2020 Dağlık Karabağ Savaşı

Sovyet döneminde bölge, etnik olarak Ermeni çoğunluğa sahip olmasına rağmen Azerbaycan SSC içinde özerk bir oblast olarak kaldı.[135] Sovyetler Birliği 1980'lerin sonunda dağılmaya başladığında Dağlık Karabağ sorunu yeniden ortaya çıktı ve 20 Şubat 1988'de Dağlık Karabağ Özerk Oblastı parlamentosu, bölgenin Azerbaycan SSC'den Ermenistan SSC'ye devredilmesini talep eden bir karar aldı. Azerbaycan bu talebi reddetti[136] ve kısa bir süre sonra Sumgayıt, Gence ve Bakü'de[137][138][139][140] Ermenilere; Gugark ve Hankendi'de[141][142][143][144] de Azerilere karşı düzenlenen bir dizi pogrom ile etnik şiddet başladı. Dağlık Karabağ'ın özerk statüsünün kaldırılmasının ardından 10 Aralık 1991'de bölgede referandum yapıldı. Referandum, bölgede yaşayan Azeriler tarafından boykot edildi. Katılımcıların % 99,8'i evet oyu kullandı. 1992 yılının başlarında, Sovyetler Birliği'nin dağılmasının ardından bölgede doğrudan savaş başladı.[136]

Karabağ Savaşı hem Azerbaycan hem de Ermenistan'dan yaklaşık 725.000 Azeri ve 300.000-500.000 Ermeni'nin yerlerinden edilmesiyle sonuçlandı.[145] 1994 Bişkek Protokolü çatışmayı sona erdirdi ve bu, Ermenilerin fazladan toprak kazanmasıyla sonuçlandı. Dağlık Karabağ Cumhuriyeti, Dağlık Karabağ bölgesinin çoğunu kontrol etmenin yanı sıra çevredeki Azeri nüfuslu Ağdam, Cebrayıl, Füzuli, Kelbecer, Kubadlı, Laçın ve Zengilan'ı da işgal etmiş[lower-alpha 7] oldu.[146] Bişkek Protokolü'nün şartları donmuş bir ihtilaf ortamı yarattı ve 1994'te AGİT Minsk Grubu tarafından barış sürecini başlatmak için uzun süre devam edecek olan uluslararası arabuluculuk girişimleri başlatıldı.[147][148] Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, 1993 yılında Dağlık Karabağ'ı çevreleyen topraklardan "işgal güçlerinin" çekilmesi çağrısında bulunan dört adet kararı kabul etti ve 2008 yılında Genel Kurul, AGİT Minsk Grubu eş başkanları Rusya, Fransa ve ABD'nin aleyhine oy kullanmasına karşın[149] Ermeni işgal güçlerinin derhal geri çekilmesini talep eden bir kararı kabul etti.[150]

Otuz yıl boyunca ateşkes birden fazla kez ihlal edildi. Anketler, Dağlık Karabağ'da yaşayanların Azerbaycan'ın bir parçası olmak istemediklerini göstermekle beraber Ağustos 2019'da Ermenistan başbakanı Nikol Paşinyan "Dağlık Karabağ Ermenistan'dır, nokta." demiştir.[151] Temmuz 2020'de Ermenistan ile Azerbaycan arasındaki sınırda çatışmalar yeniden meydana geldi.[152] Buna karşılık binlerce Azerbaycanlı Ermenistan'a karşı savaş için yürüyüş düzenledi ve Türkiye, Azerbaycan'a olan desteğini tekrar dile getirdi.[153] 29 Temmuz 2020'de Azerbaycan, 29 Temmuz'dan 10 Ağustos 2020'ye kadar süren bir dizi askerî tatbikat gerçekleştirdi.[154] Ardından eylül ayı başlarında Türkiye'nin de katılımıyla ilave tatbikatlar yapıldı.[155] Çatışmaların yeniden başlamasından önce, Türkiye'nin yüzlerce Suriye Millî Ordusu mensubunun Hamza Tümeni'nden Azerbaycan'a transferini sağladığına dair iddialar ortaya atıldı.[156] Azerbaycan hükûmeti ise yabancı savaşçıların çatışmalara dahil olduğu iddialarını yalanladı.[157]

Çatışmalar esnasında ağır silahlar, roketler, başta Türk yapımı Bayraktar TB2 ve İsrail yapımı Harop kamikaze dronları olmak üzere[170][171] dronlar ve zırhlı savaş araçları kullanıldı.[172] Ayrıca uluslararası toplumun çoğunluğu tarafından yasaklanan ancak Ermenistan veya Azerbaycan tarafından kullanımı yasaklanmamış misket bombaları da kullanıldı:[173] Azerbaycan, Ermenistan'ın sivillere karşı misket bombası kullandığını iddia etse de[174] uluslararası üçüncü taraflar, Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ'ın sivil yerleşim bölgelerine karşı misket bombası kullandığına dair kanıtları doğrulamıştır.[175][176] Aynı şekilde Ermeni güçlerin de misket bombası kullandığı tespit edilmiştir.[177]

Ermeni güçler tarafından Azerbaycan'ın Gence şehrine bir dizi balistik füze saldırısı düzenleyip sivillerin zarar görmesine neden olurken, Azerbaycan güçleri tarafından da Dağlık Karabağ'ın de facto başkenti Hankendi ve diğer sivil yerleşim birimleri ve altyapı tesisleri hedef alındı. İki tarafın da saldırıları sonucu can kayıpları verildi ve maddi hasarlar ortaya çıktı.[178] Dezenformasyon ve yanıltıcı bilgiler de çatışmaya eşlik etti.[179]

Tartışmalı toprak miktarı sınırlı olsa da çatışma seviyesi ve uluslararası sınırlara konumlanan mühimmatlar nedeniyle çatışma Dağlık Karabağ sınırlarının ötesine genişledi. İran'ın Doğu Azerbaycan Eyaleti'ne mermi ve roketler düştü, ancak herhangi bir hasar görülmedi[180][181][182] ve İran, kendi toprakları üzerinde birkaç insansız hava aracının (İHA) düştüğünü veya düşürüldüğünü belirtti.[183][184][185][186] Gürcistan ise Kaheti bölgesinde iki insansız hava aracının çarpıştığını bildirdi.[187]

Hocavend'e düzenlenen saldırılar sonrası[188] Dağlık Karabağ yetkilileri sivilleri silah altına almaya başladı.[189] 10 Ekim'de Rusya, hem Ermenistan hem de Azerbaycan'ın Moskova'da on saatlik görüşmelerin ardından insani ateşkes konusunda anlaştıklarını ve her iki tarafın da "esaslı" görüşmelere katılacaklarını açıkladı ancak çatışmalar devam etti.[190] 17 Ekim gece yarısı ikinci ateşkes[191] de göz ardı edildi, ardından 26 Ekim'de üçüncü ateşkes girişimi de başarısız oldu.[192]

Çatışmanın başlangıcından bu yana hem Ermenistan hem de Azerbaycan, ifade özgürlüğünü kısıtlayan sıkıyönetim ilan ettiler. Ekim ayında Ermenistan'da cephedeki durumun olumsuz bir şekilde ele alınmasını yasaklayan yeni bir yasa yürürlüğe girdi.[193] Azerbaycan'da da uluslararası gazetecilerin çalışmalarına ilişkin kısıtlamalar getirilirken Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nde herhangi bir kısıtlama bildirilmedi.[194]

7 Ekim'de Erivan'ın Cumhuriyet Meydanı'nda orduya destek amacıyla asılan bir afiş.

28 Eylül'de Ermenistan, seferberlik rezervinde kayıtlı 18 yaşından büyük erkeklerin ülkeyi terk etmesini yasakladı.[195] 1 Ekim'de, Ermeni Ulusal Güvenlik Servisi, eski bir yüksek rütbeli Ermeni askerî yetkiliyi Azerbaycan adına casusluk yaptığı şüphesiyle tutukladığını açıkladı.[196] Üç gün sonra Servis, casusluk şüphesiyle çok sayıda yabancı vatandaşı tutukladığını açıkladı.[197] İsrail'in Azerbaycan'a silah satışını protesto eden Ermenistan, İsrail büyükelçisini geri çağırdı.[198]

8 Ekim'de Ermenistan Cumhurbaşkanı Armen Sarkisyan Ulusal Güvenlik Servisi yöneticisini görevden aldı.[199] Ermenistan hükûmeti daha sonra sıkıyönetimi sertleştirdi ve devlet organlarını eleştirmeyi ve "ülkenin savunma kapasitesini bozmaya yönelik propagandayı" yasakladı.[200] Aynı gün Ermenistan Savunma Bakanlığı, bir Novaya Gazeta muhabirinin Dağlık Karabağ'a izinsiz girdiği gerekçesiyle gazetecilik akreditasyonunu iptal etti.[201] 9 Ekim'de Ermenistan, güvenlik mevzuatını sıkılaştırdı.[200] 21 Ekim'de Ermenistan Bakanlar Kurulu, Türk mallarının ithalatını geçici olarak yasakladı; karar 31 Aralık'ta yürürlüğe girdi.[202] Ertesi gün Ermenistan Ulusal Meclisi çatışmalarda yaralanan ve ölen Ermeni askerlerin borçlarını silmek üzere yasa çıkardı.[203] 27 Ekim'de Ermenistan Cumhurbaşkanı Armen Sarkisyan; Ulusal Güvenlik Teşkilatı'nın istihbarat dairesi başkanı Tümgeneral Hovhannes Karumyan'ı ve Ulusal Güvenlik Servisi'nin sınır birlikleri kurmay başkanı Gagik Tevosyan'ı görevden aldı.[204] 8 Kasım'da Sarkisyan, Ulusal Güvenlik Teşkilatı'nın geçici başkanını bir kez daha görevden aldı.[205]

8 Kasım günü bir Ermeni aktivist, savaş karşıtı paylaşımından dolayı polis tarafından para cezasına çarptırıldı.[206]

Bakü'deki 28 Mayıs garının yakınında, Cafer Cabbarlı Meydanı'nda asılmış bir Azerbaycan bayrağı, 10 Ekim 2020.

27 Eylül'de Azerbaycanlı yetkililer çatışmaların başlamasından kısa bir süre sonra internet erişimini kısıtladı. Resmî bir açıklamaya göre bu, Ermeni provokasyonlarını önlemek için yapıldı.[207] Azerbaycan Millî Meclisi, 28 Eylül gece yarısından itibaren Bakü, Gence, Göygöl, Yevlah ve bazı ilçelerde sokağa çıkma yasağı ilan etti.[208][209] Azerbaycan Hava Yolları, Azerbaycan'daki tüm havalimanlarının 30 Eylül'e kadar normal yolcu uçuşlarına kapatılacağını duyurdu.[210] Füzuli, Terter, Karabağ ve Gence Askerî Savcılıkları savaş ve diğer suçlarla ilgili cezai soruşturma başlattı.[211]

28 Eylül'de Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Azerbaycan'da kısmi seferberliğe izin veren bir kararname çıkardı.[212] 8 Ekim'de Azerbaycan, Yunanistan'daki Ermenilerin Dağlık Karabağ'a, Azerbaycan'la savaşmak için getirildiği iddialarının ardından Yunanistan büyükelçisini geri çağırdı.[213]

17 Ekim'de Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı, Rusya Devlet Duması iktidarındaki Birleşik Rusya partisinin üyesi Vitali Milonov'un, Azerbaycan hükûmetinin izni olmadan Dağlık Karabağ'ı ziyaret ettiği gerekçesiyle istenmeyen kişi ilan edildiğini bildirdi.[214] 24 Ekim'de -Azerbaycan Merkez Bankası'nın tavsiyesi üzerine- Azerbaycan Bankalar Birliği üye bankaları, çatışmada ölen asker ve sivillerin borçlarının silinmesi kararını oybirliğiyle kabul etti.[215]

29 Ekim'de Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, çatışma sırasında Azerbaycan kuvvetleri tarafından kontrolü ele geçirilen bölgelerde geçici özel idareler kurulmasına ilişkin bir kararname çıkardı.[216][217] Kararnameye göre bu idarelerdeki komutanlar İçişleri Bakanlığı tarafından atanacak fakat Savunma Bakanlığı, Devlet Sınır Hizmeti, Devlet Güvenlik Servisi ve ANAMA dahil olmak üzere hükûmetin diğer yürütme organlarıyla da koordinasyon sağlamak zorunda kalacaklar.[218][219]

31 Ekim'de Azerbaycan, İran sınırındaki topraklarının kontrolünü ele geçirdikten sonra dört sınır karakolunu daha restore etti.[220]

4 Kasım'a kadar savaş karşıtı eylemleri nedeniyle altı barış aktivisti, Azerbaycan Devlet Güvenlik Servisi tarafından sorguya çağrıldı.[221][222][223][224][225]

12 Kasım'da gerçekleştirilen genel kurul toplantısında Azerbaycan Millî Meclisi, Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in “savaş hâlinin feshedilmesi” yönündeki kararını onayladı.[226]

  İlgili alanın dışındaki Azerbaycan toprakları.

  Ermenistan.

  Azerbaycan tarafından ele geçirilen ve Azerbaycan'ın kontrolünde kalan bölgeler.

  15 Kasım 2020'de Ermenistan tarafından boşaltılan Kelbecer Rayonu.

  20 Kasım 2020'de Ermenistan tarafından boşaltılan Ağdam Rayonu.

  1 Aralık 2020'de Ermenistan tarafından boşaltılan Laçın Rayonu.

  Azerbaycan'a teslim edilmeyen Dağlık Karabağ alanı.

  Rus barış gücünün bulunduğu Laçın Koridoru.

                     Dağlık Karabağ'a iki irtibat yolu.                      Ermenistan içerisinden Azerbaycan-Nahçıvan irtibat yolu.                      Savaştan önceki temas hattı.                      Dağlık Karabağ Cumhuriyeti tarafından talep edilen diğer bölgeler.

Azerbaycan'ın, 8 Ekim 2020'de, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin de facto başkenti Hankendi'ye 15 kilometre uzaklıkta olan Şuşa'yı ele geçirmesinin[227] ardından, 9 Kasım 2020'de Rusya'nın aracılığıyla İnternet üzerinden barış anlaşması yapıldı.[228] Ermenistan, Azerbaycan ve Rus liderlerin olduğu video konferans görüşmesine, Rusya ve Ermenistan'ın muhalefetiyle Türkiye dahil olamadı.[229] ABD ve Avrupa Birliği ise barış anlaşmasının tamamen dışına bırakıldı.[228] 10 Kasım 2020'de anlaşma imzalandı.

Görüşme ile Azerbaycan'ın talep ettiği; Laçın ve Kelbecer'de devam eden çatışmalardan Ermenistan'ın çekilmesi, Azerbaycan'ın ilerlediği toprakları elinde tutması, Nahçıvan ile Azerbaycan arasında Ermenistan üzerinden bir irtibat yolu kurulması konularında anlaşmaya varıldı.[229] Ermenistan tarafının talebi doğrusunda da, Laçın'da Dağlık Karabağ Cumhuriyeti-Ermenistan koridorunun zamanlaması ve genişiliği konusunda detaylar belirlendi; Nahçıvan ile Azerbaycan arasındaki irtibat yolu ise bazı konularda detaylandırılmadı.[229] Yerinden edilmişler ve mültecilerin, Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiseri aracılığıyla bölgelerine geri döneceği kararlaştırıldı.[229][230] Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov, Türk-Rus ortaklığıyla Karabağ'da bir gözlem merkezi oluşturulacağını ve bu merkezde iki tarafın ateşkes ihlali işleyip işlemediklerinin insansız hava araçları aracılığıyla kontrol edileceğini belirtti.[231] Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan, "Türkiye, anlaşmanın uygulanmasını gözetmek ve denetlemek üzere bölgede kurulacak ortak barış gücünde, Rusya ile birlikte yer alacaktır" dedi.[231] Lavrov ise 10 Kasım 2020'de imzalanan anlaşmadaki maddelerde Karabağ'a Türk askerlerinin gelmeyeceğinin, Türk askerlerinin Karabağ'dan uzak Azerbaycan topraklarında sınırlı bir bölgede duracağının belirtildiğini söyledi.[231]

Anlaşmanın imzalanmasının ardından, anlaşmayı "yenilgi" olarak gören Ermenistan halkından tepki geldi.[232] Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan'ın hedef olduğu protestolarda, protestocular parlamento binasına girmeye çalıştı.[232] Paşinyan ise Facebook üzerinden yaptığı açıklamayla, Ermenistan'ın "daha kötü bir sonuç"tan geri döndüğünü söyledi.[232] Paşinyan, alınan kararın Ermeni halkı için "acı verici" olduğunu, bu kararın sahadaki Ermeni ordusunun ısrarı sebebiyle gerçekleştiğini belirtti.[233]

Başkent Erivan'da ateşkes anlaşmasına karşı düzenlenen protesto, 18 Kasım 2020.

10 Kasım'ın erken saatlerinde ateşkes anlaşmasının imzalanması haberinin çıkmasından kısa bir süre sonra, Nikol Paşinyan'ın ateşkes anlaşmasını kabul ettiği için "hain" olduğu iddia edildi ve Ermenistan'da şiddetli protestolar patlak verdi.[234] Protestocular demir kapıyı kırarak parlamento binasına girdi ve Ermenistan Ulusal Meclisi başkanı Ararat Mirzoyan'ı arabadan çekip dövdüler.[235][236] Kasım ayı boyunca aralarında Ermenistan dışişleri bakanı Zohrab Mnatsakanyan,[237] savunma bakanı David Tonoyan,[238] aynı bakanlığın askerî kontrol teşkilatı başkanı Movses Hakobyan[239] ve Ermenistan Savunma Bakanlığı sözcüsü Artsrun Hovhannisyan da dahil olmak üzere çok sayıda Ermeni memur istifa etti.[240]

Ateşkes anlaşmasının imzalanmasının ardından cumhurbaşkanı Armen Sarkisyan, II. Karekin ile bir toplantı düzenleyerek 22 Kasım'ın Dağlık "Karabağ Kurtuluş Savaşı'nda Anavatanı Savunmaya Giden Kahramanları Anma Günü" olarak ilan edilmesi için bir çağrı yaptı.[241] 16 Kasım'da erken parlamento seçimlerinin ve Paşinyan’ın istifasının kaçınılmaz olduğunu belirterek bu sürecin geçici bir "Ulusal Mutabakat Hükûmeti" tarafından denetlenmesini ve yönetilmesini önerdi.[242]

Ermeni medyası, 9 Aralık gecesi bir Azerbaycan vatandaşının Tavuş vilayetinin Berdavan köyü yakınlarında devlet sınırını ihlal ettiği gerekçesiyle gözaltına alındığını bildirdi.[243] Berdavan Valisi Smbat Muğdesyan, Ulusal Güvenlik Servisi'nin şahsı götürdüğünü ancak diğer detayları bilmediğini söyledi.[244] Ermeni medyasına göre,[243] tutuklu vatandaş hakkında Ermenistan devlet sınırına kaçak giriş şüphesiyle dava açıldı.[245] Gözaltına alınan Azerbaycanlının adı açıklanmadı. BBC Azerbaycan Servisi'nin haberine göre Azerbaycan'ın İçişleri, Dışişleri ve Savunma Bakanlıkları olayla ilgili hiçbir bilgilerinin olmadığını açıkladılar.[246]

12 Aralık'ta Azerbaycan kamyonları, Uluslararası Kızılhaç Komitesi ve Rus barış güçleri eşliğinde, ölü askerlerin cesetlerini almak için Ermenistan'ın Sünik bölgesinden Davit Bek'e girdi. Ermeni yetkililer, Goris'e giren Azerbaycan araçları hakkındaki haberleri yalanladılar.[247]

16 Aralık'ta kayıp Ermeni askerlerinin aile üyeleri, Ermenistan Savunma Bakanlığı binası önünde toplandılar ancak binaya girmelerine izin verilmedi ve Ermeni askerî temsilcileri ailelerin taleplerine yanıt vermedi. Kayıp Ermeni askerlerin ailelerinin binaya girmesi üzerine kavga yaşandı.[248]

Ateşkesin ardından Bakü'deki kutlamalar.

Ateşkes ve savaşın sona erişi Azerbaycan tarafından bir zafer olarak görüldü ve geniş çapta kutlandı.[249][250] 10 Kasım 2020'de anlaşmanın açıklanmasının ardından Bakü'de yaşayanlar sokağa çıkarak bayrak salladılar.[251] 11 Kasım'da Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, savaşa katılan yaralı Azerbaycan askerleriyle yaptığı görüşmede, Azerbaycan'da "savaş alanında ve arkada kahramanlık gösterenler için" yeni nişan ve madalyaların verileceğini, sivillerin ve askerlerin ödüllendirilmesi için talimat verdiğini söyledi. Ayrıca bu nişan ve madalyaların isimlerini de kendisi önerdi.[252] Yaklaşık bir hafta sonra, Azerbaycan Millî Meclisi'nin bir genel oturumunda, "Azerbaycan Cumhuriyeti'nin nişan ve madalyaları tesisi hakkında yasa"da yapılacak değişikliklere dair bir yasa tasarısı tartışmaya sunuldu.[253] Aynı gün yasa tasarısı uyarınca on yedi yeni nişan ve madalya verildi.[254] 12 Kasım'da Azerbaycan İçişleri Bakanlığı, daha önce Terter ilçesinde bulunan Şuşa polis teşkilatını Şuşa'ya taşıdığını,[255] 14 Kasım'da ise Sugovuşan'daki barajının kontrolünün ordudan Azerbaycan Olağanüstü Haller Bakanlığı'na devredildiğini açıkladı.[256] 15 Kasım'da Ermeni Apostolik Kilisesi, Azerbaycan güçlerinin Şuşa'yı kontrol altına almasının ardından Gazançetsots Katedrali'nin tahrif edildiğini iddia etti ve bu durum Ermenistan Dışişleri Bakanlığı tarafından kınandı. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev ise kiliselerinin korunacağına dair bir açıklama yaptı.[257] Ayrıca 1 Aralık'ta Azerbaycan'ın Kültür Bakanı Yardımcısı Vekili Anar Kerimov, France24'e Karabağ'ın Hristiyan kültür mirasının hükûmet tarafından korunacağını söyledi. Bakü'deki Ermeni Surp Krikor Lusavoriç Kilisesi'ne dikkat çeken Kerimov, Karabağ'ın Hristiyan dinî yapılarının "atalarından kendilerine miras kaldığını" vurguladı.[258][259]

Cumhurbaşkanı İlham Aliyev Füzuli'de, 16 Kasım 2020

Aliyev ve Azerbaycan'ın Birinci Cumhurbaşkanı Yardımcısı Mihriban Aliyeva, Kasım ayının ortasında, 1993 yılında Ermeni güçlerinin işgal etmesinden sonra her ikisi de harabeye dönen Füzuli ve Cebrayıl hayalet şehirlerini ziyaret etti.[260] Aliyev, Alhanlı'dan başlayarak Füzuli'yi Şuşa'ya bağlayacak yeni bir otoyol yapım talimatı verdi.[261] Cebrayıl için ise kenti yeniden inşa etmek amacıyla yeni bir plan hazırlanacağını bildirdi ve daha sonra İran sınırındaki Hüdaferin köprülerini ziyaret etti.[262]

Azerbaycanlı ekonomist Tuğrul Valiyev'e göre, temelde altyapısı kalmamış olan Cebrayıl, Füzuli, Zengilan ve Kubadlı'yı yeniden inşa etmek muhtemelen 10 yıl sürecek ve yaklaşık 15 milyar dolara mal olacak.[263] STK İnsani Araştırmalar Kamu Birliği başkanı Avaz Hasanov'a göre, Azerbaycan bu şehirlerin yeniden inşası sürecine özel sektörü de dahil etmeye çalışacak.[264] Azerbaycan Demiryolları da Hankendi'yi Yevlah'a bağlayan demiryolu hattını yeniden inşa etme planlarını duyurdu.[263] 18 Kasım'da Azerbaycan Milletvekili Tahir Mirkişili, devlete ait Azergold ile yabancı bir şirket arasında Zengilan, Vecneli ve Kelbecer'de altın madenciliği yapmak üzere bir konsorsiyum kurulduğunu açıkladı.[265] Ayrıca PASHA Bank ve Kapital Bank, bölge genelinde yeni şubeler açmayı planladıklarını açıkladı.[266] Bu arada Türkvizyon Şarkı Yarışması'nın organizatörleri, yarışmanın 2021 yılında Şuşa'da düzenlenme olasılığını araştırdıklarını belirttiler.[267]

23 Kasım'da Azerbaycan Olağanüstü Haller Bakanlığı Devlet Yangın Kontrol Servisi birimleri Karabağ'ın Azerbaycan kontrolündeki çeşitli bölgelerinde faaliyete geçti.[268] Ertesi gün Azıh Mağarası'ndaki arkeolojik buluntular Azerbaycan Devlet Güvenlik Servisi temsilcileri tarafından Bakü'ye getirilerek Azerbaycan Millî İlimler Akademisi Arkeoloji ve Etnografya Enstitüsü Arkeoloji Fonuna yerleştirildi.[269] 25 Kasım'da Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO), Ağdam, Füzuli ve Hankendi Havalimanları da dahil olmak üzere altı Azerbaycan havalimanının uluslararası mekansal endeks kataloğuna dahil edilmesini onayladı. Bu havalimanlarının kodları, aralık ayında yayımlanacak olan ICAO kayıtlarının güncellenmiş baskısına eklenecektir.[270] 28 Kasım'da Füzuli Rayonu'na bağlı Aşağı Seyidahmedli'de bir sivil araç mayına çarptı[271] ve aralarında Füzuli Rayonu İcra Kurulu'nun medya organı olan Gaidish gazetesinin genel yayım yönetmeni de olan dört kişiyi öldürdü.[272][273] Bu olaydan sonra Azerbaycan Başsavcılığı ve İçişleri Bakanlığı, vatandaşları mayın ve diğer patlayıcı maddeler tamamen arındırılıncaya kadar gerekli izinler alınmaksızın yeni alınan toprakları ziyaret etmemeye çağırdı.[274]

Bakü'de düzenlenen Zafer Geçidi sırasında Azerbaycan Suhoy Su-25 savaş uçakları, 10 Aralık 2020.

Sırasıyla 27 Eylül ve 10 Kasım Anma Günü ve Zafer Günü ilan edildi.[275][276] Ancak Zafer Günü'nün tarihi, Mustafa Kemal Atatürk'ün ölüm yıl dönümü ile çakışınca Şuşa'nın Azerbaycan kontrolüne geçtiği tarih olan 8 Kasım ile değiştirildi.[277][278] Aliyev'in önerisiyle Bakü Metrosu'na ait yeni istasyonun isminin 8 Kasım olacağı da açıklandı.[279] Aynı gün Cumhurbaşkanı Aliyev, savaş sırasında yaralanan ve ölenlerin ailelerine destek olmak için YAŞAT Vakfı'nın kurulmasına ilişkin bir kararname imzaladı ve vakfın yönetimi üzerindeki genel kontrol ASAN servisine devredildi.[280] 2 Aralık'ta Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in talimatıyla bazı askerler terhis edildi.[281] Aynı gün Azerbaycan Bankalar Birliği, savaş sırasında ölen asker ve sivillerin banka borçlarının tamamen silineceğini duyurdu.[282] Ertesi gün ANAMA, Sugovuşan'a giden yolun mayınlardan tamamen temizlendiğini duyurdu.[283] Aynı gün Aliyev, Vatanseverlik Savaşı Anıt Kompleksi ve Zafer Müzesi'nin kurulmasını için bir kararname çıkardı.[284] Azerbaycan'da 4 Aralık günü yerel saatle 12.00'de (GMT+4) savaşta ölen askerlerinin anısına saygı duruşu yapıldı.[285][286] Bu bağlamda, Bakü Körfezi'ne demir atan gemiler ve arabalar kornalarını çalarken ülke genelinde bayraklar indirildi ve trafik durdu.[287] Ayrıca savaşta ölen askerlerin anısına Bakü'deki Haydar Camisi'nde namaz kılındı. Başkentin yanı sıra Sumgayıt, Kuba, Gence, Şamahı, Lenkeran ve Şeki'deki camilerde; Bakü ve Gence'deki kiliselerde ve Bakü'de Aşkenaz Yahudileri Sinagogu'nda anma törenleri düzenlendi. Bunlara ek olarak Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Başkan Yardımcısı Mihriban Aliyeva da dahil olmak üzere birçok kişi tarafından Bakü'deki Şehitler Hiyabanı ziyaret etti.[288][289] Ertesi gün Çalışma ve Sosyal Koruma Bakanlığı, bakanlığa bağlı Devlet Sosyal Koruma Fonu'nun savaş sırasında ölen 94 Azerbaycanlı sivile şehit statüsü verdiğini ve bu kişilerin ailelerinin de savaşta ölen askerlerin ailelerine tanınan haklardan yararlanabileceklerini açıkladı.[290] 9 Aralık'ta Cumhurbaşkanı Aliyev 83 askeri Vatanseverlik Savaşı Kahramanı,[291] 204 askeri Karabağ Nişanı[292] ve 33 askeri de Zafer Nişanı ile ödüllendirdi.[293] 12 Aralık'ta Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in talimatıyla sıkıyönetim kaldırıldı.[294]

10 Aralık'ta Azatlık Meydanı'nda[295] Azerbaycan'ın zaferi şerefine savaş sırasında öne çıkan 3.000 asker, askerî teçhizat, insansız hava araçları ve savaş uçakları,[296] Ermeni birliklerine ait ele geçirilen tanklar,[297] Türk askerleri[298] ve Türkiye Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın da katılımıyla[299][300] Zafer Geçidi düzenlendi.[301]

Kelbecer Rayonu Dadivank yakınlarında Rus barış güçleri ve Azerbaycan askerî personeli.

Ateşkes anlaşması çerçevesinde Kelbecer'in Azerbaycan'a geçmesi öncesinde Ermeniler, bir zamanlar Azerbaycanlıların yaşadığı evlerini[302] Azerbaycanlıların yeniden yerleşmelerine engel olmak için yaktılar.[303][304] Rayon, Karabağ Savaşı'ndan önce çoğunlukla etnik Azeriler tarafından iskan edilmişti ve Karabağ Savaşı sırasında Aşağı Ağcakend ve Gülüstan bölgesinden gelen Ermeniler buraya yerleşti.[305][306] Bazı Ermeniler ölü akrabalarının cenazelerini de yanlarına aldılar ve Reuters, köylülerin "ellerinden gelen her şeyi kamyonlarla taşıdıklarını" bildirdi.[307][308] Evlerin yanmasıyla ilgili haberler 13 Kasım'da çıkmaya başladı[309] ve 15 Kasım'da Agence France-Presse, Çerektar'da en az altı evin ateşe verildiğini bildirdi.[310] BBC Rusça, Dadivank ve diğer yakın köylerdeki evlerin yakıldığını ve Ermenistan'da pahalı olan yakacak odun elde etmek için bölgedeki ağaçların kesildiğini bildirdi. BBC Rus Servisi, komşu Dadivank ve diğer yakın köylerdeki evlerin yandığını ve Ermenistan'da pahalı olan yakacak odun için ağaçların kesildiğini bildirdi.[311] Azerbaycan tarafı, bölgeyi terk eden sivilleri evleri yakmaktan ve kendi deyimiyle "ekolojik terör suçu" işledikleri için kınadı.[312] Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, mülklerini tahrip eden Ermenileri "vahşi düşman" olarak nitelendirdi.[313] Ermenistan'ın talebi üzerine Azerbaycan, Ermenilerin Kelbecer ilçesini tamamen boşaltmaları için süreyi 10 gün uzatarak 25 Kasım'a kadar uzattı. Azerbaycan Cumhurbaşkanlığı, süreyi uzatmayı kabul ederken kötüleşen iklim şartlarını ve Ermenistan'a giden tek bir yol olduğunu göz önünde bulundurduklarını belirtti.[314]

Azerbaycan'a teslim edilen ilk rayon Ağdam oldu.[315] 20 Kasım'da teslim edilen Ağdam'ın devri öncesinde burada yaşayan Ermeniler de evlerini ateşe verdiler.[316] 19 Kasım'da Agence France-Presse, Ermeni askerlerinin Ağdam'daki karargâhlarını yıktığını bildirdi. Ağdam, 1993 yılında kent için yapılan savaşa kadar ağırlıklı olarak Azerilerin yaşadığı bir şehirdi[317] ve 1993 yılında şehrin Ermeni güçlerine geçmesinin ardından yerel halk tarafından "Kafkasya'nın Hiroşima'sı" olarak anılan bir hayalet kasaba hâline geldi.[316][318][319] Associated Press; grafitilerle tahrip edilen, sığır ve domuz ahırı olarak kullanılan Ağdam Ulu Camii'nin şehrin yapısal bakımdan tek binası olduğunu bildirdi.[320] Bölgedeki Rus barış gücünün komutanı Rüstem Muradov, bölgenin tesliminin sorunuz gerçekleştirildiğini söyledi.[321] Bölgenin Azerbaycan kontrolüne geçişi Bakü'de Azerbaycan, Türkiye ve Rusya bayraklarıyla kutlandı.[313] 24 Kasım'da Azerbaycan ordusunun izniyle bazı Ermeniler giysilerini toplamak için Kubadlı'ya döndü ve bazılarına da Azerbaycan vatandaşı olarak Ağdam'da ikamet izni teklif edildi.[322] 22 Kasım'da Azerbaycan ordusu bölgede 150'den fazla mayını etkisiz hâle getirdiğini açıkladı.[323]

25 Kasım'da Kelbecer, Azerbaycan'a iade edilen ikinci rayon oldu.[324] Ermeni güçler bölgeyi boşaltmadan önce askerî karargâhlarını patlattılar.[325][326] Ermeniler Dadivank Manastırı'nı da terk ederek başrahibi, manastırın çanlarını ve haçkarları Ermenistan'a taşımaya karar verdiler.[327] Ermeni kuvvetlerinin bölgeden çekilmesinin ardından manastır, Rus barışı koruma güçlerinin koruması altına alındı.[328] Ancak 28 Kasım 2020'de Azerbaycan Savunma Bakanlığı manastırın içinden görüntüler yayımladı.[329] Azerbaycan yetkilileri Ermeni rahiplerin manastırda kalmasına izin verdi. 4 Aralık 2020'de Azerbaycan'ın Udi topluluğundan temsilciler manastırı ziyaret ederek içeride dua ettiler.[330] Ertesi gün, Udi Ortodoks Hristiyan cemaatinin başkan yardımcısı Rafig Danakari manastıra vaiz olarak atandı.[331] Ayrıca Cumhurbaşkanı Aliyev, Kelbecer Rayonu'nu yeniden inşa etme ve canlandırma sözü verdi[332] ve Bakü'de bir kutlama mitingi düzenlendi.[333] Gence'de yaşayan Kelbecerli Azeriler de Kelbecer'in Azerbaycan kontrolüne geçişini kutladılar.[334] Azerbaycan Ekoloji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı, Ermeni işgali döneminde "Azerbaycan'a verilen zararın miktarını" hesaplamak için Kelbecer bölgesinin maden yataklarında değerlendirmeler yapılacağını duyurdu.[335] 26 Kasım'da Ermeni medyası, Kelbecer ile Ermenistan'ın Geğarkunik ili sınırında bulunan,[336][337] Güney Kafkasya'nın en büyük altın madenlerinden biri olan Zod altın madenine[338] 250 kişilik bir Azerbaycan askerinin geldiğini ve madende bir askerî karakol kurarak madenin teslimini talep ettiklerini bildirdi.[339] Ermenistan Savunma Bakanlığı bu iddiayı yalanlayarak[340] Ermenistan sınır kapısını kabul edilemez bulan Azerbaycan kuvvetlerinin hoparlör aracılığıyla Ermenilerle temasa geçtiğini ve konuyla ilgili olarak Rus barış güçleriyle görüşüldüğünü belirtti. Ermenistan ve Azerbaycan'dan yetkililer aynı gün sınırı çizmeye başladı.[341] Ermenistan askerî yetkilileri daha sonra maden sahasının yarısının Azerbaycan'a geçtiğini bildirdi.[342]

1992 yılında Ermenistan Silahlı Kuvvetleri tarafından işgal edilmeden önce Azeri ve Kürt nüfusun çoğunlukta olduğu[343] ve savaştan sonra Ermenistan'daki Ermenilerin yerleştirildiği[344] Laçın'ın tahliyesi sırasında rayonun idari merkezi olan Laçın burada yaşayan etnik Ermeniler tarafından yakıldı. Tahliye öncesinde bölgedeki bazı Ermeniler Dağlık Karabağ'ı Ermenistan'a bağlayan şehirden geçen kara koridoru üzerinden Rus denetimine rağmen kaçtılar.[345][346] Rus barış güçleri, 1992'de yıkılmadan önce Azerbaycanlılar tarafından Zabuh olarak adlandırılan, yıkıldıktan sonra yeniden inşa edilip Lübnanlı Ermenilerin yerleştirildiği kasabada bir karakol kurdu.[344] 27 Kasım'da Narek Aleksanyan Ermenileri bölgeyi terk etmemeye çağırarak anlaşma artlarının değiştiğini; Laçın, Sus ve Zabuh'un Azerbaycan kontrolüne geçmeyeceğini öne sürdü. Bu iddialar, Azerbaycan merkezli Sosyal Araştırmalar Merkezi Başkanı Zahid Oruç tarafından reddedildi. BBC Rusça muhabiri Yuri Vekdik'e göre Aleksanyan'ın çağrılarına rağmen Laçın'daki Ermeniler bölgeyi terk etmeye başlamıştı.[347] 1 Aralık'ta Azerbaycan kuvvetleri, tanklarla bölgeye girdi[348] ve Azerbaycan Savunma Bakanlığı, Laçın şehrinden bir görüntü yayımladı.[349] Dağlık Karabağ öncesinde Laçın'da yaşayan, savaş sonrasında Berde'ye göç eden Azerbaycanlılar Azerbaycan, Türkiye ve Pakistan bayraklarıyla bölgenin dönüşünü kutladılar.[350] Azerbaycanlı yetkililer, bölgenin Kaşatag olarak Dağlık Karabağ Cumhuriyeti tarafından yönetilirken "yıllar içinde büyük zarar gördüğünü" belirtti.[351] Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Laçın koridorunun Laçın şehrinden geçmesinden dolayı yeni bir koridor inşa edileceğini ve bu koridor hazır olduğunda şehrin Azerbaycan yönetimine iade edileceğini açıkladı.[352]

Laçın Koridoru'na yerleşen Rus barış gücü.

Rusya Kara Kuvvetleri'nin 15. Ayrı Motorlu Tüfek Tugayı[353] tarafından sağlanan ve Korgeneral Rüstem Muradov liderliğindeki 1,960 askerli Rus barış gücü,[354] Ermenistan ve Azerbaycan'ın ateşkes şartlarını uygulayıp uygulamadıklarını izlemek için antlaşma kapsamında bölgeye sevk edildi.[355] Hankendi yakınlarına yerleşen barış gücü, Dağlık Karabağ'daki temas hattı boyunca ve Laçın Koridoru boyunca gözlem noktaları kurdu.[356] Reuters, barış gücüne zırhlı personel taşıyıcıları, tanklar ve çok sayıda roketatarın eşlik ettiğini bildirdi.[357] 17 Kasım'da Rus barış güçleri, her iki tarafın ölü askerlerinin cesetlerini bulunması ve değişimi konusunda Uluslararası Kızıl Haç Komitesi'ne yardım etmeye[358] ve 23 Kasım'da da bölgedeki mayınları temizleme operasyonlarına başladı.[359]

11 Kasım'da Rusya ve Türk savunma bakanları Azerbaycan'da ortak bir gözlem merkezi oluşturmak için bir mutabakat zaptı imzaladı,[360] ancak Rus yetkililer Türkiye'nin barışı gücüne katılımının Dağlık Karabağ'ı kapsamayacağı belirtti.[361] 16 Kasım'da Cumhurbaşkanı Erdoğan'ın imzasıyla, Azerbaycan'a asker gönderme tezkeresi TBMM'ye gönderildi.[362][363] Azerbaycan'a asker gönderilmesine ilişkin Cumhurbaşkanlığı Tezkeresi ertesi gün meclis tarafından onaylayarak Türk Silahlı Kuvvetlerine Azerbaycan'a asker gönderme konusunda bir yıllık yetki verildi.[361][364]

1 Aralık'ta Türk istihkâm erleri Azerbaycan'a giderek bölgedeki Azerbaycanlı yetkililer ile birlikte[365] Azerbaycan kontrolündeki topraklarda mayın aramaya başladılar. Ertesi gün Millî Savunma Bakanlı Hulusi Akar, Türk hükûmetinin Rusya ile anlaştığını ve ortak gözlem merkezinin yapım aşamasında olduğunun açıkladı.[366][367] Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov'a göre merkez, olası ihlalleri izlemek amacıyla insansız hava araçları ve diğer teknik araçlar kullanılarak uzaktan çalışacak.[368] 16 Aralık'ta Türk Kara Kuvvetleri Özel Mayın Arama Temizleme Ekibi'nin 136 üyesi, bölgedeki mayın temizliğine yardımcı olmak ve Azerbaycan'ın mayın temizleme personelini eğitmek üzere Azerbaycan'a gönderildi.[369] Türkiye, 29 Aralık'ta 35 subayını ortak merkezde görev yapmak üzere Azerbaycan'a gönderdi.[370][371]

22 Kasım'a kadar 25.000 yerinden edilmiş Ermeni bölgeye geri döndü.[372] 10 Aralık'ta Hankendi'nin de facto belediye başkanı, yaklaşık 18.000 yerinden edilmiş Ermeni'nin şehre geri döndüğünü bildirdi.[373] 11 Aralık'ta bir Ermeni'ye ait sivil araç, Hankendi-Askeran karayolunda Rus barış güçlerine ait bir kamyonla çarpıştı.[374]

Ocak 2021'in başlarında Azerbaycan yetkilileri Rus barış güçlerini "barış antlaşmasının uygulanması için gerekli tarafsız duruşu sergilemek yerine Ermenistan yanlısı bir tutum sergilemekle" suçladı. Devlet Gümrük Komitesi Akademisi Başkanı Araz Aslanlı, Rus barış güçlerinin bazı uygulamalarının "Dağlık Karabağ sorununun kalıcı çözümüne katkı sağlamadığını" ve "hem Azerbaycan hem de Türkiye'de Rusya'nın iyi niyetleri konusunda şüphelere" yol açtığını belirtti. Kafkasya Uluslararası İlişkiler ve Stratejik Araştırmalar Merkezi Başkan Yardımcısı Nazım Cafersoy, Rus barış güçlerini "Ermeniler ve Azerbaycanlılar arasında barışı sağlamaktan ziyade bölgedeki yasadışı askerî güçlerin kalıcılığına" neden olmakla suçladı. Rüstem Muradov'un üst düzey Dağlık Karabağ Cumhuriyeti yetkilileriyle görüşmesi ve katıldığı toplantılarında Dağlık Karabağ Cumhuriyeti bayrağının bulunması Azerbaycan yetkililerinin olumsuz tepkilerine neden oldu ve sonrasında "Dağlık Karabağ Cumhuriyeti" ifadesinin kullanımı Rusya Savunma Bakanlığı'nın resmî web sitesinden kaldırıldı.[375] 7 Ocak 2021 tarihinde Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan Dışişleri Bakanı Ara Ayvazyan'ı Dağlık Karabağ'a yaptığı son ziyaretten dolayı kınadı ve bunu "kışkırtıcı bir adım" olarak nitelendirerek eğer bu tür kışkırtıcı davranışlara devam edilirse "Ermenistan'ın daha da pişman olacağını" dile getirdi. Aliyev ayrıca Azerbaycan'ın onayı olmadan hiçbir yabancı vatandaşın Dağlık Karabağ bölgesini ziyaret etme izninin olmadığını da yineledi.[376]

2 Ocak 2021'de hükûmet yanlısı[377] Yeni Şafak gazetesi; Rusya'nın "asker, memur, teknik uzman, doktor, hemşire ve inşaat işçisi adı altında" beş binin üzerinde kişiyi bölgeye göndererek ateşkes antlaşmasının şartlarını ihlal ettiğini bildirdi.[378]

2020 Dağlık Karabağ Ateşkes Anlaşması sonrası Rusya Savunma Bakanlığı tarafından paylaşılan 12 Aralık 2020 tarihli harita.

Aralık ayı ortasında Azerbaycan basını, silahlı Ermeni gruplarının altyapı çalışmaları sırasında Azercell çalışanlarına saldırdığını ve 11 Aralık'ta da bir başka silahlı Ermeni grubunun saldırısı sonucu bir Azerbaycan askerinin yaralandığını bildirdi.[379][380] Bu haberin doğruluğu 26 Kasım'da Sor, Hocavend Rayonu'nda “Ermenilerin ani saldırısı” sonucu üç Azerbaycan askerinin öldüğünü ve ikisinin yaralandığını açıklayan Azerbaycan askerî yetkilileri tarafından da teyit edildi. Ayrıca savunma bakanlığına göre 8 Aralık'ta Hadrut yakınlarında haberleşme tesisleri ve nakil ekipmanlarının kurulumu sırasında bir Azerbaycanlı asker öldü, bir Azercell çalışanı da ağır yaralandı. Emekli Azerbaycanlı Albay Şair Ramaldanov, bölgede Ermeni kuvvetlerinin "provokatif" ve "gerilla tipi" eylemler sergileyebileceğini belirtmişti. Ancak Ramaldanov'a göre Azerbaycan askerî yetkilileri kendilerine karşı "güvenlik önlemleri" alıyorlardı.[381][382] Ertesi gün Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, olayı "terör eylemi" olarak nitelendirerek[383] Ermeni güçlerini "demir yumruk" ile ezmekle tehdit etti.[384] Daha sonra Azerbaycan askerî yetkilileri, Ermeni güçlerini ateşkesi ihlal etmekle suçladı ve kendi kuvvetlerinin ateşkesi yeniden sağladığını belirtti.[385]

Rusya Savunma Bakanlığı tarafından paylaşılan 13 Aralık 2020 tarihli harita. Çaylakkala ve Köhne Tağlar köyleri barış gücü sınırları içerisinde yer alıyor.

Dağlık Karabağ Cumhuriyeti yetkilileri, Ermeni kuvvetlerinin Azerbaycan pozisyonlarına saldırdığı yönündeki haberleri yalanladı ve Azerbaycan kuvvetlerinin bölgede askerî operasyonlar başlatarak altı Ermeni askeri yaraladığını bildirdi.[386] Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı ise Ermeni güçlerinin kışkırtıcı faaliyetlere devam ettiğini yineledi.[381] Daha sonra Dağlık Karabağ Cumhuriyeti yetkilileri, Azerbaycan güçlerinin bölgede Ermeni kontrolündeki tek yerleşim yerleri olan Çaylakkala ve Köhne Tağlar'da yeni bir saldırı başlattığını açıkladı. İki köyün, kendilerine giden tek yolu kontrol eden Azerbaycan ordusu tarafından tamamen çevrelendiğini belirtmişlerdir.[385] Ermenistan başbakanı, Rus barış güçlerini yanıt vermeye çağırdı.[387] Dağlık Karabağ Cumhuriyeti yetkilileri Azerbaycan kuvvetlerinin köylere girdiğini doğrulayarak durumun çözüme ulaşması için olaya Rus barış güçlerinin de dahil olduğunu bildirdi.[388] Ermenistan Cumhurbaşkanı Armen Sarkisyan, Köhne Tağlar'ın 12 Aralık'ta Azerbaycan kontrolüne geçtiğini ve Azerbaycan güçlerinin Çaylakkala'ya doğru ilerlemeye devam ettiğini belirtti.

Rus barış güçleri ateşkesin ihlal edildiğini doğruladı[385] ve her iki tarafın da ateşkese saygı göstermesini istedi.[389] 13 Aralık'ta Köhne Tağlar, Rus barışı gücünün kontrolü altına girdi.[390] Aynı gün Ermenistan Cumhurbaşkanı Armen Sarkisyan, konuyla ilgili olarak Ulusal Meclisi olağanüstü toplantıya çağırdı.[391] Aynı şekilde Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan da Ermeni Güvenlik Konseyi'ni acil toplantıya çağırdı.[392] Ancak ertesi gün Rusya Savunma Bakanlığı, barışı gücünün sınırları dışında yer alan her iki köyün de barış gücünün kontrolünde olduğunu gösteren bir harita yayımladı ve bu iki köy dağa sonra Azerbaycan'ın kontrolüne girdi.[393]

Azerbaycan kaynakları 15 Aralık'ta Hadrut bölgesinden 100'den fazla Ermeni savaş esirini gösteren görüntüleri paylaştı. Ertesi gün Dağlık Karabağ Cumhuriyeti yetkilileri, videolardaki kişilerin kimliğini tespit etmek için soruşturma başlattıklarını[394] ve ardından yaklaşık 60 Ermeni askerin kaybolduğunu bildirdi.[395] Saatler sonra Dağlık Karabağ Cumhuriyeti yetkilileri, birkaç düzine askerin Azerbaycan güçleri tarafından esir alındığını doğruladı.[396] Bu arada Ermenistan medyası, 30 Ermeni askerinin Rus barış gücü yardımıyla bölgeden ayrılmasına Azerbaycan güçlerinin izin verdiğini bildirdi.[397] Ardından Şirak'ta yaşayanlar Ermenistan-Gürcistan sınırına giden yolu kapatarak Ermeni savaş esirlerinin geri dönmesini talep etti.[398]

28 Aralık 2020'de Dağlık Karabağ'da düzenlenen ateşli saldırı sonucu bir Azerbaycan askeri öldü, bir Azerbaycan askeri de yaralandı. Azerbaycan, saldırı için "Ermeni silahlı örgütleri"ni suçlayarak altı saldırganın hepsi vurarak öldürüdü.[399]

Ermeni güçleri Azerbaycan'ın ikinci en büyük şehri Gence'ye dört adet saldırı (yukarıda) düzenlerken Azerbaycan güçleri de Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin de facto başkenti Hankendi'yi (aşağıda) bombaladı.

Resmî rakamlara göre savaş sırasında binlerce kişi öldü.[400] Savaşan taraflarca açıklanan resmî rakamlara göre Ermeni tarafından 3.360 asker öldü,[73] ve 60'dan fazlası kayıp.[74] Azerbaycan tarafından ise 2.854 asker öldü[64] ve 50 tanesi kayıp.[64] Ancak tarafların kendi kayıplarını gerçek sayıdan daha az göstererek düşman kayıplarını ve yaralanma sayılarını olduğundan daha fazla gösterdikleri kaydedilmiştir.[401]

Ermeni yetkililer, savaş sırasında 65 Ermeni sivilin öldürüldüğünü, 40 kişinin de kayıp olduğunu bildirdi.[402] Azerbaycan kaynaklarına göre, Ermeni ordusu saldırılarında sivil yapıların bulunduğu yoğun nüfuslu bölgeleri hedef aldı.[403] Azerbaycan Cumhuriyeti Cumhuriyet Başsavcılığı, 9 Kasım 2020 tarihi itibarıyla, savaş sırasında Ermeni topçuları tarafından yapılan bombardımanlar ve roket saldırıları sonucunda 100 sivilin öldüğünü, 416 sivilin de yaralandığını bildirdi. Ayrıca Azerbaycanlı yetkililer savaş sonrası çatışmalarda, Hadrut yakınlarında iletişim tesisleri ve iletim ekipmanlarının kurulumu sırasında bir Azercell çalışanının ciddi şekilde yaralandığını açıkladı.[381]

23 Ekim 2020 itibarıyla Ermeni yetkililer, çatışmanın Dağlık Karabağ nüfusunun yarısından fazlasını (yaklaşık 90.000 kişiyi) yerinden ettiğini açıkladı.[93] Uluslararası Kurtarma Komitesi de Dağlık Karabağ nüfusunun yarısından fazlasının çatışma nedeniyle yerinden edildiğini iddia etti.[404] 2 Kasım 2020'da Azerbaycanlı yetkililer, çatışmalar sonucu Azerbaycan'da yaklaşık 40.000 kişinin yerinden olduğunu açıkladı.[91]

Yedi gazeteci yaralandı.[405][406] 1 Ekim 2020'de, Hocavend'deki çatışmaları haber yapan Le Monde'dan iki Fransız gazeteci, Azerbaycan'ın top ateşi sonucu yaralandı.[407][408] Aynı saldırıda Ermeni haber kameramanı Aram Grigoryan da hafif yaralandı.[409] Bir hafta sonra Şuşa'da haber yapan üç Rus gazeteci, Azerbaycan güçleri tarafından yapılan saldırı sonucu ağır yaralandı.[410][411] Azerbaycan kaynaklarına göre 19 Ekim 2020'de bir AzTV muhabiri, Ağdam'da Ermenilerin top ateşi sonucu şarapnel yaraları aldı.[406]

Şuşa'daki Ermeni Apostolik Gazançetsots Katedrali savaş sırasında iki defa bombalandı.[412][413][414]

Azerbaycanlı yetkililer, bölgenin bombardımanı sonucu Terter topraklarında yaklaşık 4 bin yapının hasar gördüğünü belirtmişti.[415]

Azerbaycan'ın en büyük ikinci şehri Gence ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin de facto başkenti Hankendi de dahil olmak üzere sivil yerleşim alanları iki tarafın güçleri tarafından vuruldu ve saldırılar sonucunda birçok bina ve ev yıkıldı.[416][417] Çeşitli kuruluşlar Dağlık Karabağ'da, başta Azerbaycan'ın topçu ve İHA saldırıları nedeniyle nüfusun aşırı kalabalık sığınaklarda yaşamak zorunda kaldığı Hankendi'de, COVID-19 vakalarının ciddi oranda arttığını bildirdi.[137][418] Çatışma sırasında test etme ve temas takibinde de zorluklar yaşandığı bildirildi.[137][418]

Şuşa'daki Gazançetsots Katedrali bombardıman sonucu zarar görmüştür.[414] 19 Ekim 2020'de Terter, Azad Karakoyunlu'da bulunan bir pamuk fabrikasında Ermeni topçularının saldırısı sonucu şiddetli bir yangın çıktı ve fabrikanın birkaç büyük hangarı tamamen yandı.[419] Ermenistan destekli bir Dağlık Karabağ insan hakları ombudsman raporu 5.800 özel mülk ve 520 özel aracın saldırılarla yok edildiğini; 960 adet altyapısal, endüstriyel ve kamusal nesnenin de hasar gördüğünü belirtti.[420] 16 Kasım 2020 tarihinde Azerbaycan Cumhuriyet Başsavcılığı; savaş boyunca 3.410 özel konut, 512 sivil tesis ve 120 çok katlı binanın hasar gördüğünü açıkladı.[421]

Ermeniler ve Azerbaycanlılar, Sovyet yönetimi altında beraber yaşarken, Sovyetler Birliği'nin dağılışı hem Ermenilerin hem de Azerbaycanlıların arasındaki sosyopolitik sorunların daha da artmasına sebep oldu.[422] Karabağ Savaşı öncesinde, sırasında ve sonrasında Ermeni ve Azerbaycan karşıtı duyguların artması Sumgayıt, Gence ve Bakü'de[137][138][139][400] Ermenilere; Gugark ve Hankendi'de[141][142][143][144] de Azerilere karşı düzenlenen bir dizi pogrom ile etnik şiddete yol açtı.

Azerbaycan'ın başarılı ilerlemelerinin çoğu, bölgenin dağlık arazilerden oluşan kuzey ve orta bölgelerinin aksine daha az dağlık bir araziye sahip olan Aras Nehri çevresinde yoğunlaşmıştır.

27 Eylül'de bölge uzmanı Thomas de Waal verdiği bir röportajda, düşmanlıkların Ermeni tarafı tarafından başlatılmasının pek olası olmadığını belirtti. De Waal, "Temelde, Ermeniler 1990'ların savaşını kazandılar, istedikleri tüm topraklara sahipler" dedi. "Amaçları statükoyu normalleştirmek." Azerbaycan çeşitli nedenlerden dolayı askerî harekâtın kendisine bir şeyler kazandıracağını hesaplıyor” dedi.[423] Foreign Policy dergisinden bir analist, Ermenistan birlikleri tarafından kontrol edilen son derece erişilmez dağlık arazi nedeniyle Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ'ın tamamını kontrol etmeye çalışırken büyük zorluk yaşayacağını tahmin etti. Buna ek olarak, Azerbaycan ordusunun hazırlık durumunun zayıf, moralinin düşük, yapısının bozuk ve verimsiz olduğunu ve yüzde 20 gibi yüksek bir yolsuzluk oranına sahip olduğunu belirtti. Dahası, petrol kârından askerî teçhizat alımına kadar yapılan büyük yatırımlara rağmen, Azerbaycan ordusunun yeni teçhizat kullanımı için yeterli eğitimden yoksun olduğunu belirtti.[424] Azerbaycan'ın ilk hedefi, arazinin daha az dağlık ve harekât için elverişli olduğu Dağlık Karabağ'ın güneyindeki Füzuli ve Cebrayıl bölgelerini ele geçirmekti.[425] Rus askerî uzmanı Mihail Hodarenok'a göre Azerbaycan, taarruz operasyonunu dikkatlice planlamış ve hazırlamıştı ancak Azerbaycan ordusunun çatışmaların ilk beş gününde planlanan ilk hedeflerine ulaşamadığını ve ne Füzuli'yi ne de Ağdere'yi aldığını ekledi.[426] Benzer şekilde, siyaset bilimci[427][428] Arkadi Dubnov, harekâtın Azerbaycan tarafından Azerbaycan'ın konumunu iyileştirmek için başlatıldığına inanıyor.[429]

Rusya ve Türkiye'nin bölgedeki jeostratejik çıkarları adına savaş sırasında geniş çapta yorumlar yapıldı.[430] The Economist; Rusya, Çin ve Türkiye için "tüm tarafların ekonomik açıdan fayda sağlayacağını" belirterek her iki tarafın da ateşkes antlaşmasından faydalandığı yorumunda bulundu.[431]

Azerbaycan ve Türkiye arasında etnik, kültürel ve tarihî bağlar bulunmaktadır ve her iki ülke ilişkilerini "iki devlet, bir millet" arasındaki bir ilişki olarak nitelendiriyor.[432] Türkiye (o zamanlarda Osmanlı İmparatorluğu), 1918'de Rus İmparatorluğu'nun bir parçası olan Azerbaycan'ın bağımsızlığını kazanmasına yardımcı oldu ve 1991'de Azerbaycan Sovyetler Birliği'nden bağımsızlığını ilan edince onu tanıyan ilk ülke oldu.[433] Türkiye ayrıca 1921'den beri Azerbaycan'ın eksklavı Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti'nin de garantörüdür.[434][435] Diğer yorumcular ise Türkiye'nin Azerbaycan'a verdiği desteği ülkenin Suriye, Irak ve Doğu Akdeniz'deki Yeni Osmanlıcı aktivist dış siyasetinin bir parçası olarak gördüler.[436][437] Türkiye'nin çatışmada son derece göze çarpan rolü, Ermeniler tarafından Ermeni Kırımı'nın bir devamı olarak tanımlandı.[438][439][440][441] Türkiye savaş boyunca Azerbaycan'a askerî destek sağlamıştır.[431] Ateşkes anlaşmasında öngörülen Nahçıvan ile Azerbaycan'ı Ermenistan üzerinden birbirine bağlayan erişim koridoru; Türkiye'nin, Orta Asya coğrafyasına ve Çin'in Bir Kuşak, Bir Yol projesine erişimini sağlayacak.[431]

Rusya, Azerbaycan ile iyi ilişkiler sürdürmeye çalışmış ve çatışmalar boyunca iki tarafa da silah satmıştı. Savaştan bile önce Rusya, Ermenistan ile askerî bir ittifakının parçası olarak Ermenistan'da bir askerî üs kurmuş ve bu nedenle olası bir savaş durumunda antlaşma gereği Ermenistan'ı savunma mecburiyeti bulunmaktaydı. Rusya ve NATO üyesi Türkiye Suriye'de ve Libya'da devam eden iç savaşta olduğu gibi birbirlerine zıt çıkarlara sahipti.[442] Türkiye, çeşitli analistlere göre çatışmayı Orta Doğu'daki etki alanını genişletmek amacıyla hem askerî hem de diplomatik kaynakları kullanarak Güney Kafkasya'daki nüfuzunu doğu sınırı boyunca güçlendirmek ve bir başka bölgesel güç olan Rusya'nın bölgedeki etkisini azaltmak için kullanıyordu.[443][444] Rusya tarihsel olarak çatışmada tarafsızlığı sürdürme politikası izlemiş ve Ermenistan hiçbir zaman resmî bir yardım talebinde bulunmamıştı.[445] CNA'deki Rusya araştırmaları programı müdürüne göre savaşın başlangıcında Ermenistan tarafı büyük kayıplar vermedikçe Rusya'nın askerî müdahalede bulunma ihtimalinin düşük olduğuna düşünülüyordu.[445] Rusya Dışişleri Bakanlığı bir bildiri yayımlayarak, hem Rusya'nın hem de Ermenistan'ın Kolektif Güvenlik Antlaşması Örgütü bünyesinde yer alması nedeniyle, savaşın Ermenistan topraklarına sıçraması hâlinde Rusya'nın Ermenistan'a "gerekli tüm yardımı" sağlayacağını söyledi.[446][447] Buna karşın Azerbaycan güçlerinin 14 Ekim 2020'de Ermenistan topraklarını vurduğu bildirildiğinde, Rusya çatışmaya doğrudan müdahale etmedi.[448] Devlet Duması Savunma Komitesi üyesi Konstantin Makienko, Rus basın yayım organı Vedomosti tarafından 10 Kasım tarihinde yayımlanan bir yazıda savaşın jeopolitik sonuçlarının sadece Ermenistan için değil, Rusya için de bir "felaket" olduğunu yazdı. Çünkü Güney Kafkasya'da "başarılı ve alçakgönüllü Türkiye'nin prestiji muazzam bir şekilde artarken" Moskova'nın etkisi azalmıştı.[449] Karnegi Moskova Merkezi'nden Aleksandr Gabuyev ise tam tersi bir görüş belirterek "Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin kesin yenilgisini önlediği" ve Rusya'yı stratejik Laçın koridorundan sorumlu kılması nedeniyle barış anlaşmasını "ülkenin bölgedeki gücünü arttırıcı bir galibiyet" olarak nitelendirdi.[450]

Ermeni güçleri, Şıharh kasabasını bombalayarak apartmanlara ve okullara zarar verdi.[456] Kasaba, Birinci Karabağ Savaşı'nda evini kaybeden Azerbaycanlı mülteciler için inşa edilmişti.[457]

Ermenistan, Azerbaycan'ın en büyük ikinci şehri Gence de dahil olmak üzere çatışma bölgesi dışındaki birçok Azerbaycan şehrini balistik füzelerle bombaladı. Çatışmanın başlamasından bu yana 4 ayrı balistik füze saldırısı meydana geldi, 26 sivil öldü, 125 kişi yaralandı.[458][459][460][461] Saldırılar Avrupa Birliği[462] ve BM Genel Sekreteri António Guterres[451] tarafından endişeyle karşılanırken Azerbaycan yetkilileri ve Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Ermenistan Silahlı Kuvvetlerini sivil yerleşim yerlerine balistik füze atarak savaş suçu işlemekle suçladı.[463] Çatışma sırasında Terter, Beylegan ve Berde olmak üzere birçok şehir Ermeni güçler tarafından bombalandı.[464][465]

Ermenilerin bombardımanından sonra Terter'deki yıkım.

25 Ekim'de sivil giyimli bir Ermeni gencin, Ermeni askerlerine Azerbaycan mevzilerine karşı top atışlarında yardım ettiği bir video internette yayımlandı. Azerbaycan daha sonra Ermenistan'ı savaş sırasında çocuk asker kullanmakla suçladı.[466][467] Bir gün sonra Dağlık Karabağ ombudsmanı, videodaki çocuğun 16 yaşında olduğunu, doğrudan askerî faaliyetlerde bulunmadığını ve babasıyla birlikte çalıştığını iddia eden bir açıklama yaptı.[468]

28 Ekim'de Ermenistan Silahlı Kuvvetleri Azerbaycan'ın Berde kasabasını füzelerle vurdu. Bu saldırı, biri Kızıl Haç gönüllüsü olmak üzere 21 sivilin ölümüne ve 70'ten fazla sivilin yaralanmasına yol açarak çatışmanın en ölümcül saldırısı oldu.[469][470][471][472] Uluslararası Af Örgütü, Ermenistan tarafından misket bombası ve Smerç roketlerinin kullanıldığını doğruladı. Uluslararası Af Örgütü Doğu Avrupa ve Orta Asya bölge direktörü Marie Struthers, misket bombalarının sivil bölgelere ateşlenmesinin "acımasız ve pervasız" olduğunu, "sayısız ölüme ve yaralanmaya, sefalete neden olduğunu" belirtti.[177] Azerbaycan ombudsmanı, saldırıyı "sivillere yönelik terör eylemi" olarak nitelendirdi.[473] Azerbaycan'a göre Ermenistan, misket bombası ve Smerç roketlerini sivil yerleşim birimlerini vurmak için kullandı.[474][475][476] Misket bombası kullanımı New York Times tarafından da onaylandı.[477] Ermenistan saldırının sorumluluğunu reddetti.[478] Tanınmayan Dağlık Karabağ Cumhuriyeti ise sorumluluğu kabul ederken sadece askerî tesisleri hedeflediklerini belirtti.[479]

30 Ekim'de İnsan Hakları İzleme Örgütü, Ermenistan ve Dağlık Karabağ güçlerinin misket bombası kullandığını açıkladı ve Ermenistan'ın misket bombası kullanmaya derhal son vermesi gerektiğini bildirdi.[480] İranlı-Fransız muhabir Reza Deghati, Ermeni güçlerinin bölgeyi Azerbaycanlılara teslim etmeden önce Ağdam, Kiyaslı'da inek ahırı olarak kullandıkları 18. yüzyıldan kalma bir camiyi yağmalayıp yaktıklarını bildirdi.[481][482]

4 Ekim'de Ermenistan hükûmeti, Azerbaycan'ın Hankendi'deki saldırılarında misket bombası kullandığını açıkladı.[483] Uluslararası Af Örgütü raporunda misket bombaları "Azerbaycan güçleri tarafından ateşlenen İsrail yapımı M095 DPICM misket bombaları" olarak tanımlandı.[175] Ertesi gün Ermenistan Dışişleri Bakanı Zohrab Mnatsakanyan, Fox News'e Dağlık Karabağ'da sivil halkın Azerbaycan güçleri tarafından hedef alınmasının bir savaş suçu olduğunu söyledi ve "saldırganlığa" son verilmesi çağrısında bulundu.[484]

İnsan Hakları İzleme Örgütü, Ekim 2020'de Dağlık Karabağ'daki soruşturması sırasında Azerbaycan'ın Dağlık Karabağ'daki sivil yerleşim yerlerinde İsrail yapımı misket bombası kullandığı dört vakayı belgeledi. İnsan Hakları İzleme Örgütü soruşturma ekibi misket bombalarının kullanıldığı yerleşim bölgelerinde herhangi bir askerî alan bulamadıklarını belirterek bombaların sivil nüfuslu alanlara karşı kullanılmasını kınadı.[485]

15 Ekim'de, yakalanan iki Ermeni'nin Azerbaycan askerleri tarafından infaz edildiği bir video ortaya çıktı.[486] Dağlık Karabağ yetkilileri videodaki bir kişinin sivil olduğunu açıkladı.[487] Bellingcat videoları analiz etti ve görüntülerin gerçek olduğu, idam edilen iki kişinin de 9-15 Ekim tarihleri arasında Azerbaycan güçleri tarafından yakalanıp infaz edilen Ermeni askerler olduğu sonucuna vardı.[486] Videoları araştıran BBC, bu videoların Hadrut'tan olduğunu ve 9-15 Ekim tarihleri arasında bir süre zarfında filme alındığını doğruladı. Ermenistan'ın insan hakları savunucusu ve BM insan hakları komiseri Arman Tatoyan tarafından da bir soruşturma başlatıldı.[488] Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Yüksek Komiseri Michelle Bachelet, "Azerbaycan askerleri tarafından yakalanan iki askerî üniformalı Ermeni'nin infaz edildiğini gösteren videolara yönelik medya kuruluşlarının derinlemesine incelemelerinin zorlayıcı ve derinden rahatsız edici bilgileri gün yüzüne çıkardığını" belirtti.[489]

Recep Tayyip Erdoğan ve İlham Aliyev Bakü'de. (2020)

Ermenistan Rusya Büyükelçisi Vardan Toğanyan Türkiye'nin Suriye'den Azerbaycan'a 4000 savaşçı yolladığını iddia ederken,[505] bazı SMO üyeleri ve Suriye İnsan Hakları Gözlemevi,[405] özel bir Türk güvenlik şirketinin Suriye'deki gönüllüleri Karabağ'da Azerbaycan'ın yanında[506] savaşmaya gönderdiğini iddia etti.[507] Azerbaycan Cumhurbaşkanı Yardımcısı Hikmet Hacıyev, bu iddialara "saçmalık" dedi.[505] BBC'ye konuşan dört Suriyeli savaşçının açıklamalarında ve diğer Suriyeli savaşçılar tarafından internette yayımlanan fotoğraf ve videolarda Azerbaycan'ın Suriyeli paralı askerler kullandığı yer almıştır.[508] 29 Eylül'de, Ermenistan Savunma Bakanlığı Basın Sözcüsü Şuşan Stepanyan, Ermenistan'a ait SU-25 tipi savaş uçağının bir Türk F-16'sı tarafından vurulduğunu iddia etti.[509] Fahrettin Altun, "Ermenistan böyle ucuz propaganda oyunlarına başvuracağına, bir an önce işgal ettiği topraklardan çekilsin" dedi. Azerbaycan Cumhurbaşkanı Aliyev, Türkiye'nin çatışmalara taraf olmadığını belirtirken,[509] Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, Türkiye'nin çatışmalara aktif olarak katıldığını ve bunun Ermeni soykırımının bir parçası olduğunu öne sürdü.[510]

Çatışmalardan önce, Türk kaynakları, Irak ve Suriye'den PKK ve YPG'li militanların İran içinden Karabağ'a, Azerbaycan'a karşı gönderildiğini iddia etmişti.[511] 30 Eylül'de Türk kaynakları 300 PKK üyesinin İran içinden Karabağ'a gönderildiğini iddia etti.[512][513][514] Azerbaycan Başsavcılığı, PKK ve YPG örgütleri üyelerinin savaşa katıldığı açıklamasında bulundu.[515] Ayrıca PKK'nin yöneticilerinden Layika Gültekin "Karabağ’a kadar gidip Ermeni askerlerle beraber savaşıyoruz. Ermenistan halkının istediği her zaman yanlarında oluruz” dedi[516] ve esir alınan bir Ermenistan askeri, PKK militanlarının Ermenistan saflarında savaştığını ifade etti.[515] Ancak, Washington Post yorumcusuna göre, Türkiye'nin daha önceden PKK ve YPG ile ilgili şüpheli açıklamalar yapması sebebiyle, bu iddialar da şüphelidir.[517]

17 Ekim 2020'de, Ermenistan Ulusal Güvenlik Servisi, Azerbaycan'ın önemli miktarda, Afganistan ve Pakistan'dan silah, paralı asker ve "terörist" aldığı açıklamasında bulundu.[518] Pakistan bu iddiaları reddetti ve Ermenistan hükûmetinin açıklamalarının asılsız olduğunu iddia etti.[519][520] Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, WION isimli bir Hint medya kuruluşuyla yaptığı görüşmede, Pakistan'dan militanların Karabağ'a karşı savaşa dâhil edildiği bilgisinin olduğunu söyledi.[521] Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, Pakistan'ın Bakü'yü diplomatik olarak desteklediğini ancak askerî desteğin "söz konusu olmadığı"nı söyledi. 28 Ekim 2020'de, Rus gazetesi Kommersant, en az bir grup silahlı militanın Azerbaycan'a, Ermenistan karşısında savaşmaya gönderildiğini bildirdi.[522]

Dağlık Karabağ Cumhurbaşkanı Arayik Harutyunyan, bir Ermeni gönüllü askerini -iddiaya göre Suriyeli bir paralı askeri yakaladığı için- ödüllendiriyor.[523][524]

28 Eylül 2020'de, Azerbaycan Cumhuriyeti Savunma Bakanlığı, Ermeni kayıpları arasında Suriye ve çeşitli Orta Doğu ülkelerinden Ermeni asıllı paralı askerlerin olduğunu iddia etti.[525] Aynı gün, Türkiye Cumhuriyeti Millî Savunma Bakanlığı, Ermenistan'ın paralı askerleri ve "teröristler"i geri göndermesi gerektiğini söyledi.[526] İki gün sonra, Azerbaycanlı yetkililer, uluslararası toplumdan Ermenistan'ın "terörist güçleri" kullanmasına karşılık "cevap" verilmesini istedi.[527] 30 Eylül 2020'de, Suriye İnsan Hakları Gözlemevi de Ermeni asıllı Suriyeli savaşçıların Ermenistan'a, Azerbaycan'a karşı savaşması için gönderildiğini belirtti.[528] Ertesi gün, Azerbaycanlı yetkililer, Ermenistan'ın yaygın olarak Orta Doğu, Yunanistan, Birleşik Arap Emirlikleri, özellikle Suriye ve Lübnan ve diğer ülkelerden Ermeni asıllı "terörist güçleri" ve "paralı askerler"i Azerbaycan'a karşı kullandığını belirtti.[529] Bir Rus gazetesi olan Novaya Gazeta'nın raporuna göre 500 etnik Ermeni Lübnanlı Dağlık Karabağ'a, savaşmaya gönderildi.[530] Ekim başında, Komsomolskaya Pravda Lübnan'dan ASALA üyesi Ermenilerin savaşta Ermenistan'a destek verdiklerini bildirdi.[531] Greek City Times da yaklaşık 500-800 Yunanistanlı Ermeni'nin ve bazı Yunanların gönüllü olarak savaşa katıldığını açıkladı.[532]

Azerbaycan'ın ticaret ortakları ve silah sağlayıcılarından biri olan İsrail'in savaş boyunca özellikle dronlar olmak üzere Azerbaycan'a silah ikmali sağladığına devam ettiği rapor edildi.[533] Bu durumun bir sonucu olarak Azerbaycan ile İsrail arasında gerçekleştirilen uçuş sayısı savaştan önceki tarihlere kıyasla daha da artmıştı.[534] Nikol Paşinyan, İsrail'i, silah sağlamaya devam ettiği için eleştirdi.[535][536]

Savaş esnasında, İran ve Azeri medyası Rus silah ve askerî donanımın İran üzerinden Ermenistan'a taşındığını rapor etti.[537] 29 Eylül 2020'de İran Dışişleri Bakanlığı raporları yalanladı.[538] Ertesi gün, Azerbaycan hükûmetine bağlı medya kuruluşları nakledilen silahları gösteren kamera görüntülerini yayımladı.[539][540][541] Azerbaycan Milletvekili Sabir Rüstemhanlı, İran'ın farklı ülkelerden Ermenistan'a silah taşıdığını iddia etti.[542] Sonrasında ise Sabir Rüstemhanlı, Azerbaycan parlamentosunda İsrail'de elçilik açılmasını önerdi.[543] İran Genelkurmay Başkanı, Azerbaycan başbakan yardımcısı ile yaptığı telefon görüşmesinde raporları yalanladı.[544] İran Hükûmetine bağlı medya, araçların, Ermenistan hükûmetinin daha önceden Rusya'dan satın aldığı kamyonlar olduğunu belirtti.[545]

Azerbaycan Cumhurbaşkanı, ilk olarak Gürcistan'ın kendi topraklarında silah taşınmasına izin vermediği belirtti ve Gürcistan'a "bir ortak ve arkadaş" olarak teşekkür etti.[546] Daha sonraki görüşmelerde ise Gürcistan'ın hava sahası aracılığıyla Rusya'dan savaşçıların ve silahların Ermenistan'a ikmâl edildiğini belirtti.[547] Gürcistan, kendi hava sahasının tüm asker ve askerî kargo uçuşlarına kapalı olduğunu belirterek cevap verdi.[548]

Azerbaycan, Sırp silahlarının Gürcistan üzerinden Ermenistan'a ikmal edildiğini iddia etti.[549] Sırbistan Cumhurbaşkanı Aleksandar Vučić, cevap olarak Sırbistan'ın Ermenistan ve Azerbaycan'ı "dost ülkeler" olarak gördüğünü, Sırp silahlarının Dağlık Karabağ'da kullanılmadığını açıkladı.[550]

Ermenistan Meclis Başkanı Ararat Mirzoyan (soldan ikinci) 2020 Dağlık Karabağ çatışmalarında zarar görmüş Ermeni askerleri ve sivilleri anısına saygı duruşunda.

27 Eylül'de Ermenistan başbakanı Nikol Paşinyan, Azerbaycan yetkililerini geniş çaplı bir provokasyonla suçladı. Başbakan, "Azerbaycan liderliğinin son zamanlardaki agresif açıklamaları, Türkiye ile büyük çaplı ortak askerî tatbikatlar ve AGİT'in izleme önerilerinin reddedilmesi, bu saldırganlığın önceden planlandığını ve geniş çaplı bir provokasyon teşkil ettiğini açıkça göstermektedir." dedi.[551]

28 Eylül'de Ermenistan Cumhuriyeti Dışişleri Bakanlığı, "Dağlık Karabağ halkının Türkiye-Azerbaycan ittifakıyla savaş hâlinde olduğunu" iddia eden bir açıklama yaptı.[552] Ermenistan'ın Rusya Büyükelçisi Vardan Toganyan, Ermenistan'ın yeni silah tedariki için Rusya Federasyonu'na dönebileceğini reddetmedi.[553]

1 Ekim'de Dağlık Karabağ Cumhurbaşkanı Arayik Harutyunyan, Ermenilerin uzun süreli bir savaşa hazırlanmaları gerektiğini belirtti.[554] İki gün sonra, Dağlık Karabağ Dışişleri Bakanlığı, "bölgesel barış ve güvenliği sağlamak" adına uluslararası toplumu Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını tanımaya çağırdı.[555]

6 Ekim'de Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, Fransız haber ajansı AFP'ye verdiği bir röportajda, savaşa Türkiye'nin aktif katılımının sebep olduğunu ve bu katılımın Ermeni soykırımının bir parçası olduğunu iddia etti.[556] 8 Ekim'de Time dergisine verdiği bir mülakatta, Türkiye'nin bölgedeki angajmanının son bulması ve paralı askerlerin çekilmesi durumunda ateşkesi kabul edeceğini söyledi.[557]

9 Ekim'de Armen Sarkisyan, uluslararası güçlerin -özellikle ABD, Rusya ve NATO'nun- Türkiye'nin savaşa katılımını durdurmak için daha fazlasını yapmalarını talep etti ve Ankara'nın "Kafkasya'da başka bir Suriye" yaratmaya çalıştığını iddia etti.[558]

21 Ekim'de Nikol Paşinyan, "bu aşamada diplomatik bir çözümden söz etmenin mümkün olmadığı" gerekçesiyle Azerbaycan ile uzlaşma seçeneğinin kabul edilemez olduğunu belirtti ve "Halkımızın hakları için mücadele etmek demek, her şeyden önce silaha sarılmak ve vatan haklarının korunmasını sağlamak demektir" dedi.[559]

12 Kasım'da ise Paşinyan, Ermenistan Silahlı Kuvvetleri Genelkurmay Başkanlığı'nın "savaşın derhal durdurulması gerektiğini" bildirdiğine dikkat çekti. Ayrıca Karabağ sorununun henüz çözülmediğini, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin uluslararası alanda tanınmasının artık mutlak bir öncelik hâline geldiğini belirtti.[560]

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'in 27 Eylül'de Güvenlik Konseyi ile görüşmesi.

Azerbaycan Savunma Bakanlığı'na göre 26 Eylül'de saldırıdan bir gün önce, Ermeni ordusu büyük kalibreli makineli tüfekler ve keskin nişancı tüfekleriyle cephe hattı boyunca farklı yönlere ateş ederek ateşkesi 48 kez ihlal etti. Azerbaycan, önce Ermeni tarafının saldırdığını, ardından Azerbaycan kuvvetlerinin karşı saldırı başlattığını bildirdi.[561]

27 Eylül'de Azerbaycan Cumhurbaşkanı kıdemli danışmanı Hikmet Hacıyev, Ermeni güçlerini cepheye "kasıtlı" olarak saldırmakla[562] ve "kasıtlı olarak yerleşim alanlarını hedef almakla" suçladı.

28 Eylül'de Hacıyev, "Ermenistan'ın şu ana kadar izlediği politikanın müzakere sürecinin yıkılmasına yol açtığını belirtti. Bu, Azerbaycan'a yönelik başka bir saldırı olarak değerlendiriliyor."[563] "Azerbaycan'a savaş açıldı. Azerbaycan halkı böylesine zor bir dönemde seferber oluyor. Bu Azerbaycan halkının Büyük Vatanseverlik Savaşıdır."[564] Hacıyev daha sonra "Ermenistan Silahlı Kuvvetlerinin Dağlık Karabağ’a konuşlandırılmasının bölgesel barış için bir tehdit olduğunu" belirterek, Ermenistan’ı "çok yanlış ve gereksiz bilgiler" hazırlamakla suçlayarak, "Ermeni halkının kendilerinin silahlı kuvvetlere güvenmediğini" sözlerine ekledi. Ayrıca Azerbaycan Silahlı Kuvvetleri uluslararası hukuk ilkelerine göre hareket ediyor." şeklinde açıklama yaptı.[565] Devlet Aile, Kadın ve Çocuk İşleri Komitesi yaptığı açıklamada, "Bu askerî saldırı sonucunda yaralı ve öldürülen sivil halk arasında kadın ve çocukların kasıtlı olarak hedef alınmasının Ermeni vandalizmini bir kez daha dünya toplumuna gösterdiğini" söyledi.[566] Ayrıca Azerbaycan Dışişleri Bakanı, "Türkiye'nin müdahalesi" iddialarını yalanlayarak, "Türkiye ile Azerbaycan arasında askerî ve teknik işbirliğinden bahsediyorsak, o zaman Azerbaycan'ın bazı ülkelerle askerî ve teknik işbirliği var ve hatta daha fazlası var" dedi.[567]

1992'den beri Dağlık Karabağ ihtilafında barış sürecine arabuluculuk yapmaktan sorumlu AGİT Minsk Grubu, 2 Ekim 2020'de çatışmayı kınadı ve çatışmaya dahil olanları sivilleri koruma yükümlülüklerine saygı göstermeye çağırdı. Minsk Grubu, çatışmaya "bölgesel aktörlerin müdahil olması hâlinde" barış sürecinin ve bölgesel istikrarın zarar göreceğini belirtti.[97][568] Grup derhal ateşkes ve "iyi niyetle ve ön koşul olmaksızın" esaslı müzakere çağrısında bulundu.[97]

Türk Keneşi Genel Sekreteri Bağdad Amreyev Bakü'de, 2 Kasım 2020.

Birleşmiş Milletler Genel Sekreteri António Guterres, ardından Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi ve devamında Avrupa Konseyi Başkanı Charles Michel, 1 ve 5 Ekim 2020'de Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı'nın (AGİT) yaptığı gibi[569] çatışmaların karşılıklı olarak durdurulması çağrısında bulundu. Kapalı bir konsey toplantısının ardından Güvenlik Konseyi güç kullanımını kınadı ve Genel Sekreter'in çatışmayı derhal durdurma, gerginliği azaltma ve anlamlı müzakerelere dönme çağrısını yineleyerek "büyük ölçekli askerî eylemler", ölü sayısı ve savaşın sivil nüfus üzerindeki etkisinden duyulan endişeyi dile getirdi. Ayrıca AGİT'in "merkezi rolüne" tam destek vererek her iki tarafı da ön şartlar koymadan diyalog için işbirliği yapmaya çağırdı.[570] 18 Ekim 2020'de BM Genel Sekreteri, Ermenistan ve Azerbaycan'ı insani ateşkese saygı göstermeye çağırdı ve sivillere yönelik saldırıları kınadı.[571] Benzer şekilde NATO Genel Sekreteri Jens Stoltenberg, çatışmaların boyutunun artmasıyla ilgili derin endişelerini dile getirdi ve tarafları derhal çatışmayı durdurmaya ve barışçıl bir çözüme doğru ilerlemeye çağırarak NATO üyesi Türkiye'yi de bu amaçla nüfuzunu kullanmaya çağırdı.[572][573] Stoltenberg, NATO'nun tarafsızlığını ifade ederek "Ermenistan ve Azerbaycan'ın 25 yıldan uzun süredir NATO ortakları için değerli ülkeler olduğunu" söyledi.[574] NATO ve Avrupa Birliği (AB), Türkiye'nin çatışmaya dahil olmasını alenen eleştirmeyi reddettiler.[572][575]

Amerikan Devletleri Örgütü Genel Sekreteri Luis Almagro, Azerbaycan'ın düşmanlıklara son vermesini talep ederken,[576] Türk Keneşi Ermenistan'ın işgal altındaki Azerbaycan topraklarından kayıtsız şartsız çekilmesini talep etti[577] ve Türk dünyasının "kardeş Azerbaycan"ın yanında yer olduğunu ekledi.[578] İslam İşbirliği Teşkilatı da Ermeni tarafının "provokasyonlarını" kınadı.[579] Devamında Ermenistan'ın 10 Ekim 2020 insani ateşkesini ihlal etmesi konusunda endişelerini dile getirerek İKT'nin ve BM Güvenlik Konseyi'nin tutumunu vurguladı ve Azerbaycan'ın egemenliğine, toprak bütünlüğüne ve uluslararası kabul görmüş sınırlarına saygı duyduğunu teyit ederek siyasi bir çözüm bulunması çağrısında bulundu.[580]

19 Ekim 2020'de Rusya, Amerika Birleşik Devletleri ve Fransa'nın talebi üzerine Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi, Dağlık Karabağ'daki durumla ilgili kapalı istişarelerde bulundu.[581] Görüşmelerin ardından Güvenlik Konseyi Başkanı adına bir bildirge taslağı hazırlandı. Taslak bildirgede konuyla ilgili önceki BM Güvenlik Konseyi kararlarına atıf yapılmıyordu. Hikmet Hacıyev'e göre bu bildirge ağırlıklı olarak Rusya ve Fransa tarafından hazırlanmıştı.[582] Ancak Güvenlik Konseyi'nin daimi olmayan Bağlantısızlar Hareketi üye ülkeleri, BM Güvenlik Konseyi kararlarına atıfta bulunulması gerektiği konusunda ısrar ederek sessizlik prosedürünü iki kez ihlal ettiler. Bağlantısızlar Hareketi üye ülkelerinin ısrarcı tutumunun ardından söz konusu taslak resmen geri çekildi.

Bağlantısızlar Hareketi'nin de başkanı olan[583] Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev, aralarında Endonezya, Nijer, Tunus, Vietnam, Güney Afrika, Saint Vincent ve Grenadinler ve Dominik Cumhuriyeti'nin de bulunduğu ülkelere "adil duruşlarından" dolayı teşekkür etti ve üye devletlerin çıkarlarını, uluslararası hukuku ve uluslararası kuruluşlardaki adaleti savunmaya devam edeceğini belirtti.[584]

AGİT Minsk Grubu'nun eş başkanı olan Rusya'nın bu çatışmadaki ana rolü arabuluculuk olmuştur. 2 Ekim 2020'de, grubun diğer iki eş başkanı Fransa ve ABD ile birlikte Dağlık Karabağ'daki çatışmaların derhal durdurulması çağrısında bulundu ve her iki taraftan da müzakerelere ön koşul olmaksızın devam etmesini istedi.[585] 6 Ekim 2020'de Rusya Dışişleri Bakanı Sergey Lavrov ve İranlı mevkidaşı Muhammed Cevad Zarif, Suriye ve Libyalı paralı askerlerin Türkiye'nin olası desteğiyle Dağlık Karabağ sorununa dahil olmasından duydukları endişeyi dile getirdi.[586][587] Hem Rusya hem de Ermenistan iki taraflı bir savunma paktının parçası olmasında karşın 8 Ekim 2020'de Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin, çatışmaların Ermenistan topraklarında olmadığını ve bu nedenle Rusya'nın mevcut çatışmaya müdahale etmeyeceğini ifade etti.[588] Ayrıca Rusya'nın hem Ermenistan hem de Azerbaycan ile iyi ilişkilerinin olduğunu belirtti. 9 Ekim 2020'de Lavrov, Moskova'da Ermenistan ve Azerbaycan Dışişleri Bakanları arasında 10 saatlik görüşmelerin ardından varılan ateşkes kararına aracılık etti. Ancak ateşkes çabucak bozuldu.[589] Putin, 22 Ekim 2020'de Ermeniler ve Azeriler arasındaki çatışmaların köklü olduğunu belirterek 1980'lerde yaşanan Ermenilere karşı düzenlenen Sumgayıt Pogromu'na atıfta bulundu.[590][591]

27 Eylül 2020'de Amerika Birleşik Devletleri başkanı Donald Trump, yönetiminin "çatışmaya çok güçlü bir şekilde baktığını" ve onu durdurup durduramayacağını kestirmeye çalıştığını" söyledi.[592] Başkan adayı ve eski Başkan Yardımcısı Joe Biden ise Azerbaycan askerlerinin Dağlık Karabağ’da ilerlemesinin önlenmesi amacıyla "Ermenistan, Azerbaycan ve Türkiye’nin liderleriyle doğrudan görüşme gerçekleştirilmesi"[593] ve Türkiye'nin çatışmaya dahil olmaması gerektiğini belirtti.[594][595] ABD Dışişleri Bakanı Mike Pompeo, Senato Dış İlişkiler Komitesi üst düzey üyesi Bob Menendez ve Senato Azınlık Lideri Chuck Schumer dahil bazı siyasetçiler, Trump yönetiminin Pentagon'un "ortak yardım programı oluşturma"[596][597] kapsamında Azerbaycan'a sağladığı askerî yardımı derhal askıya almasını istedi.[596][598] Meclis Dışişleri Komitesi Başkanı Eliot Engel, Türkiye gibi "üçüncü taraf ülkeler"in çatışmaya etkilerini "rahatsız edici" olarak nitelendirdi.[599] Pompeo 15 Ekim 2020'de her iki tarafı da insani ateşkese saygı göstermeye çağırdı ve “Ermenilerin, Azerilerin yaptıklarına karşı savunma yapabileceklerinden ve bu gerçekleşmeden önce ateşkesi doğru bir şekilde yerine getireceklerinden, sonrasında da masaya oturup bu tarihî ve karmaşık problemler silsilesini çözmeye çalışacaklarından umutluyuz." dedi.[600]

22 Ekim 2020'de Frank Pallone, meslektaşlarının da desteğiyle "Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ni destekleyen, kendi kaderini tayin hakkını tanıyan, Azerbaycan ve Türkiye'yi saldırgan olarak tanımlayan" iki partili bir karar çıkaracağını söyledi.[601] Brad Sherman ise Magnitsky Yasası ile Azerbaycan'a yaptırım uygulanması çağrısında bulundu[602]

23 Ekim 2020'de Başkan Trump, çatışmada anlaşmaya varma konusunda "iyi bir ilerleme" kaydedildiğini belirterek "Bundan bahsediyoruz; Ermenistan ile konuşuyoruz, Ermenistan ile çok iyi ilişkilerimiz var. Harika insanlar ve onlara yardım edeceğiz." dedi.[603] 25 Ekim 2020'de ABD Ulusal Güvenlik Danışmanı Robert C. O'Brien, Ermenistan'ın ateşkesi kabul ettiğini, Azerbaycan'ınsa henüz kabul etmediğini ancak kabul etmeleri için baskı uygulanacağını belirtti.[604] Günün ilerleyen saatlerinde her iki tarafın da insani ateşkesi kabul ettiği açıklandı.[605]

Ermenistan'ın ABD Büyükelçisi Varujan Nersesyan ve Azerbaycanlı mevkidaşı Elin Süleymanov, ABD'yi çatışmaya müdahale etmeye davet etti.[606]

Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev ve Türkiye Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu, 6 Ekim 2020 .

Türkiye Cumhuriyeti Millî Savunma Bakanı Hulusi Akar, Azerbaycan'ın yanında olduklarını söyleyerek Kafkasya'da barış ve istikrarın önündeki en büyük engelin Ermenistan'ın konumu olduğunu vurguladı.[607] Adalet ve Kalkınma Partisi sözcüsü Ömer Çelik, resmî Twitter hesabından Ermenistan'ın Azerbaycan'a yönelik saldırılarını şiddetle kınadı. Cumhurbaşkanlığı sözcüsü İbrahim Kalın da Twitter hesabından Azerbaycan'ın yanında olduklarını açıkladı.[608] Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan ise: "Ermeni halkını, kendilerini felakete sürükleyen hükûmetlere karşı çıkmaya ve onları kukla olarak oynayanlara, geleceklerini sahiplenmeye çağırıyorum. Tüm dünyayı işgal ve zulme karşı mücadelede Azerbaycan'ın yanında olmaya çağırıyorum. Yaklaşık 30 yıldır konuyu görmezden gelen AGİT Minsk Grubu eş başkanları maalesef sorunu çözmek için çalışmaktan çok uzak. Ermenistan, bölgedeki barış ve istikrar için en büyük tehdit olduğunu bir kez daha gösterdi. Türk milleti her zaman olduğu gibi bugün de tüm imkanları ile Azerbaycanlı kardeşlerimizin yanında." dedi.[609] 28 Eylül'de Uluslararası Deniz Hukuku ve Doğu Akdeniz Sempozyumu'nda da Erdoğan, “Dün Azerbaycan topraklarına saldıran Ermenistan'ı bir kez daha kınıyorum. Türkiye tüm desteği ve kalbi ile kardeş Azerbaycan'ın yanında olmaya devam edecek. Bölgede Dağlık Karabağ kriziyle başlayan çatışmaya son vermenin zamanı geldi. Amerika Birleşik Devletleri, Rusya ve Fransa'dan oluşan Minsk Grubu 30 yıldır hiçbir şey yapmadı, hatta hiçbir şey yapmamak için elinden geleni yaptı. Ermenistan'ın işgal altındaki topraklardan derhal çekilmesiyle bölge yeniden barışa kavuşturulacak." diyerek sonuna kadar Azerbaycan'ın yanında kalacaklarını da sözlerine ekledi.[610][611][612][613]

Abbas Arakçı liderliğindeki İran Cumhurbaşkanlığı Komitesi Bakü'de, 28 Ekim 2020.

Suriye Devlet Başkanı Beşar Esad çatışmadan Türkiye'yi sorumlu tutarken,[614] 16 Ekim 2020'de Erivan'ı ziyaret eden Yunan Dışişleri Bakanı Nikos Dendias, Türkiye'nin çatışmaya müdahalesinin ciddi uluslararası endişelere yol açtığı konusunda uyarıda bulunarak dış müdahalenin sona ermesini gerektiğini söyledi.[615]

İsrail Cumhurbaşkanı Reuven Rivlin, şiddetin ve can kaybının yeniden başlamasından duyduğu üzüntüyü dile getirerek, İsrail'in Azerbaycan ile uzun süredir devam eden iş birliğinin ve ilişkilerinin saldırı amaçlı olmadığını belirtti ve İsrail'in Ermenistan ile ilişkileri geliştirmekle beraber kendilerine insani yardım sunmaya hazır olduğunu da sözlerine ekledi.[616] Ancak Nikol Paşinyan, İsrail'i Azerbaycan'a ve Azerbaycan'ın müttefiklerine silah sattığı için ağır bir şekilde eleştirdi ve İsrail'in sivilleri hedefleyen "paralı askerler ve teröristler" ile çalıştığını söyledi.[617][618] Daha sonra Ermenistan, İsrail büyükelçisini geri çağırdı. Başbakan Nikol Paşinyan, İsrail'in önerdiği insani yardımı redderek İsrail'in bu yardımı "teröristlere" göndermesi gerektiğini belirtti.[619] İsrail Savunma Bakanı Benny Gantz ise Türkiye'yi bölgedeki barış çabalarını aksatmakla suçladı ve Türkiye'ye, ülkenin "doğrudan terörizmi" desteklediği gerekçesiyle baskı yapılması çağrısında bulundu.[620] İsrail, Azerbaycan'a desteği kesme olasılığı hakkında yorum yapmaktan kaçındı.[621]

Macaristan, Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü desteklediğini belirterek, artan çatışmada gerginliğin azaltılmasını ve müzakere sürecini desteklediğini belirtti.[622][623] Ukrayna da benzer şekilde Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü desteklediğini ancak iki devlete de askerî yardım sağlamayacağını duyurarak[624][625][626] kendi Ermeni ve Azeri toplulukları arasında etnik bir çatışmanın yaşanmamasını dilediğini belirtti.[627] Pakistan ise her iki taraf arasındaki barışın, çatışmayla ilgili BM Güvenlik Konseyi kararlarının uygulanmasına ve Ermeni kuvvetlerinin Azerbaycan topraklarından çekilmesine bağlı olduğunu belirterek Azerbaycan'ı destekledi.[628][629][630] İran, Ermenistan'ı Azerbaycan'ın toprak bütünlüğüne saygı duymaya çağırarak ateşkes ve siyasi diyaloğa olan ihtiyacı vurguladı ve çatışmalar konusundaki endişelerini dile getirdi.[631][632] İran dinî lideri Ali Hamaney, Azerbaycan'ın "işgal ettiği toprakları kurtarmaya hakkı olduğunu" ancak Ermeni azınlığın güvenliğinin de sağlanması gerektiğini söyledi.[633] Arnavutluk da Azerbaycan'ın toprak bütünlüğünü desteklediğini belirtti ve her iki tarafı da anlaşmazlığı barışçıl müzakerelerle çözmeye çağırdı.[634]

Arjantin,[635] Kanada,[636] Şili,[637] Çin,[638] Hırvatistan,[639] Estonya,[640][641] Fransa,[642][643][644] Gürcistan,[645] Almanya,[646] Yunanistan,[647] Hindistan,[648][649] Endonezya,[650] İran,[651][652][653] Kazakistan,[654][655] Letonya,[656][657] Litvanya,[657][658] Moldova,[659] Polonya,[660] Romanya,[661][662] Rusya,[643][644][663] Suudi Arabistan,[664] Birleşik Krallık,[665] Amerika Birleşik Devletleri,[643][644][666] Uruguay,[667] ve Kutsal Makam[646] temsilcileri çatışmaya barışçıl bir çözüm için çağrıda bulundular. Afganistan, Dağlık Karabağ'da "Ermeni işgaline" son verilmesi çağrısında bulunurken ateşkes çağrısı yaptı ve ilgili tarafları uzun süredir devam eden krizi barışçıl yoldan çözmeye çağırdı.[668]

Bosna-Hersek cumhurbaşkanlığının Boşnak üyesi Šefik Džaferović ve Demokratik Eylem Partisi lideri Bakir Izetbegović durumu 1992-1995 yılları arasında gerçekleşen Bosna Savaşı ile karşılaştırarak Ermeni tarafını kınadılar ve Azerbaycan'a desteklerini dile getirdiler.[669][670] Kıbrıs Cumhuriyeti, ateşkesi ihlal ettiği gerekçesiyle Azerbaycan'ı kınadı ve barışçıl müzakerelere geri dönüş çağrısında bulundu.[671]

Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını tanıyan tanınmayan veya kısmen tanınan devletler Transdinyester, Abhazya ve Güney Osetya, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ne desteklerini ilettiler.[672][673][674][675][676][677]

Rus-Ermeni film yönetmeni Sarik Andreasyan, Ukrayna Cumhurbaşkanı Volodimir Zelenski'yi Azerbaycan'a fosfor bombası ihraç etmekle suçladı.Zelensky, Instagram'daki paylaşımına çatışmayla herhangi bir ilgisi olmadığını söyleyerek cevap verdi.[678][679]

İnsan hakları kuruluşları; yoğun nüfusa sahip sivil yaşam bölgelerinde geniş alanlı etkisi olan ağır patlayıcı silahların kullanımını kınadı ve her iki tarafı da çatışmayı sona erdirmeye ve Misket Bombaları Sözleşmesi'ne dahil olmaya çağırdı.[680][681] Buna ek olarak Uluslararası Af Örgütü ve İnsan Hakları İzleme Örgütü, hem Azerbaycan'ı[680][682][683] hem de Ermenistan'ı[684][685] misket bombası kullandıkları gerekçesiyle kınadı.

10 Kasım 2020'de varılan ateşkes anlaşmasının ardından Fransa Dışişleri Bakanı Jean-Yves Le Drian, Türkiye'nin Dağlık Karabağ sorununun tarafları tarafından akdedilen ateşkes şartlarına saygı göstermesi gerektiğini, aksi takdirde Avrupa Birliği'nin ülkeye ek yaptırımlar uygulayabileceğini belirtti.[686] 18 Kasım 2020'de Hollanda Parlamentosu, hükûmeti Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev'e, Mihriban Aliyeva'ya ve "Türkiye'nin Dağlık Karabağ'da konuşlandırdığı Suriyeli savaşçılara" savaş suçu işledikleri gerekçesiyle yaptırım uygulamaya çağıran bir önergeyi kabul etti.[687] Milletvekilleri, Dağlık Karabağ'daki olayların Türkiye desteğiyle Azerbaycan tarafından başlatıldığını belirten başka bir kararı daha onayladı.[688][689] 19 Kasım 2020'de ise New Jersey Senatörü Bob Menendez ABD'nin, Ermenistan ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ne yönelik saldırıları nedeniyle Türkiye ve Azerbaycan'a yaptırım uygulamasını talep etti.[690]

Ermeni diasporası, Ermenistan ve Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ni desteklemek için Los Angeles (sol) ve Barselona (sağ) dahil dünya genelinde çok sayıda protesto düzenledi.

Dünyanın dört bir yanındaki Ermeniler barış görüşmeleri için toplandılar.[691] 1 Ekim'de Güney Osetya Ermeni topluluğuu Azerbaycan ve Türkiye'yi kınıyarak Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin bağımsızlığının tanınması çağrısında bulundu.[692] Ertesi gün Gürcistan'ın Samtshe-Cavaheti kentindeki Ermeniler endişelerini ve yardım gönderme niyetlerini dile getirdiler.[693] Daha sonra Gürcistan, Gürcistan'daki Ermeni azınlığa engel olmak amacıyla Ermenistan ile sınırını kapattı.[694] Hırvatistan'ın Ermeni diasporasının lideri, kendi deyimiyle Ermenilere yönelik bir soykırım için Ermeniler lehine destek istedi.[695] 5 Ekim'de Amerikalı Ermeniler, Los Angeles'taki CNN binasının önünde protesto gösterileri düzenleyerek "daha doğru haberlerin yapılması için" çağrı yaptı.[696] 11 Ekim'de LA topluluğu Türk Konsolosluğu'na doğru 100.000 kişilik protesto yürüyüşü düzenledi. Los Angeles'teki protestoya destek olmak amacıyla Washington, San Francisco, New York, Boston ve Amerika Birleşik Devletleri'nin başka yerlerinde küçük çaplı protestolar düzenlendi.[697][698] Los Angeles belediye başkanı, belediye binasını Ermeni bayrağının renkleriyle aydınlatarak Ermenistan'a ve şehirdeki Ermeni topluluğuna destek verdi.[699][700] Orange County'de Başkan Trump'ın mitingi öncesi, Türkiye ve Azerbaycan'a yaptırım uygulanması için bir protesto daha düzenlendi.[701] Trump ise Carson City'deki mitingi öncesi "Ermenistan halkı ülkeleri için harika bir ruha sahip" diyerek Ermenileri övdü.[702] Avrupa'nın dört bir yanında Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin bağımsızlığının tanınmasını talep eden protestolar düzenlendi. En büyük protestoların gerçekleştiği yerler arasında Fransa'nın Paris şehri ve Brüksel, Belçika'da yer alan Avrupa Birliği Konseyi binasının önü bulunmaktaydı.[703] Büyük bir protesto da Suriye'nin Halep şehrinde yaşayan Ermeniler ve Suriyeliler tarafından düzenlendi.[704] Ayrıca Arjantin'deki,[705] Avustralya'daki[706] Kanada'daki[707] ve Uruguay'daki[708] Ermeni toplulukları da Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ne destek amacıyla protestolar düzenledi.

Ekim 2020'de Ermeniler tarafından organize edilen bir e-posta kampanyası, SpaceX'e yüzlerce e-postanın gönderilmesiyle sonuçlandı ve bu e-postalar SpaceX'ten Türksat 5A'yı uzaya göndermemelerini talep ediyordu.[709] Ancak SpaceX bu taleplere yanıt vermedi.[710] 29 Ekim 2020'de yüzlerce Ermeni, Türk uydusunun SpaceX tarafından uzaya gönderilmesini protesto etmek amacıyla Los Angeles'taki SpaceX genel merkezinin önünde toplandı.[711] SpaceX protestolara karşı sessizliğini korumaya devam etti ve yetkililer haberlerle ilgili konuşma yapmayı reddetti.[712][713] 27 Eylül'de Armenia Fund tarafından "Biz ve sınırlarımız: Her şey Artsah için" sloganıyla bağış toplama kampanyası başlatıldı ve 170 milyon dolardan fazla bağış toplandı.[714][715] 28 Ekim'de, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti için farkındalık yaratmak ve fon sağlamak amacıyla Ermeni ve yabancı sanatçıların yer aldığı çevrimiçi bir müzik etkinliği düzenlendi.[716] Çatışmaların sona ermesinden sonra bağışların 100 milyon doları hükûmete yönlendirildi. Bu durum Başbakan Sarkisyan ve para iadesi isteyen bazı bağışçılar tarafından eleştirildi.[715][717]

4 Kasım günü yerel saatle 20.30 sularında 20-30 yaşları arasında 6-8 Ermeni erkek Güney Beverly Drive'da bir Türk lokantasına girip "Türkleri öldürmeye" geldiklerini söyleyerek masa ve sandalyeleri kırmaya başladı.[718][719] İşletmenin eşyalarını tahrip eden kişilerin daha sonra da çalışanlara fiziksel olarak saldırdıkları bildirildi.[720] Kurbanlar hafif yaralansalar da olay yerinde tıbbi tedavi görmeyi reddettiler.[718] Beverly Hills Belediye Başkanı bunu "kabul edilemez bir nefret ve şiddet eylemi" olarak nitelendirdi ve böyle bir davranışa asla yer olmadığını belirtti.[721] Türkiye'nin ABD Büyükelçisi de saldırıyı şiddetle kınayarak Los Angeles belediye başkanını da saldırıyı kınamaya ve yetkilileri olay yerine yakın bölgelerde yaşayan Amerikalı Türkleri koruma altına almaya çağırdı.[722][723]

7 Kasım gecesi Ukrayna'nın Harkov kentinde kimliği belirsiz iki şahıs tarafından Azerbaycan Fahri Konsolosluğu binasına ateş açıldı.[724] Ancak olayda kimse yaralanmadı. Harkov polisi aynı gün soruşturma başlattı.[725] Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı olayı kınadı ve olayın faillerinin "radikal Ermeni güçleri" olduğunu söyledi.[726]

Türkler ve Azerbaycanlılar Azerbaycan'ı desteklemek için yürüyüş düzenledi.

1 Ekim'de Ali Hamaney'in dört eyaletteki (Erdebil, Doğu Azerbaycan, Batı Azerbaycan ve Zencan) temsilcileri; Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan'a ait olduğunu, ve toprakların iade edilmesi gerektiğini ve Azerbaycan hükûmetinin yasalara göre hareket ettiklerini belirtti.[727][728] Ertesi gün, Tebriz de dahil olmak üzere başkent Tahran ve İran'ın çeşitli şehirlerinde Azerbaycan'ı desteklemek için çok sayıda protesto düzenlendi. İranlı Azeriler protestolar sırasında Azerbaycan yanlısı sloganlar attılar.[729] Yerel güvenlik güçleri gösterilere müdahale ederek en az 38 kişiyi gözaltına aldı.[730] Aynı gün Moldova'daki 50 Azerbaycanlı temsilci başkent Kişinev'de Azerbaycan'a desteklerini iletti.[731] 3 Ekim'de Gürcistan'daki Azeriler, Azerbaycan için savaşmaya hazır olduklarını ve Dağlık Karabağ'ı geri alma arzularını dile getirdiler.[732] 16 Ekim'de Birleşik Krallık'ta yaşayan Azerbaycanlılar, İranlı Azerbaycanlılar ve Türkler; Uluslararası Af Örgütü'nün Londra'daki merkezinin önünde toplanarak Gence, Mingeçevir, Terter ve diğer yerleşim bölgelerine yönelik Ermeni saldırılarını kınayan bir protesto mitingi düzenlediler.[733] Ertesi gün Amerikalı Azeriler Chicago'da, Gence'ye yönelik saldırıları kınayan bir miting düzenlediler.[734] Ertesi gün Birleşik Krallık'taki Azerbaycanlılar; Londra'daki Azerbaycan Büyükelçiliği'nin önünde, saldırılarda ölen sivilleri andı.[735] Gürcistan Azerileri ise Tiflis'teki Parlamento Binası önünde miting düzenledi.[736] Aynı gün Rusya Azerileri, Azerbaycan'ın Moskova'daki büyükelçiliğinin önünde 17 Ekim saldırısı kurbanlarını andı.[737] Tebriz'de patlak veren protestolarda birçok İranlı Azeri, Azerbaycan yanlısı sloganlar attı ve İran'ın Nurduz sınır kapısı üzerinden Ermenistan'a olan silah desteğini protesto etti.[738] İran güvenlik güçleri protestoya müdahale ederek 200'den fazla kişiyi gözaltına aldı.[739] 23 Ekim'de Amerikalı Azerbaycanlılar, Trump yanlısı bir mitingde toplandı ve Azerbaycan'a desteklerini dile getirdi.[740] San Francisco ve Minnesota'da ise Azerbaycanlılar toplanıp Ermenistan'ı "balistik füze saldırıları" nedeniyle kınadılar.[741][742][743] 26 Ekim'de Azerbaycanlılar Almanya'nın Bielefeld kentinde ve Danimarka'nın Kopenhag kentinde Azerbaycan yanlısı gösteriler düzenledi.[744][745] 28 Ekim 2020 akşamı onlarca Türk ve Azerbaycanlı Fransa'nın Lyon sokaklarında gösteri düzenledi ve Ermenileri tehdit ederek Erdoğan yanlısı sloganlar attı.[746][747] Fransa Bağımsız Polis Komiserleri Birliği, Lyon'un 35 kilometre güneyindeki Vienne kasabasında Türklerin şehirde Ermenileri aramak için yürüyüş düzenledikleri ve yerel polis ekibine saldırdığı benzer bir olayın görüntülerini paylaştı.[746] Bu olaylar Lyon ile Marsilya arasındaki otoyolun kapatılmasına neden olan Ermenistan'a destek gösterisi sırasında A7 otoyolunda Türkler ve Ermeniler arasında çıkan çatışmalardan sonra geldi.[748] Kavga sırasında çekiç darbesi sebebiyle hastaneye kaldırılan 23 yaşındaki bir Ermeni ve 4 Türk yaralandı.[746][748][749] Birkaç gün sonra, Lyon Ermeni Soykırımı Anıtı, Ülkü Ocakları tarafından Türkiye yanlısı grafiti ve hakaretlerle tahrip edildi.[750] Anıtın tahrip edilmesinin ardından Fransa Ülkü Ocakları'nı yasakladı ve Lyon'daki Ermeni okulları ve kiliselerinin etrafındaki güvenlik seviyesini arttırdı.[646][751][752]

Çatışma nedeniyle UEFA, Ermenistan ve Azerbaycan'ın 2020-21 UEFA Uluslar C Ligi iç saha maçları için ev sahipliği yapmayacaklarını duyurdu. Bunun yerine Ermenistan Polonya'nın Tychy kentinde, Azerbaycan ise Arnavutluk'un Elbasan kentinde oynayacak.[753]

31 Ekim 2020'de PR ve medya yöneticisi Nurlan İbrahimov'un sosyal ağlardaki "yaşlı ve genç tüm Ermenileri ayrım göz etmeksizin öldürülmesi gerektiği" yönünde nefret söylemi içeren paylaşımlarından sonra Ermenistan Futbol Federasyonu, FIFA ve UEFA'ya Azerbaycan kulübü Karabağ FK'ye yaptırım uygulanması çağrısında bulundu.[754][755] Ertesi gün İbrahimov için Ermenileri hedef alan "ırkçı ve ayrımcı davranışları" nedeniyle ömür boyu men ve 100.000€ idari para cezası verildi.[756][757][758][759] UEFA'nın yaptırımından kısa bir süre sonra İbrahimov, Ermenistan'da arananlar listesine eklendi.[760]

Sonradan taraf tutmadıklarını belirten Cardi B[761] ve Elton John[762] gibi ünlüleri içeren bazı ünlüler çatışmalar hakkında yorumda bulundular. Ermenistan'ı destekleyenler arasında Mel Gibson, Ronda Rousey, Henrikh Mkhitaryan, Peter Gabriel, Sean Penn, Michael B. Jordan, Kylie Jenner, Tinashe ve Cher bulunmaktadır.[763][764][765][766][767][768][769][770] Kim Kardashian ve diğer Kardashianlar Ermenistan'ı desteklemek için video mesajlar yayınladılar; Ermenistan Fonu'na 1 milyon dolar bağışta bulundular.[771][772] Rapçi Kanye West, Ermenistan için dua edeceğini belirten bir tweet attı.[773] Azerbaycan tarafını desteklemek içinse Arsenal futbolcusu Mesut Özil ve şarkıcı Sami Yusuf tweet atarken,[774][775] Barcelona'nın eski oyuncusu Ronaldinho Azerbaycan'ı destekleyen bir video mesajı yayınladı.[776] Sinan Akçıl,[777] Hadise, Bergüzar Korel,[778] Acun Ilıcalı,[779] Kenan İmirzalıoğlu,[780] Tarkan, Cem Yılmaz[781] gibi birçok Türk ünlü de Azerbaycan'a taziye ve desteklerini paylaştı.

Fransız Senatosu, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin tanınması çağrısında bulunan kararı kabul ederken, 25 Kasım 2020.

Devam eden çatışmalar nedeniyle, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını tanımaya yönelik acil önergeler farklı şehir ve kasabalarda kabul edildi.[782][783][784][785][786][787] 25 Kasım'da Fransız Senatosu, Fransız hükûmetini Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin bağımsızlığını tanımaya çağıran kararı kabul etti.[788][789][790][791] Senato tarafından alınan kararlar, Fransız hükûmeti için tavsiye niteliği taşımakta ve hükûmet için bağlayıcı hüküm ifade etmemektedir.[792] Fransız Dışişleri Bakanı Jean-Baptiste Lemoyne, "Karabağ'ın tek taraflı tanınmasının kimseye faydası olmayacağını" ve bunun arabuluculuk çabalarını arttırmayacağını söyledi.[793] Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan, Fransız Senatosunun verdiği bu kararın "tarihî bir karar" olduğunu belirtti.[794] Dağlık Karabağ Dışişleri Bakanlığı, Fransız Senatosunun oylamasının Fransa Ulusal Meclisi ile diğer ülkelerin kurumları için de örnek teşkil edeceğini umarak yapılan oylamayı "cesurca" olarak nitelendiren ve senatoya minnettarlık ifade eden bir bildiri yayımladı.[795] Fransa'nın Azerbaycan Büyükelçisi Zacharie Gross, "Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin tek taraflı tanınmasının Fransız hükûmetinin politikası olmadığını" belirtti.[796] Azerbaycan Parlamentosu, Fransız Senatosunun kararını kınadı ve Azerbaycan hükûmetini AGİT'e Fransa'nın AGİT Minsk Grubu eş başkanlığından çıkarılması için çağrıda bulunmaya çağırdı.[797] Parlamento başkanı Sahibe Gafarova, kararın "çatışmanın özünü çarpıttığını" söyledi. Fransa'nın AGİT Minsk Grubu eş başkanı olduğunu vurgulayan Gafarova, "Özgürlük ve demokrasiden söz eden bu ülke işgalci ile işgal edilen arasında hiçbir zaman ayrım yapmadı ve önyargılı bir tutum sergiledi" dedi.[798] Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı da Fransa Büyükelçiliğine bir protesto notası gönderdi.[799] 27 Kasım'da Adalet ve Kalkınma Partisi (AKP), Cumhuriyet Halk Partisi (CHP), Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ve İYİ Parti Fransız Senatosunun Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin tanınmasına ilişkin kararını kınayan ortak bir bildiri yayımladı.[800] Bildirinin yayımlanmasından iki gün sonra Fransa Dışişleri Bakanlığı, Fransa'nın "tek taraflı bağımsızlığını ilan eden Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ni" tanımadığına dair bir açıklama yaptı.[801][802]

3 Aralık 2020'de Fransa Ulusal Meclisi, Fransız hükûmetini Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'ni tanımaya çağıran bir kararı kabul etti.[803] Oylamadan önce Fransa Dışişleri Bakanı Jean-Yves Le Drian, Dağlık Karabağ Cumhuriyeti'nin Fransa tarafından tanınmasının hem Karabağ'daki barış süreci hem de Fransa için ters yönde bir etki yapacağını söyledi.[804] Dağlık Karabağ Dışişleri Bakanlığı, tanınmanın "Dağlık Karabağ vatandaşlarının kendi topraklarında özgürce yaşama haklarını garanti edeceğini" ve çatışmanın siyasi çözümünün kendi kaderini tayin hakkına dayanması gerektiğini iddia etti.[805] Ertesi gün Azerbaycan, Fransız Büyükelçisine bir protesto notası gönderdi.[806] Azerbaycan Dışişleri Bakanlığı da alınan bu kararın Fransız parlamentosu tarafından yapılan "tamamen temelsiz, düşmanca ve kışkırtıcı başka bir faaliyet" olduğunu belirterek ve bu "taraflı" kararın Azerbaycan'a karşı "sürekli bir kampanyanın" parçası olduğunu ekledi. Kararın başlığına atıfta bulunan bakanlık, Fransız Ulusal Meclisi üyelerini çatışmaya "dinî imalar eklemekle" suçladı ve kararın yasal bir dayanağı olmadığını vurguladı.[807]

Bazı uluslararası analistler, arabulucuların tarafsızlıklarını sürdürmeleri gerektirdiğine değinerek Fransa'yı Ermenistan'a verdiği destek nedeniyle Minsk Grubu eş başkanlığından istifa etmeye çağırdı.[808]

22 Kasım 2020'de uluslararası hukuk açısından Dağlık Karabağ'ın Azerbaycan'ın bir parçası olduğunu söyleyen Rusya Devlet Başkanı Vladimir Putin "Statükonun Dağlık Karabağ ve Ermenistan arasında iletişimin sağlanması şartıyla kayda alınması ve geleceğe taşınması gerekiyor" dedi.[809] Vladimir Putin'in Basın Sekreteri Dmitri Peskov, Rusya'nın diğer ülkeler gibi Dağlık Karabağ'ın statüsü konusundaki tutumunu değiştirmediğini ve bu toprakların mülkiyetinin BM Güvenlik Konseyi kararları ile belirlendiğini söyledi. Peskov'a göre Karabağ'dan "sorumlu kimse" yok ve Rusya, bölgedeki faaliyetlerini çatışmanın iki tarafı olan Azerbaycan ve Ermenistan ile koordineli bir şekilde sürdürüyor.[810] Devlet Başkanı Vladimir Putin, 17 Aralık'taki yıllık basın toplantısında tutumunu yineleyerek uluslararası hukukun Dağlık Karabağ'ı Azerbaycan'ın bir parçası olarak tanıdığını ve Rusya'nın her zaman Dağlık Karabağ çevresinde işgal edilmiş yedi rayonun Azerbaycan'a iade edilmesi taraftarı olduğunu söyledi.[811]