütüphanesi, "Language" (Dil) bölümü.
  144. Holding, sayfa vii.
  145. "Ethnologue report for Armenia". Ethnologue. 3 Şubat 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Ocak 2009.
  146. "UNESCO Interactive Atlas of the World's Languages in Danger". UNESCO. 30 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Şubat 2009.
  147. ABD Dışişleri Bakanlığı. "Ermenistan" (İngilizce). 13 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2009.
  148. ABD Kongre Kütüphanesi, "Religion" (Din) bölümü.
  149. Ermenistan Anayasası'nın 14,1. maddesi 24 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi..
  150. "Vicdan özgürlüğü ve dinî örgütler hakkındaki yasa". Ermenistan Parlamentosu. 11 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2009.
  151. DEMOURIAN, AVET (19 Ekim 2007). "Armenian Eyes, Ears on US Genocide Vote" (İngilizce). ISSN 0190-8286. 3 Ekim 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Eylül 2020.
  152. "Armenia Information" (İngilizce). World InfoZone. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009.
  153. Dosya:Popularsports.PNG.
  154. "Football Federation of Armenia" (İngilizce). UEFA. 30 Ocak 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009.
  155. "Armenia - FIFA/Coca Cola World Ranking". FIFA. 19 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009.
  156. "32nd Chess Olympiad, Yerevan 1996" (İngilizce). Olimpbase. 6 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009.
  157. "37th Chess Olympiad: Turin 2006 - Armenia" (İngilizce). Olimpbase. 9 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009.
  158. Klein, Mike (25 Kasım 2008). "Armenians repeat their success" (İngilizce). Schacholympiade Dresden 2008. 14 Temmuz 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009.
  159. "International Olympic Committee - National Committee of Armenia" (İngilizce). Uluslararası Olimpiyat Komitesi. 27 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009.
  160. "History of the Pan-Armenian Games" (İngilizce). Pan-Ermeni Oyunları. Erişim tarihi: 25 Nisan 2009.İnternet arşivi'nden erişilmiştir.
  161. "1912 Stockholm Olimpiyatları'nda Türkler". Türkiye Millî Olimpiyat Komitesi. 3 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Nisan 2009.
  162. Musayelyan, Suren (15 Aralık 2006). "Ambassadors in Sport?: Independent Armenia far below the glory of the Soviet times on the pitch, mat" (İngilizce). ArmeniaNow.com. 29 Eylül 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Nisan 2009.
  163. "Olympic Medal Winners" (İngilizce). Uluslararası Olimpiyat Komitesi. 26 Eylül 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Nisan 2009.
  164. "Fourth Pan-Armenian Games to kick off this August" (İngilizce). Panorama.am. 26 Temmuz 2007. 15 Ağustos 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009.
  165. Krikorian, Onnik (31 Ağustos 2007). "Pan-Armenian Games seek ethnic unity amidst division" (İngilizce). EurasiaNet. 21 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2009.
  166. "Armenian Holidays" (İngilizce). Armenia Information. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Ocak 2009.
  167. "Visit Armenia - Public holidays in Armenia" (İngilizce). Londra'daki Ermenistan Büyükelçiliği. 9 Eylül 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi.

Bibliyografya

Dış bağlantılar

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.