Sovyetler Birliği'nde Kürtler

İbn Havkal'ın 977 yılında çizdiği Cibal bölgesini gösteren harita. Haritanın ortasında Kürtlerin yaşadığı topraklar "Kürtlerin yaz ve kış tatil köyleri" olarak vurgulanmıştır.

Kürtler bölgede eski dönemlerden beri yaşamaktaydı. 9. yy'da Berde'de Deysemi hanedanlığı hüküm sürdü.[2][3] 10 yy.'da Gence merkezli Şeddadi hanedanlığı Güney Kafkasya'nın büyük çoğunluğunda siyasal, askerî ve kültürel ağırlığa sahip oldu.[2][4] 13. yy'da Haçın Melikliği'nde ve Kafkasya'nın büyük bölümünün Pers İmparatorluğu döneminde olduğu 16.-18.yy arasında Kürtler bu bölgelerde siyasal ve askerî açıdan varlıklarını belli düzeylerde korudular. Güney Kafkasya'daki Kürt tarihi hakkında geniş araştırmalar yapan Nahçıvan hükümdarı Şeref Han'ın 1597 yılında yazdığı Şerefname adlı eserde, geçmişteki bağımsız Kürt devletleri olan Mervani, Eyyubi, Şehrizor, Büyük Lor ve Küçük Lor hakkında geniş bilgiler bulunmaktadır.[5] 19.yy'daki Rusya-İran ve Rusya-Osmanlı savaşları Kürtlerin büyük topluluklar halinde Güney Kafkasya'ya taşınmasına neden oldu.[6]

Rus ressam Grigoriy Gagarin'in 1849 yılında ürettiği Kürt Aşireti Aras Nehri'nden Geçiyor adlı tablo.

Rusya ile Kürtler arasındaki ilişkiler 19. yy başlarındaki Rusya-Osmanlı Savaşları sırasında önceki dönemlere göre daha kapsamlı bir hale geldi.[7] Osmanlı İmparatorluğu ve Pers İmparatorluğu'nda yaşayan Kürtler; aşiretler halinde yaşamaları, tüm mülkiyetin, karar mekanizmasının ve vergi/haraçların toplama işlemlerinin aşiret liderlerinin elinde olması ve bu aşiret liderlerinin üzerinde devlet otoritesinin olmaması gibi nedenler sebebiyle bölgede büyük bir güce sahipti.[8] 1806-1812 Osmanlı-Rus Savaşı öncesi başlayan temaslar, bölgenin geleceğini belirleyen faktörlerden biri oldu.[9] 19. yüzyılın başlarında Rus İmparatorluğu, Pers İmparatorluğu ve Osmanlı İmparatorluğu'na karşı savaşlarda Kürtlerin tarafsızlığını sağlamayı hedefledi.[10][not 1] 19. yüzyılın başında Kürtler, Rus İmparatorluğu'na bağlı Transkafkasya bölgesine bu dönemde yerleşmeye başladılar. 1813'te Rusya-İran arasında imzalanan Gülistan Antlaşması sonucunda İran denetiminde bulunan Bakü, Karabağ ve Şirvan bölgeleri Rusya sınırlarına dahil edildi. 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması ile birlikte Nahçivan ve Erivan bölgeleri de Rusya'ya katılması sonucu Erivan'daki bazı Kürt aşiretleri Rusya sınırları içerisinde kaldı. Bu dönemde Kürtler Rusya içlerine ve Ermenistan'a yerleştirildiler.[7][11][12] 1853-1856 Kırım Savaşı ve 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında da benzer olarak Kürtler Rusya ve Ermenistan'a taşındı.[11] 1890 yılında Osmanlı yönetimi tarafından bölgede yaşayan Kürtlerden ve Kafkas halklarından oluşan Hamidiye Alayları kuruldu.[13] Savaş sonrasında Ardahan, Kars gibi Kürtlerin yoğunlukta yaşadığı kentlerin Rusya'ya dahil olması sonucu Rusya sınırları içerisindeki Kürt nüfus daha yüksek bir orana ulaştı. 1897 yılındaki nüfus sayımında 53,012 erkek ve 46,937 kadın olmak üzere toplam 99,949 Kürt kaydedildi.[14][15][16] 19. yüzyılın sonunda savaş, ekonomik nedenler ve kıtlık nedeniyle Osmanlı ve İran'dan Transkafkasya'ya toplu göçler başladı.[17] 20. yüzyılda Türkler ve Persler tarafından uygulanan baskılar nedeniyle Kürtlerin Transkafkasya'ya göçü devam etti.[11][18] I. Dünya Savaşı sırasında çok sayıda Yezîdî Kürt kitlesel infazlardan kurtulmak için Türkiye'de kalan Ermenilerle birlikte 1917-18 arası Ermenistan'a ve Gürcistan'a kaçtı.[11] Bu kapsamda Ermenistan'a yaklaşık 12 bin, Gürcistan'a ise yaklaşık 3 bin Yezîdî göç etti.[19][20][not 2] 1920'de Ermenistan'daki Yezîdîler kendi köylerini oluşturmaya başladı ve boşaltılan köylere yerleştiler. Eskerê Boyîk, 1926 yılına kadar Kafkaslarda yaşanan Müslümanlar ile Hristiyanlar arasında yaşanan çatışmalar sonucu Müslüman Kürtlerin Serhat Bölgesi'ne, Kars ve Sürmeli'deki Yezîdîlerin ise Ermenistan'a yerleştiğini belirtti.[8]

Kafkasya'daki Kürtlerin resmedildiği tablo, 1898.

Kafkasya'daki Kürt askerler, 1877.

Rusya'nın Kafkasya'yı ele geçirmesi sonucu Rusya'da yeni etnik gruplar yaşamaya başladı. Bunların arasında, inançlarındaki ana figürlerden biri olan Melek Tavus nedeniyle "tavus kuşu halkı" olarak da bilinen birçok Yezîdî Kürt vardı. Bu dönemde askerî ve politik görevlerle söz konusu bölgeyi ziyaret eden Rus aydınlar, yazarlar, diplomatlar ve din görevlilerinin gezi yazılarında Kürtleri işlemeye başladığı görüldü. Rus yayınlarında Kürtlerle ilgili ilk metinler genellikle etnografik, dil ve tarih ile ilgili çalışmalardan oluştu. Bu anlamda Kürtleri konu alan ilk metin 1809 yılında Noveyşih Puteşestviy dergisinde yayınlanan "1796 Yılında İran ve Küçük Asya'ya Yolculuk" adlı eserdir. Benzer olarak 1826 yılında Severniy Arhiv dergisinde bölgeye akademisyen görevlendirilmiş olan Pierre Amadey Zhobert tarafından "Kürdistan" adıyla bir makale yayınlandı.[14] Rus şair Aleksandr Puşkin mektup ve makalelerinde, ressam Grigoriy Gagarin ise tablolarında Kürtleri konu almaya başladı.[21] 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Rus ordusuna eşlik ederken Puşkin orduda Yezîdîlerin ayrılmasıyla karşılaştı. Puşkin'in savaş sonunda Rusya'ya bağlanan Erzurum'a yolculuğu sırasında Yezîdiler hakkında "Yezîdîlerin Ağrı Dağı'nın dibinde yaşayan yaklaşık üç yüz aile var." ifadelerini kullandı. Bölgedeki Yezîdî lider Hasan Ağa'dan Yezîdîlik inancının ayrıntılarını öğrenen Puşkin, Yezîdîlik inancında olduğu iddia edilen "şeytana tapma" olayının tamamen gerçek dışı olduğunu belirtir.[22] Puşkin, 1829 yılında kaleme aldığı Erzurum'a Yolculuk adlı eserinde Kürtlerden geniş bir biçimde bahsetti. Ressam Gagarin 1849 yılında Kürt Aşireti Aras Nehrinden Geçiyor adlı tabloyu üretti. 1860'lardan itibaren hazırlanan etnografi ansiklopedilerinde Kürt tasvirleri yer almaya başladı.[21] Ermeni yazar Haçatur Abovyan, Rusya'da Kürt Araştırmaları Enstitüsü'nün kurucusuydu. Abovyan, Ermenistan'daki Kürtlerin folklorunu kaydetti. Yezîdî inancının Ermeni Apostolik Kilisesi'nin "sapmış" bir dalı olduğunu iddia etmesine rağmen, Yezîdîlerin yaşamları ve gelenekleri hakkında kapsamlı bir şekilde eserler kaleme aldı.[22] Hovsep Orbeli 1911-1912 yılları arası Erzurum ve Van çevresine gelerek bilimsel araştırmalarda bulundu, Kürt lehçesi ve folklorunu araştırdı ve tarihî kazı çalışmalarında bulundu.[23][not 3]

Rus İmparatorluğu döneminde Kürtler genel olarak eğitimsizdi ve Kürtçe adına eğitim alınacak bir kurum yoktu. Çar hükûmeti ve ardından Azerbaycan'da kurulan Müsavat Partisi hükûmeti bu durumu ortadan kaldırmak için herhangi bir adım atmadı. Çarlık yönetimi Kürtlere "kendisinden olmayan Müslümanlar" olarak yaklaştı ve bu konuya ilgisiz kaldı. Müsavat hükûmeti, kendine bağlı toprak ağası ve Karabağ genel valisi Xosrov Bey Sultanov aracılığıyla Kürtlerin askerlik için kullanmayı öncelik olarak gördü. Bu politikaya karşı çıkan ve kitlesel şekilde direnen Kürtler öldürüldü. Bunun üzerine çok sayıda kan davası başladı, öldürülen bir zengin beyin karşılığında bütün bir aile katledildi. Sultanov beylerinin Laçın ve Kubadlı Kürtlerinden topladıkları vergiler, merkezî Müsavat hükûmeti himayesindeki Goturlu beylerinin ve ağalarının Kelbecerliler üzerinden daha fazla baskı için kullanılmasına yol açtı.[26] Tüm bu durumlar Müsavatçı ağaların Kürtlere alaycı bir şekilde yaklaşmasına neden oldu, Kürtler fıkralara ve gülünç lakaplara (kır-vır, kuro-viro vb.) konu olmaya başladı. Bu tür yaklaşımlar sonucu Kürtler asimilasyona uğradılar, hatta Kamallı gibi bazı Kürt köylerinde Kürtçe konuşulmaması kararları alındı. Sultanovlar Türkçenin hakim dil olması için çaba sarf ettiler. Türkçe o dönem genel halk tarafından anlaşılır olduğu için Kürtçe sadece yakın çevredeki iletişim için kullanıldı. Türklerle yapılan evlilikler, göçebe hayat ve alışveriş ilişkilerinde kurulan temaslar neticesinde de Kürtçe kullanımı giderek azaldı.[27] Nitekim 1926 nüfus sayımında bölgedeki Kürtlerin ağırlıklı olarak Tatarca (Azericeye o dönemde verilen ad) konuştuğu tespit edildi.[22]

Osmanlı İmparatorluğu'nun yıkılış döneminde Iraklı Kürtler devlet kurma girişiminde bulundular. Kısa süreli Kürdistan Krallığı lideri Mahmud Berzenci, Tebriz'deki konsolosluk aracılığıyla yeni kurulan Sovyetler Birliği'ne mektup yazarak destek istedi. Mektup Pravda'nın 23 Haziran 1923 tarihli sayısında yayınlandı.[28][29]

1917 Ekim Devrimi döneminde yoğun olarak Kafkasya'da yaşayan Kürtler Bakü gibi işçi sınıfının kitlesel güç oluşturduğu alanlarda çalışmaktayken, Çar yanlısı kimi önde gelenler bütün Kürtlerin devrime topyekûn katılmalarını engellemeye çalışmaktaydı. Çar'a bağlılık karşılığında "general" unvanına sahip varlıklı Kürtler de mevcuttu. Bu kesim geniş topraklara sahip olduğundan diğer emekçi Kürtlere söz geçirir konumda idi. Buna karşın Ferik Polatbekov, Erebê Şemo gibi isimler Kürtlerin Bolşeviklere destek vermesi için halk nezdinde çalışmalar yürüttü.[30] 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nın ardından Rusya egemenliğine geçen Kars Oblastı'nda çok sayıda Kürt yaşamaktaydı. I. Dünya Savaşı öncesi Rusya egemenliği altında bulunan topraklarda, dünya savaşının patlak vermesi ve Çarlık iktidarının değişmesi neticesinde pek çok yeni gelişme meydana geldi; çok sayıda isyan ortaya çıktı, askerler birliklerini terk etti, yönetimler değişti, Erzincan Sovyeti örneği gibi yeni Sovyet hükûmetleri kurma girişimleri meydana geldi ve toplu katliamlar yaşandı. I. Dünya Savaşı sırasında bölgede gerçekleşen gelişmeler nedeniyle bölgedeki Kürt nüfusun çoğunlukla yaşadıkları yerleri terk etmelerine karşın, Polatbekov gibi aktivistler ise Kars ve çevresinde devrim yanlısı faaliyetlerde bulundular. Bu dönemde gerçekleşen Ermeni Kırımı, Süryani Katliamı gibi Müslüman olmayan halklara karşı işlenen toplu katliamlar, Yezîdîlik inancına sahip Kürtler bulundukları bölgelerden göçmek zorunda kaldı. Bu koşullar altında 1918 yılında Yezîdî Kürtlerin çoğu Kafkasya'ya göç etti.[31] Bu dönemde gerçekleşen Ekim Devrimi'nin akabinde Gürcistan, Ermenistan ve Azerbaycan'da Bolşevizm taraftarlığı güçlenmekteydi. H. M. Çetoyev Sovyet Ermenistan'ı Kürtleri adlı eserinde Kızıl Ordu'nun Ermenistan'a müdahalesi döneminde başta Pamba Kurdu köylüleri olmak üzere birçok Kürdün Kızıl Ordu'ya öncülük yaptığını, Kürt Şamil Teymurov'un başkanlığındaki askerî birliğin Kızıl Ordu ile birlikte Sovyet hükûmetinin kurulması için aktif rol oynadığını ve Ermenistan'a giren 11. Ordu'yu coşkuyla karşıladığını aktarmıştır.[32] Erebê Şemo, Kürt Çoban adlı eserinde söz konusu dönemi "Kır ve düzlüklerde, vadi ve kayalar arasında yaşayan yoksul Kürtlere yalnızca Sovyet iktidarı mutluluk, esenlik ve ilerleme getirdi. ifadeleriyle anlatır.[33]

Devrim sonrası yıllarda özellikle kırsal bölgelerde yaşayan Kürtler üzerinde geleneksel aşiret sistemi, ağaların ve oğullarının kitleler üzerindeki etkisi sayesinde devrim öncesi yıllarında olduğu gibi hâlen güçlü idi. Toprakların, otlakların ve yaylaların iyileri bu kişilerin elindeyken, işe yaramayanlar yoksul Kürtlere bırakıldı. Yeni sistemde ağalar doğrudan ezen ve sömüren olarak görünmemek için şeyhlerle birlikte hareket etmeye devam ediyorlardı. Sovyet sistemi ve devrim yanlısı Kürtler bu sistemin sisteminin yok edilmesine yönelik faaliyetlerde bulundu. Yoksul Kürtler kendi aralarında güçlü örgütlenmeler oluşturarak bu kişilere karşı mücadelelerde bulundular. 1925 yılında beylerin ve ağaların bütün siyasî hakları ellerinden alındı ve yönetim kademelerinden uzaklaştırıldılar. Ağalar ile birlikte beraberindeki şeyhler ve mollalar Sovyet yanlısı Kürtleri "baba-dede düşmanları" ve "gelenek hainleri" ilan ettiler, ancak Sovyet devleti bu kişilerin etkin olmasına izin vermedi.[34][35]

1938 yılında yayınlanan Sovyet Kürdistanı belgeseli, Sovyetler Birliği'nde yaşayan Kürtlerin Ekim Devrimi ile birlikte değişen toplumsal yaşantısını konu almıştır.[36]

Geleneksel kıyafetleriyle Gürcistanlı Yezîdî Kürt tasviri, 1920.

Yüzyıllar boyunca Azeriler, Ermeniler, Gürcüler, Ruslar ve bölgedeki diğer halklar Kürtlerle bir arada yaşadılar ve bu topluluklar arasında herhangi bir savaş meydana gelmedi.[37] 20.yy başlarında bölgede Gürcistan, Ermenistan ve Azerilerin aktif politikaları sonucu kendi devletlerini kurdular ve bu halklar arasındaki doğal ilişkiler siyasal ilişkilere dönüştü. Her üç cumhuriyetin yönetimleri tarihte ilk kez Kürtleri yönetme sorunları ile karşı karşıya kaldı ve buna yönelik farklı politikalar geliştirmeye başladı. Azerbaycan yönetimi Kürtlere ülkenin yerel sakinleri olması sebebiyle ve ülke içinde "Kürdistan" adıyla betimlenen tarihsel bir bölgenin var olması nedeniyle, politikalarını bu gerçeklere yönelik üretti. [37] Ermenistan yönetimi, Ermenilerin ve Kürtlerin aynı şekilde Osmanlı-Türk katliamlarına maruz kalması sebebiyle Kürtlere toleranslı bir şekilde yaklaştı, ancak 1915 Ermeni Kırımı'nda Müslüman Kürtlerin de yer alması ve yüzyıllardır Ermenilerin ve Kürtlerin birlikte yaşadıkları bölgelerin tümden Kürtlerin yaşam alanına dönüşmesi, Ermenistan yönetiminin Kürtlere dair politikalarında belirleyici oldu.[38] Gürcistan yönetimi ise ülkeye sonradan gelen sayıları fazla olmayan Kürtleri bir tehlike olarak görmedi ve genel azınlıklar politikası çerçevesinde yaklaştı.[39]

1923 yılında kurulan Kürdistan Uyezdi.

Kürtler, statü açısından kendi tarihlerinde benzerine rastlanılmayan şekilde ulusal ve kültürel haklar elde etti; resmî olarak ilk defa Sovyetlerde bir ulus olarak kabul edildi, 1920'li yıllarda dilleri Kürtçe resmen tanındı ve öğrenilmesi için devlet nezdinde girişimlerde bulunuldu.[40][41][42] Bu kapsamda 1921'de Gürcistan'da Kürtçe okullar açıldı, Ermenistan'da ilköğrenim okullarının 1. ve 2. sınıflarında ana dilde eğitim görülmesi kararınca Kürtçe basılan "Şems" adlı kitapla eğitime başladı.[8][43] Aynı yıl Yezîdî Kürtleri Kongresi yapıldı.[44] 1925'te ise Ermenistan ve Azerbaycan bölgelerinde 55 okul açıldı.[45] Kafkas ülkelerinde Sovyet yönetimlerinin kurulmasını takiben Sovyet yetkilileri ulusların kendi kaderini tayin hakkı çerçevesinde şekillenen ulus politikasına göre ulusal sınırları belirlemeye başladı. 21 Temmuz 1923'teki resmî kararla Azerbaycan Kürtlerine, Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ve Dağlık Karabağ Özerk Oblastı arasında o dönem "Abdalyar" adıyla anılan Laçın merkezli bölge verildi.[46] 19. yüzyılın ikinci yarısında yazılan kitaplarda ve masallarında "Kürtlerin yaşadığı alan", "Kürt bölgesi" ve "Kürdistan" adıyla geçen bu bölge Bolşeviklerce ilk defa 1921 yılında resmî olarak Kürdistan adıyla kullanılmıştır.[47][48][49] Azerbaycan Komünist Partisi'nin Birinci Sekreteri Sergey Kirov'un önerisi ve Vladimir Lenin'in onayıyla Temmuz 1923'te Kürdistan Uyezdi (Kızıl Kürdistan veya Kürdistana Sor) adıyla anılan bölge kuruldu.[50][not 4] İsmail Beşikçi, bu yapının Kafkasya'daki halklar arasında kırılgan dengelerin bulunduğu bir ortamda doğduğunu ve Kürtlerle kurulacak ittifak sayesinde Ermenilerin bölgedeki hâkimiyet alanını azaltmak isteyen Azeri yöneticilerin Kürtlere otonom bir yerel yönetim verilmesi fikrini desteklemesi nedeniyle Kürdistan Uyezdi'nin kurulduğunu belirtir.[52] Bu kararda Dağlık Karabağ'ın özerk yönetim şeklinde Azerbaycan SSC'ye verilmesinin ardından meydana gelebilecek bir gerilimi önlemek amacıyla adına Ermenistan SSC sınırında Kürtlerden oluşan bir "tampon bölge" yaratmanın ve bunun iki halk arasındaki tarihsel anlaşmazlığın aşılmasına hizmet edebileceği temennisinin etkili olduğuna dair yorumlar da mevcuttur.[51][not 5] 1926 nüfus sayımına göre bölge nüfusunun %72'si Kürt'tü ve sayıları 41,193 idi.[22][53] Bu dönemde göçebe konumdaki Kürtler için çok sayıda yeni köy inşa edildi.[44] 8 Nisan 1929'de gerçekleşen 6. Azerbaycan Tüm Sovyetler Kongresi sonucu ile diğer bölgelerle birlikte idari birimlere dair alınan kararlarla birlikte Kürdistan Uyezdi'nin varlığına son verildi, ancak 1930'da Kürdistan Okrugu olarak yeniden canlandırıldı.[22] Hejarê Şamil Kürdistan Uyezdi'nin iptal edilmesinin sebepleri arasında dönemin Azerbaycan yönetimindeki milliyetçi politikaların ve Türkiye hükûmetinin "Kürdistan" adıyla bir bölge kurulmasına karşı giriştiği politikalar olduğunu belirtti.[54][not 6] Erivan'da çalışan Rus diplomat E. Neymark'ın Rusya SFSC Dışişleri Halk Komiserliği'ne gönderdiği 5 Eylül 1935 tarihli raporda; Erivan'da yayın yapan Riya Teze gazetesinin ve bölgede Türkçe olarak Kızıl Kürdistan ile birlikte iki ayrı gazetenin yayınlanmasının Türkiye yönetiminde tehdit olarak algılandığını bildirildi ve "Türkiye'nin dikkatini Kürtlerin otonomi sahibi olduğu Laçın ve Kelbecer bölgeleri üzerine topladığı" ifade edildi.[56]

Ermenistan SSC'de bir Kürt okulu, 1966.

Sovyetler Birliği Komünist Partisi genel sekreteri Josef Stalin'in 1953'teki ölümü sonrasındaki dönemde Sovyet Kürtlerinin sürdürdüğü politikalar Orta Doğu ve Avrupa'da yaşayan Kürt diasporasıyla ilişkilerinin büyümesi ile birlikte daha geniş boyut kazandı. Geçmiş sürgün politikaları Kürt meselesine ilişkin özel bölgesel çözümler üretme fikirlerinin gelişmesine ve tartışılmasına katkıda bulundu.[57][58] Sovyet Kürt kurumlarının ortaya çıkışı üçüncü dünya ülkelerini etkilemek amacında olan dönemin Sovyet politikalarına bağlı olarak hızla arttı. 1961 başlarında aralarında Mehmet Babayev, Şamil Esgerov, Kanate Kurdo, Useynê Sadıkov, Zaarê Evdi Sadıkov, Sano Migiev, Mamed Tahirov, Temurê Aliyev, Mehmed Eziz, Hüseynê Nevo, Çerkezê Bako ve M. Abdullayev'in de olduğu Sovyetler Birliği'nin pek çok farklı cumhuriyetten gelen Kürt aktivistler "Kürt Özerk Bölgesi" olan Laçin merkezli otonom bölgenin yeniden inşası için görüşmeler yapmak amacıyla Moskova'ya gitti.[58][59] Başvuru metninde "Kızıl Kürdistan'ın yeniden inşası mümkün olmadığı takdirde Kazakistan arazisinde Kürt özerkliğinin oluşturulması" maddesi de vardı.[60] Heyeti kabul eden Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi yetkililerinden S. A. Panamaryov, İ. V. Vader ve K. N. Şumanskiy, Irak'ta Kürtler ile Araplar arasında savaş sürdüğü bir dönemde Sovyetler Birliği'nin kendi topraklarında bir Kürt otonomisi oluşturamayacaklarını, şayet böyle bir adım atılırsa dünya kamuoyu nezdinde Irak'taki isyanın Sovyetler tarafından planlanarak hayata geçirildiği ithamıyla karşı karşıya gelinebileceğini ifade etti. Bununla birlikte yetkililer Sovyet cumhuriyetlerinde kültürel otonomilere zemin hazırlama önerisinde bulundular ve Irak'taki savaşın bitmesinden sonra Kürdistan otonomisi konusunu ele alabileceklerini belirttiler. Otonomi talebi ayrıca Kruşçev'in çözülmesine yol açan Ermenistan-Azerbaycan arasındaki bölgesel ve tarihsel meselelerden kaynaklı düşmanlık gibi çeşitli durumlarla aynı döneme denk geldi. Zira 1963 başlarında Ermenistan Kürtlerinden bir grup Azerbaycan'da yeniden özerk bölgenin yaratılmasını talep etti ve parlamento başkanı Mehmed İskenderov ile görüşmeler gerçekleştirdi. Talepler açıkça reddedildi ve ek olarak Azerbaycan yönetiminde tedirginlik yarattı.[58][61] Sovyet Kürtleri Sovyetler Birliği döneminde kazanılan ulusal haklar ile 1930'larda ve 1940'larda yapılan zorunlu göç olgusu arasında denge politikası izlemek sağlamak zorunda kaldılar.[58]

Bu sayfa dizisi bir parçasıdır:
Kürtler ve Kürt Tarihi
Halk Kürtler Kürtler listesi
Popülasyon Anavatan Kürdistan Türkiye (Kuzey Kürdistan) İran (Doğu Kürdistan) Irak (Güney Kürdistan) Suriye (Batı Kürdistan) Diaspora Sovyetler Birliği Ermenistan Avusturalya Azerbeycan Kanada Fransa Gürcistan Almanya Yunanistan Irak İran İsrail Japonya Ürdün Kazakistan Lübnan Hollanda Yeni Zelenda Filistin Pakistan Rusya Suriye İsveç Türkmenistan Türkiye Ukrayna Birleşik Krallık Amerika Birleşik Devletleri
Tarih Kürt Tarihi
Kültür Kürt Kültürü Kıyafetler Mutfak Kutlamalar Halk Oyunları Bayrak Tarihi Yerler Dil Mitoloji Edebiyat Müzik Kürt Düşünürleri
Proto-Kürtler Karduk Hanedanları Karduya Zabdehiler Kırtiler Miksiler Kayusiler
Orta Çağ Şehrizor Eysaniler Şeddadiler Revvadiler Hasankeyf Emirliği Hasanveyhiler Annaziler Mervaniler Hacbaniler Hezâresbîler Eyyûbîler Bitlis Emirliği Erdelan Emirliği Badinan Beyliği Soran Emirliği Botan Emirliği Erzen Beyleri Hakkâri Emirliği Baban Emirliği
Modern Tarih Simko İsyanı Koçgiri İsyanı Ağrı ayaklanmaları Şeyh Said İsyanı Dersim İsyanı Kürdistan Krallığı Ağrı Cumhuriyeti Mahabad Cumhuriyeti El-Enfal Operasyonu Kürdistan Bölgesel Yönetimi
Dil Kurmanci Şabeki Soranice Zazaca Luri Kelhuri Goranice
Din İslam Hristiyanlık Yahudilik Ehl-i Hak Yezdânizm Yezîdîler Zerdüştçülük

Bazı Kürtlerin nüfus göçü kapsamında toplu göç ettirilmesine ilişkin ilk girişim, Halk Komiserleri Konseyi'nin 17 Aralık 1936 tarihli 2123-420 Nolu kararına dayanılarak gerçekleştirildi. 17 Temmuz 1937 tarihinde ise Merkez Yürütme Komitesi ve Halk Komiserleri Komitesi'nin kararını yerine getirmek için ikinci girişim başlatıldı. Ek olarak 8 Kasım 1937'de NKVD tarafından belirlenen Kürtlerin göçe tabi tutulacağına dair karar imzalandı. Kararda "Hükûmetin kararına dayanarak, önümüzdeki günlerde Ermenistan sınır bölgelerinden 425 Kürt çiftliği tahliye edilecek ve sayı yaklaşık 2100 kişiyi kapsayacaktır. Yeni yerleşim yeri Kırgızistan SSC olacaktır." ifadesi yazılıydı.[62] Göç ettirilenlerin yolculuğu kötü şartlarda gerçekleştirildi, yerel yetkililer yolculuk için gerekli koşulları sağlamadılar.[63][64] 9 Aralık 1938 tarihli Sovyetler Birliği Dış İşleri Halk Komiserliği'ne Kazakistan SSC'nin ilgili birininin gönderdiği telgrafta "Ulaşan trende tam bir düzensizlik hüküm sürmüştür. Yerinde doğru bir düzenleme yapılmamıştır; insanlar ve eşyalar ayrılmamıştır." ifadesi yazılıdır.[63] Benzer olarak Kazakistan SSC Halk Komiserleri Konseyi başkanı H. Undasınov'un 20 Ocak 1939 tarihli mektubunda "Göçmenler, kış koşullarında kesinlikle uygun olmayan, tamamıyla anti sıhhiye durumdaki genel barakalarda ve baraka tipli özel odalara yerleştirilmiştir. Bunun sonucunda tifo ve yaygın sıtmalar kayda alınmıştır. Göçmenlere normal erzak temini yapılamamaktadır. Yöneticiler kış için yanacak vermemiştir." ifadelerini kullanmıştır.[63] 7 Temmuz 1937 yılındaki kararla Kasım 1937'de Kazakistan ve Özbekistan'a zorunlu göçe tabi Kürt sayısı 1.325'tir.[65][66][not 7] Nadir Nadirov 1937 yılında sadece Nahçivan'daki Kürtlerin göç ettirildiğini ifade etti.[68] Göç ettirilen kişilere dair resmî nedenler arasında bu kişilerin "Sovyet karşıtı olma" gerekçesi mevcuttu. Bununla birlikte göç ettirilme olgusu özellikle kırsal yerlerde yaşayan Kürtler arasındaki ailesel, dinsel ve tarihsel geleneklere (şeyhlik, seyyidlik, kan davası vb.) karşı mücadele kapsamında değerlendirildi.[69] Sovyet Kürtlerinin sosyal ve ekonomik ilişkilerinde Sovyet öncesi dönemden kalan ataerkil kabile ilişkileri o zamana kadar hâlen devam etmekteydi ve eski konumunu yitiren ağalar hala Kürtler arasında korkuya neden olmaktaydı.[70] Kemal Burkay Kürtlerin tamamının göç ettirilmediğini, örneğin Yezîdî Kürtlere dokunulmadığını, bu göç dalgasının özellikle Azerbaycan SSC'de yaşayan bazı Müslüman Kürtlere uygulandığını ifade etmiştir.[71] O döneme şahit olan Mehmud e Mıho göçün sebeplerine dair "Biz 1937 yılına kadar Nahçivan'da hayvanlarımızla yaşıyorduk. Ben o zaman 14 yaşındaydım. Azeriler bizim üzerimize dilekçe veriyordu. 'Kürtler sosyalizme karşı. Kolhoz, sovhozu kabul etmiyorlar. Sınırı geçip akrabalarının yanına Iğdır'a, Bazid'e gidip geliyorlar. O tarafa bilgi götürüyorlar.' diyorlardı. Bu şikayetler nedeniyle çok kişi tutuklandı." ifadelerini kullandı.[72] Hejarê Şamil göç ettirilen Kürtler ilişkin anlattığı olayda "Aras suyunun her iki yakasında kalan akraba Kürtler, aile ziyareti amacıyla gevşek sınırları ihlal ederken, birkaç defa sınır güvenlik güçleri tarafından ufak-tefek çatışmalara da girmişlerdi. Mamkê aşiretinden olan Basoyê Ozmên ve yanındaki birkaç kişinin 1937 yılında sınırı geçerken Rus sınır güvenlikçileri ile girdiği çatışma sonucunda birkaç kişinin yaralanması ve yaşamını yitirmesi, istihbarat raporlarına yansıdığı gibi halkın diline düşmüştü." ifadesinde bulundu.[73] Şamil ayrıca kolektivizasyon döneminde kolhozların yaratılma sürecinde bazı Kürtlerin hayvanlarını teslim etmek istememesi, sınırı aşıp Türkiye'ye geçmek isteyenler ile sınır askerleri arasında pek çok çatışmalar yaşandığını ve Sovyet yetkililerinde Türkiye'de akrabası olan Kürtlerin güvenilmez olduklarına dair kanı oluştuğunu belirtir.[74]

23 Haziran 1929 tarihli Tüm Birlik Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesi'nin Azerbaycan parti örgütlerinin durumu hakkındaki kararında şu ifadeler geçmektedir;[75]

İkinci toplu göç ettirilme Büyük Vatanseverlik Savaşı'nın devam ettiği sırada, Nazi Almanyası'nın Kafkasya Muharebesi kapsamında Sovyetler Birliği topraklarını denetim altına alma girişimlerinin olduğu ortamda gerçekleşti.[76] Bu dönemde Nazi Almanyası ile ilişkileri olan Türkiye'nin Gürcistan SSC'de yaşayan Ahıska Türkleri ve Azeriler vasıtasıyla yürüttüğü ajanlık faaliyetleri Sovyet yetkililerinde ciddi endişe yarattı.[76] Devlet Savunma Komitesi'nin 31 Temmuz 1944 tarihinde çıkardığı 6279 Nolu kararda, Gürcistan SSC'nin sınır bölgelerinden "Türklerin, Kürtlerin ve Hemşinlilerin" göç ettirileceği talimatı verildi. Gerekçeyle ilgili olarak Lavrenti Beriya'nın 28 Kasım 1944 tarihli raporunda göç ettirilen nüfusun "kaçakçılıkla uğraştıkları, Türkiye'ye istihbarat bilgileri verdikleri ve eşkiya gruplara yardım ve yataklık yaptıkları" ifadesi yazılıdır.[77] 15 Kasım 1944'te 26.591 kişi üç aşamalı olarak ülkenin doğu bölgelerine gönderildi. Devam eden 10 gün boyunca Gürcistan SSC'nin güney bölgelerinden 91.095 kişi göç ettirildi. 31 Ocak 1945'te geriye kalan toplam 695 aileden oluşan grubu alan tren Özbekistan SSC'ye yeniden yerleşim için Tiflis'ten ayrıldı. Toplam göç ettirilen kişi sayısı 94.995 kişidir. Bunların 8.694'ü Kürt, 1.385'i Hemşin idi. Ayrıca Gürcistan'ın diğer etnik azınlıklarından askeri personel vardı.[62]

Vikikaynak'ta Gürcistan SSC'nin sınır bölgelerinden Türkleri, Kürtleri ve Hemşinleri yeniden yerleştirme işlemi hakkında ile ilgili metin bulabilirsiniz.

Eskerê Boyîk, Sovyet cumhuriyetlerine göç ettirilme olayının bir sürgün olmadığını ve Kürtlerin göç bölgelerinde zaten eskiden beri yaşadığını, burada uzun yıllardan beri Müslüman Kürtlerin olduğunu, Ezîdî Kürtlerin ise daha sonra bölgeye yerleştiğini belirtir. Örneğin 1826 yılında başlayan Rusya-İran savaşında Ezîdîlerin büyük aşiretlerinden olan Hesini boyu, Hasan Ağa liderliğinde süvarileriyle birlikte Müslümanlar tarafından dini baskıya uğraması nedeniyle Rusya tarafında İran'a karşı savaşmış ve Rus tarihçiler Kürt birliklerine övgüler dizmiştir.[8]

Destalinizasyon sürecinin başlamasıyla birlikte 1956'dan itibaren göçe tabi tutulan Kürtler eski yaşadıkları topraklara geri dönmeye başladı. 18 Nisan 1956'da, göç ettirilen edilen Kırım Tatarları, Balkarlar, Ahıska Türkleri, Kürtler ve Hemşinli üzerindeki kısıtlamaların kaldırılmasına ilişkin Yüksek Sovyet Başkanlığı Kararnamesi çıkarıldı.[62]

Büyük Vatanseverlik Savaşı'nde gösterdiği yararlılıklardan ötürü 1941'de Sovyetler Birliği Kahramanı ilan edilen Sovyet Kürdü Samand Siyabendov.

Sovyetler Birliği Savunma Halk Komiserliği arşivlerine dayanarak yaptığı araştırmalarda Sovyet Kürtleri'nin Büyük Vatanseverlik Savaşı'na katıldıkları ve savaşta önemli yararlılıklar gösterdiği ifade edilmiştir.[78] Savaş döneminde Kürtlerin büyük bölümü kırsal kesimlerde yaşamaktaydı ve geneli kolhozlarda çalışmaktaydı. Sovyet Kürtleri ya cephede ya de cephe gerisinde Kızıl Ordu'ya destek vererek Sovyetler Birliği'ne destek vermişlerdir.[79] 1941'de Kervansara ve Alagez bölgesindeki Kürt köylerinde çalışan kolhozcuların düzenledikleri miting sonrası aldıkları karar "Bizler Şanlı Kızıl Ordu'muzla birlikte kanımızın son damlasına kadar, bizlere özgürlük ve mutluluk veren yurdumuzu savunacağız. Faşizmin ezilmesi için, bizler Lenin'in partisi etrafında daha sıkça kaynaşacağız" şekilde idi. Benzer olarak Laçın'e bağlı Minkend köyü kolhozcuları da düzenledikleri miting sonrası Kızıl Ordu'yu destekleyeceklerini duyurdu.[80] Savaşın devam ettiği yıllarda Sovyetler Birliği Komünist Partisi'ne pek çok Kürt kabul edildi, 1943 yılında 31, 1944 yılında 46, 1945'in ilk yarısında ise 30 Sovyet Kürt parti üyesi oldu.[81] Sovyet partizanlarına katılan çok sayıda Kürt vardı. Sovyet Kürdü Samand Siyabendov'a savaşta gösterdiği yararlılıklardan ötürü savaşın devam ettiği sırada 1 Ekim 1941'de Sovyetler Birliği Kahramanı unvanı verildi.[82] Benzer şekilde Eliyê Ebdilrehman, Romanya, Polonya, Çekoslovakya, Ukrayna ve Beyaz Rusya topraklarında Nazilere karşı savaştı ve 1. sınıf Partizan Madalyası, Zafer Madalyası, Moskova Savunması Madalyası ve Kafkasya Savunması Madalyası olmak üzere toplam dört madalyayla ödüllendirildi.[83] Leningrad Savunması'nda çok sayıda Kürt subay yer aldı. Sivastopol Kuşatması sırasında Azerbaycanlı Kürt keskin nişancı Ahmedov 1941 yılında toplam 17 Nazi askeri öldürürken, Navrozov 1942'de toplam 80 Nazi askeri öldürdü. Stalingrad Muharebesi'nde Nazilere karşı kararlı bir şekilde savaşan Ermenistan ve Azerbaycan'da Aloyan, Asadov, Şamilzade ve Ahmedov gibi çok sayıda Kürt Sovyetler Birliği'ni savundu. Ukrayna Partizanları saflarında Volın Oblastı'nda Nazilere karşı savaşan bir Kürt olan Karaseva Sovyetler Birliği Kahramanı ilan edildi ve 1. sınıf Partizanları Madalyası aldı. Ermenistan Kürdü Yarmatov ve Azerbaycan Kürdü Şirnov gibi kişiler Macaristan'da Nazilere karşı savaşta yer aldı. Bazı Sovyet Kürtleri Ağustos-Eylül 1945 arasında Japon İmparatorluğu'na karşı yürütülen savaşa da katıldı, örneğin Kürt binbaşı Ayoev, bu süre zarfında Mançurya'daki motorlu topçu alayı ikinci komutanı idi.[84] Sovyetler Birliği Mareşali İvan Bagramyan Kürtlerin savaşa katılımları hakkında "Büyük Anayurt Savaşı yıllarında, sayesinde, tarihte ilk kez ulusal özgürlük ve mutluluğa eriştikleri ülkeleri yok olma tehlikesiyle karşı karşıya kalınca, Kürtler de diğer kardeş halklar gibi ateşli Sovyet yurtseverleri olarak kendilerini gösterdiler. Cephede birlikte savaşma sonrası elde edebildiğim Kürtler, bütün Sovyet savaşçıları gibi kendi askerî görevlerini namusluca, onurla yerine getirdiler." ifadelerini kullandı.[85] Savaşın devam ettiği yıllarda Sovyetler Birliği Komünist Partisi'ne kabul edilen Kürtler mevcuttur. 1943 yılında 31, 1944 yılında 46, 1945'in ilk yarısında ise 30 Sovyet Kürdü partiye kabul edildi.[81] Kürt edebiyatçı Cigerxwîn savaşın devam ettiği 1943 yılında Rohani dergisinde kaleme aldığı Kızıl Ordu'yu desteklediği şiirinde şu dizeleri yazdı;[86]

Mahabad Cumhuriyeti'nde "Sovyet generali" ilan edilen Mustafa Barzani, 1946.[66][not 8]

İngiliz ve Sovyet subaylar Tahran'daki Birleşik Krallık-Sovyetler Bİrliği ortak askerî geçit törenine hazırlanırken birlikleri teftiş ediyorlar (Eylül 1941).

Kürt-Sovyet ilişkilerinin diplomatik alana yansıması II. Dünya Savaşı sonrası Mahabad Cumhuriyeti'nin kurulması ve ardından Mustafa Barzani'nin Sovyetler Birliği'ne iltica etmesiyle mümkün oldu.[87] Kızıl Ordu'nun Ağustos 1941'de Kuzey İran'a girişi, Mahabad'ın kuruluşuna olan desteği ve Soğuk Savaş çatışmaları Sovyet-Kürt ilişkilerinin arka planını oluşturur.[88]

II. Dünya Savaşı'nın devam ettiği 1941'de Sovyetler Birliği ve müttefiki Birleşik Krallık, İran cephesini güvence altına almaya çalıştı. Mihver Devletleri'ne sempati duyan İranlı lider Rıza Pehlevi Müttefikler tarafından devrildi ve oğlu Muhammed Rıza Pehlevi tahta geçti. İran savaş süresince Birleşik Krallık ordusu ve Kızıl Ordu denetimi altında kaldı, bu bölgeden gelebilecek tehditleri önleme gerekçesiyle Sovyetler Birliği ülkenin kuzey yarısını ve Birleşik Krallık ise güney yarısına askerî birliklerini göndererek bölgede hakimiyet kurdular.[not 9] Sovyet hükûmeti bu anlaşmada tehdidin ortadan kalkmasından sonra İran'dan çekilmeyi de taahhüt etmiştir. Savaş sırasında Kürtler siyasi örgütlenmeler kurdular. İran Kürdistanı'nda Kürdistan Diriliş Topluluğu kuruldu ve sonradan İran Kürdistanı Demokrat Partisi halini aldı.[90] Aralık 1941'de İran'dan ilk kez bir Kürt delegasyonu Bakü'ye davet edildi ve İran Kürtlerinin temsilcileri Azerbaycan Komünist Partisi genel sekreteri Mir Cafer Bağırov ile görüşmeler gerçekleştirdi. Bu ilk ziyaret İran Kürtlerinin bir örgütlenmesinin olmayışı ve politik bir hedefin bulunmayışı nedeniyle delegasyon üyelerinden Abdurrahman Kassemlu tarafından bir "tanışma" ziyareti olarak tanımlamıştır.[91] Görüşmelerde Sovyetlerin İran'daki Kürt siyasi hareketine olumlu baktığını ve İran Kürdistanı'nda ulusal bir Kürt hükûmeti oluşturulmasına destek vereceklerini belirtti.[92] İran Kürdistanı Demokrat Partisi kurulduktan ve Kadı Muhammed partinin genel sekreteri seçildikten sonra 1945'te Bakü'de yapılan ikinci görüşmede Bağırov İran Kürtlerinin özerklik için yürüttüğü mücadeleyi desteklediklerini açıklamıştır.[40][not 10]

Irak'tan İran'a geçen Kürt lider Mustafa Barzani 1 Ocak 1945'te Stalin'e Kürtlerin yaşadığı sorunlarla ilgili bir mektup yolladı. "Irak'taki Kürtlerin Devrim ve Özgürlük Komutanı ve Dostunuz" adıyla imzaladığı mektupta Barzani, insanlığın kurtuluşu, eşitlik ve özgürlük için verdiği mücadele sebebiyle Kızıl Ordu'ya övgüyle başladığı mektubunda Kürtlerin durumuna değinerek Sovyetler Birliği'nin desteği altında özgür bir cumhuriyet olarak yaşamaya ve siyasi, ticari, kültürel ve askerî ilişkiler geliştirmeye hazır olduklarını duyurdu. Mektuba resmî bir yanıt gönderilmedi, ancak sonraki dönemde Kürtlerle ilgili kararlar yerel idareciler bazında görüşüldü.[93] Barzani'nin ismi Sovyet belgelerinde ilk kez Ocak 1946'da 1943 Barzani ayaklanmasıyla ilgili olarak yapılan bir görüşmenin tutanağında geçmiştir. Bu tutanakta Barzani Aşireti lideri Ahmed Barzani'nin kardeşi ve aşiretin ikinci önemli ismi olarak belirtilmiştir. Tutanakta Mustafa Barzani için "abisinden ve diğer Barzani şeyhlerinden farklı olarak eğitimli, kültürlü, milliyetçi ve ilericidir." ifadeleri vardır. Ayrıca Barzani'nin Kürtlere özerklik sözünden geri adım atan Birleşik Krallık'a tepkili olduğu, bunun üzerine Birleşik Krallık'ın Barzani'nin Bolşevizm yanlısı olduğuna dair söylentiler yayarak ayaklanmanın bastırılması için çalıştığını ve ayaklanmanın yenilgisi sonrası İran'a geçtiği yazılıdır. İran'a geçtiğinde Mahabad Cumhuriyeti'ni destekleyen Barzani İran birliklerine karşı direniş saflarına katıldı ve yeni cumhuriyetin silahlı güçlerinin başkomutanı oldu.[94]

Sovyetler Birliği'nin desteğiyle Ocak 1946'da kurulan Mahabad Cumhuriyeti.

Mahabad Cumhuriyeti hükûmeti ve Mustafa Barzani, 1946.

Savaş sona erdiğinde Sovyetler çekilmeyi reddetti ve İran Azerbaycanı ve İran Kürdistanı'ndaki bu ayrılıkçı hareketleri desteklemeye ve sosyalizmi yayma çalışmalarına başladı. Bu amaçla 1946'da Mahabad Cumhuriyeti kuruldu. Kadı Muhammed cumhurbaşkanı seçildi ve Iraklı Kürt lider Mustafa Barzani Savaş Bakanı olarak görev yaptı. Barzani Irak ve İran Kürtlerinin birlik düşüncesini güçlendirmek için faaliyetlerde bulundu ve bu amaçla Kürdistan Demokratik Partisi'ni (KDP) kurdu. Bu gelişmelere karşın Mahabad Cumhuriyeti'nin ömrü kısa oldu. 9 Ocak 1942'de de Birleşik Krallık, Sovyetler Birliği ve İran yetkilileri arasında Sovyet ve İngiliz askerî birliklerinin İran'da kalma ve savaştan sonra çekilme sürelerini belirleyen bir anlaşma imzalanmıştı.[95] Savaşın sona ermesinden sonra Sovyet askerlerinin geri çekilme süreciyle ilgili görüşmeler yapılırken İran yönetimi Mart 1946'da Sovyetler Birliği'ni Birleşmiş Milletler'e şikâyet etti ve buna paralel olarak 4 Mart'ta Birleşik Krallık, 9 Mart'da ise Amerika Birleşik Devletleri Sovyetler Birliği'ne diplomatik nota nota verdi. Sovyet ve İran yönetimi arasında 4 Nisan 1946'da Sovyet askerlerinin bir buçuk ay içinde İran'dan çekilmesini, İran ve Sovyetler Birliği arasında ortak bir petrol şirketi kurulmasını ve İran'ın iç sorunlarının barışçıl temelde çözülmesini öngören bir anlaşma imzalandı ve bunun sonucunda Sovyet askeri birlikleri 9 Mayıs 1946'da İran'dan tamamen çekildi. Ardından İran ordusu, Birleşik Krallık ve ABD'den aldığı destekle, anlaşmadaki iç sorunlar kapsamında askerî yöntemi kullanmayacağına dair verdiği taahhüdünü çiğneyerek önce 12 Aralık'ta Tebriz'e ve ardından 17 Aralık'ta Mahabad'a girerek Azerbaycan Millî Hükûmeti ile Mahabad Cumhuriyeti'nin egemenliğine son verdi. Yine Sovyetler ile İran arasında yapılan ortak bir petrol şirketinin kurulması öngören anlaşma, Birleşik Krallık ve ABD'nin baskısıyla 22 Ekim 1947'de İran meclisi tarafından iptal edildi.[40] İran ordusunun bölgede hakimiyet kurmasının ardından birçok Kürt komutan İran yetkililerine teslim oldu, ancak Mustafa Barzani ve beraberindekiler teslim olmayı reddettiler. İran askerî güçlerinin Barzani yandaşlarına saldırma hazırlıklarına girişince Barzani ve beraberindeki 506 savaşçı Aras Nehri'ne doğru ilerlemeye başladı. Bunun üzerine İran güçleri Barzani beraberindekilerin arkasından takip etti.[96] 41 gün süren yolculukla birlikte Aras Nehri boyunca kuzeye geçtiler ve ardından Sovyet sınırından geçmelerine izin verilerek Haziran 1947'de Sovyet Transkafkasya'ya yerleştirildiler.[87] Başlangıçta Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nde kalan Barzani ve takipçileri, devlet başkanı Mir Cafer Bağırov ile anlaşmazlık yaşadı ve 1948'de Özbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti'nin başkenti Taşkent'e transfer edildi. Ardından grup Sovyetler Birliği'nin diğer bölgelerine dağıldı.[22][97] Barzani Lavrenti Beriya ve Vyaçeslav Molotov'a gönderdiği mektuplarda Özbekistan'daki yaşam koşullarından memnun olmadığını belirtmiştir. Haziran 1949'da Molotov'a gönderdiği mektupta Özbekistan yetkililerinin kendilerini suçlu gibi gördüğünü ve tarımsal işlerde çalışmaya zorladıklarını yazdı ve Kürt meselesini yetkililerle görüşebilmek için Moskova'ya gelmeyi talep etti, ancak kendisine bir yanıt verilmedi. Barzani 1953 sonunda Moskova'ya geldi, 1958'e kadar eğitim göreceği Parti Yüksek Okulu'na kayıt oldu, ancak sınavlara girmedi ve diploma alamadı.[94]

1951'de yeniden bir araya Barzani ile birlikte gelen Kürtler destalinizasyon süreciyle birlikte daha rahat bir yaşama kavuştu. Soğuk Savaş sırasında Barzani, Irak'ta bağımsız bir Kürdistan'ın ancak Sovyet desteğiyle kurulabileceğine inanması sebebiyle Sovyet yöneticiler ile yakın bağlar kurdu.[98] Barzani, "Kürt liderden etkilendiğini" belirten Nikita Kruşçev ile bir araya geldi. CENTO ittifakına katılan Orta Doğu ülkeleri başta Sovyetler Birliği'ne karşı düşmanca bir tavır içerisindeyken Temmuz 1958'de Irak'taki monarşinin devrilmesinden kısa süre sonra ilişkiler yumuşadı. 10 Eylül 1958'de Irak hükûmeti, başta Mustafa Barzani olmak üzere 1943-45 yıllarında Kürt ulusal hareketine katılanlar için özel bir af çıkardı. Bunun üzerine Barzaniler önce Prag'a oradan da Kahire üzerinden 6 Ekim'de Irak'a dönüş yaptı. Geride kalan Peşmergeler ve aileleri Sovyetler Birliği'nin çeşitli yerlerine dağıldılar. Geri dönüşe 456 Kürt erkeği, 141 Sovyet ve Kürt kadını, Sovyet vatandaşlarıyla Kürtlerin evliliklerinden doğan 254 çocuk katıldı. Gürcistan adlı gemi ile birlikte 16 Nisan 1959'da Basra Körfezi'ne giriş yaptılar.[99][100] Sovyet-Kürt ilişkilerindeki bu yakınlaşma Sovyet Kürtlerinin dışarıdaki Kürtlerle ilişkilerinde yeni fırsatlar yarattı, Irak'tan gelen Kürt öğrenciler öğrenciler Erivan'daki öğrenim kurumlarında eğitim aldılar.[101]

KDP ve Barzani Irak'taki Abdülkerim Kasım yönetimine destek verdi ve kendi politikaları için ondan yararlanmaya çalıştı. Bu dönemde Irak Komünist Partisi'nden sona Irak'taki en kalabalık ikinci partisi haline geldi.[99] Parti, Irak sınırları içinde bir otonomiye ulaşma amacı önüne koymuştu, ancak Kasım bu talebe karşı çıkıyordu. Benzer olarak ülkedeki reformları sosyalist bir yöne çekme amacı güden komünistlerin de doğal bir rakibi haline gelmişti. Bu politik ortamda Barzani liderliğindeki KDP'nin hem Kasım yönetimi ile hem de komünistlerle ilişkileri gerildi. Barzani 1960 Ekim Devrimi Günü kutlamalarına katılmak için Moskova'ya gitmesinin ardından Kruşçev dahil pek çok Sovyet yöneticisi ile görüştü ve Irak'taki durumu gittikçe kötüye gittiğini aktardı. 8 Şubat 1963'te Kasım'ın Baas Partisi'nin Irak kolu tarafından devrilerek infaz edilmesinin ardından Kürtler daha da baskı altına girdi. Bunun üzerine Doğu Bloğu ülkelerinin büyük şehirlerinde Kürt öğrencilerin katılımıyla yerel makamlarca toplantılar ve gösteriler düzenlendi. Prag ve Doğu Berlin'de Şubat 1963'te protesto eylemleri düzenlendi ve resmî bildiriler yayınlandı.[102] Doğu Bloğu ülkeleri genelinde resmî gazeteler ve kurumlar Iraklı Kürtlerin mücadelelerini desteklediklerini ve sürgünlerle ilgilendiklerini açıkladılar.[103] Sovyet diplomasisi Kürtlere baskı yapmakla suçladığı CENTO üyesi Türkiye ve İran üzerindeki baskısını artırdı.[104] Haziran 1963'te Baasçılar Kürt bölgelerine yönelik askerî operasyonlar başlattı. Sovyet yönetimi bu operasyonların derhal durdurulmasına yönelik açıklama yayınladı ve Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi'ne bu eylemlerin durdurulmasına yönelik resmî girişimleri başlattı. Sovyetler Birliği Dışişleri Bakanlığı Irak, Türkiye, İran ve Suriye konsolosluklarına sert bir nota vererek diğer ülkelerin Irak Kürtlerine yönelik yaşanan çatışmalara dahil olmaması gerektiğini bildirdi. 1966'da aralarında gelecekte Rusya başbakanı olacak olan Yevgeniy Primakov'un da bulunduğu Sovyet yetkililer Barzani'yi karargahında ziyaret etti.[105] 12 Temmuz 1963'te Kafkasyalı Kürt öğrenciler Gürcistan Merkez Komitesi'ne ve Sovyetler Birliği Komünist Partisi'nin "Trans Kafkasya" bürosuna Iraklı Kürtleri desteklemek için Tiflis'te açık gösteriler düzenleme hakkı isteyen bir dilekçe gönderdiler. Irak'taki olaylar Ermenistan'da aralarında Keremê Anqosî'nin de bulunduğu öğrenciler tarafından Kürt Öğrenci Konseyi'nin kurulmasına yol açtı ve bu konsey 1970'lerin başına kadar Komsomol ile birlikte hareket etti.[106] Mart 1970'te Baas yönetimi ve Barzani arasında Sovyet diplomasisinin açık desteği ile bir anlaşma imzalandı. Anlaşmada her iki taraf Sovyet özerklik politikasını benimsediğini beyan etti ve "çok uluslu Irak" yapısının korunması gerektiği vurgulanarak Kürt Akademisi gibi kuruluşların kurulması sağlandı.[58]

1986 yılında Sovyetler Birliği ve Orta Doğu'da Kürtlerin yaşadıkları alanlar.

1980'li yıllarda ortaya çıkan perestroyka politikaları tarihsel araştırmaların hızlanmasına ve Sovyet Kürtleri arasında ulusal meseleye dair önceki dönemlere göre daha radikal tartışmaların ortaya çıkmasına yol açtı.[107] Bu dönemdeki tartışmalarda Marksist-Leninist ideolojisi ve radikal komünist söylemleri nedeniyle Kürdistan İşçi Partisi'ne (PKK) ideolojik olarak yoğun politik atıflarda bulunuldu.[108][109] Yuriy Andropov'un komünist parti genel sekreteri olmasının ardından PKK'ya yapılan askerî yardımlar dışında bu gibi radikal hareketlere "resmî olarak" nadir destek sağlandı.[110] Bu dönemki tartışmalarda Sovyet Kürtleri arasında, Andropov Aralık 1982'deki bir konuşmasında yurt dışındaki kardeşleri olan Sovyet halklarıyla birlikte Kürtlerden de söz etmesi nedeniyle, Andropov'un Ortadoğu Kürtleri için bağımsızlık istemediği tartışmaları yapıldı.[111] Bu dönemde Sovyet Kürt aktivistleri Sovyetler Birliği dışında Kürt meselesine dair daha fazla dikkat çekmeye başladı. 21 Mayıs 1989'da 9 Sovyet cumhuriyetinden gelen delegelerle birlikte Yekbûn adıyla Sovyetler Kürtleri birliği kuruldu. Yekbûn programında asimilasyonu önlemek için Kürt toplumsal ve kültürel organizasyonlarını birleştirmek, Kürtlerin yaşadığı bölgelerde il, kasaba ve köy Sovyetleri kurmak, kaldırılmış Kürt otonom bölgesi Kürdistan Uyezdi'ni yeniden inşa çalışmalarını sürdürmek ve tüm bunlar için Sovyetler Birliği parlamentosuna gerekli öneri ve tavsiyeleri yapmak gibi esasları kabul etti.[112][not 11] Bununla birlikte Kürdistan Uyezdi'nin bulunduğu arazilerde Kürt otonomisinin inşa edilmesi amacına ulaşılamazsa Sovyetler Birliği'nde yer alan herhangi bölgede Kürtlerin bir arada bulunduğu başka bir bölge için de görüşmeler yürütüldü.[114] Bu faaliyetler kapsamında tüm cumhuriyetlerde dergi çıkarma izni alan kurum, Kazakistan'ın başkenti Almatı'da 19 Eylül 1991 günü Kürdistan adlı gazete ile yayın hayatına başladı.[115] Ermeni Oryantalizm Enstitüsü Kürdoloji Bölüm Başkanı Şakro Mgoi "Kürt militanlığının ilerici dünyasını" anlatırken Sovyet yöneticilerin Kürtlere ilişkin uyguladığı politikaları sıkılıkla eleştiriyordu.[116] 1990'lı yıllarda Türkiye-PKK çatışmasının artması, buna paralel olarak gerçekleşen köy boşaltmaları, Saddam Hüseyin döneminde Irak'ta Kürtlere yönelik gerçekleşen askerî operasyonlar, Dağlık Karabağ bölgesinde Ermeniler ve Azeriler arasındaki gerilimler sonucu her iki cumhuriyette de Kürtlere yönelik şiddet eylemlerinin artması gibi durumlar, Kürt meselesinin iç meseleler halinden çıkıp ulusal bir soruna dönüşmesi fikriyle Sovyet Kürt aktivistlerinin birleşmesine yol açtı.[117] Bu durum Sovyetler Birliği dışından katılan Kürt militanların ve aydınların da yer aldığı Temmuz 1990'daki konferansta açıkça vurgulandı.[118] Bu dönemde Sovyet makamlara Orta Doğu'daki Kürtlere kayıtsız kalındığı eleştirilerini içeren çok sayıda mektup gönderildi.[119] 1989-1990 yılları arasında, Kazakistan, Kırgızistan, Orta Asya ve Transkafkasya'dan gelen Kürtler yoğun olarak Rusya Sovyet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti'ne bağlı Rostov Oblastı, Adige Cumhuriyeti, Krasnodar ve Stavropol'a göç etti.[46] 20 Eylül 1989'daki Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi genel toplantısında Kürt meselesi gündeme alındı.[120] 25-26 Eylül 1990 tarihleri arasında merkez komite kararı ile "SSCB Kürtleri: Tarih ve Günümüz Gerçekleri" isimli uluslararası konferans gerçekleştirildi. Marksizm-Leninizm Enstitüsü'nin Kürtlerin yaşadıkları ülkelerdeki şubelerinin katkısıyla yapılan konferansa Türkiye, İran, Irak, Suriye, Almanya ve Fransa'dan da Kürt temsilciler katıldı.[121] Konferansta söz alan Mehmet Babayev otonom bölgesinde ısrarcı olduklarını belirtti ve konuyla ilgili şu sözleri sarf etti;[122]

Yekbûn'un ısrarlı girişimleri sonucu Sovyet yetkililerden Kürt otonomisinin yeniden inşası konusunda devlet komisyonu kurma sözü alındı ve "Kürt Halkının Sorunları Üzerine" isimli Soyvet milletvekili Vitaliy Sobolev başkanlığında 8 parlamenter ve 4 Kürt temsilciden oluşan özel komisyon 20 Kasım 1990'da toplandı. Komisyonun görev olarak "arşiv belgelerini inceleyerek Kürt otonomisi hakkındaki gerçekleri ortaya çıkarmak ve Kürtlerin yaşadıkları cumhuriyetlerde araştırmalar yaparak Kürtlerin bir otonom cumhuriyete ihtiyaçlarının olup olmadığını tespit etmek" esasını benimsedi.[123] Mayıs 1991'de Mihail Gorbaçov'ın yardımcısı G. Revenkov Kürt otonom bölgesinin kurulmasına yönelik olumlu kanaatleri olduğununa dair şu açıklamada bulundu;[124]

Bu gelişmelere karşın; Yekbûn temsilcilerinin arasında fikirsel birliğin olmaması,[not 12] kurulmak istenen otonominin Azeri-Ermeni çatışmalarının şiddetli hale geldiği bir coğrafyada bulunması, Türkiye hükûmetinin müdahaleleri ve Sovyetler Birliği'nin dağılması sonucunda Kürt otonom bölgesi kurulamadı.[124][126] 1992 yılında Vekil Mustafayev öncülüğünde kurulan Kafkasya Kürdistan Özgürlük Hareketi adlı grup Rusya ve Ermenistan'ın desteğini alarak Kızıl Kürdistan'ın kuruluşunu ilan etti, ancak başarılı olamadı.[127][128][not 13]

Ermenistan SSC ve Azerbaycan SSC'den gelen Kürt temsilciler Moskova'da bulunan Lenin'in Mozolesi'nde toplanarak Sovyetler Birliği'nin dağılmasını protesto etmiştir.[36] 1991 yılında Sovyetler Birliği'nin dağılması sonrası bölge Kürtleri yeni bağımsız Avrasya devletleri ve Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri arasında bölündü. Rusya'da hem Müslüman ve Yezîdî olan Kürtler çoğunlukla Krasnodar Krayı ve Kuzey Kafkasya'da yoğunlaşmıştır.[22] Gürcistan'da ekonomik zorluklar nedeniyle göç etmek zorunda Kürtler günümüzde çoğunlukla Tiflis'te yaşamaktadırlar.[22][130] Özbekistan ve Kırgızistan arasındaki ulusal sorunlar nedeniyle bu ülkelerde yaşayan çok sayıda Kürt yaşadıkları bölgelerden göç etmek zorunda kaldı.[131] Bazı Azerbaycan Kürtleri Sovyetlerin dağılma sürecini kapsayan zaman diliminde Laçın Kürt Cumhuriyeti kurmak için girişimde bulundular, ancak bu girişimleri başarısızlıkla sonuçlandı.[132]

Sovyetler Birliği'nin dağılması sürecinde Ermeni-Kürt ilişkileri gergin bir hal aldı. Ermeni basınının ve milliyetçilerinin 1915 Ermeni Kırımı'na Müslüman Kürtlerin de rol oynadığının neredeyse her gün hatırlatması ve buna yönelik propagandalar yapması Kürtlerin göç ettirilme sürecine yol açtı.[133] Mayıs 1991'de Ermeni birlikleri Kürtlerin yoğun olarak yaşadığı Laçın'a girdi ve kentin kontrolünü ele geçirdi. Kent "eski bir Ermeni şehri" ilan edildi, adı "Kaşatag" olarak değiştirildi ve yaklaşık 15.000 Kürt nüfus şehirden çıkarıldı. Benzer olarak Nisan 1993'te Kelbecer Muharebesi sonucu Ermeni birlikler Kelbecer'i ele geçirdi ve burada yaşayan Kürtleri göçe zorladı.[134] Müslüman Kürtlerin Azeriler ile birlikte iç içe yaşamaları, Azeriler ile birlikte Kürtlerin de Ermeni milliyetçileri tarafından zorla göç ettirilmesine neden oldu. Olaylarda Masis, Artaşat, Ararat gibi illerdeki Müslüman Kürtler zor göç ettirilirken, Eçmiedzin, Artaşak, Aparan, Oktyabr illerindeki Yezîdî Kürtler göçe tabi tutulmadı.[133] Ermenistan'da yaşayan 20.000'den fazla Müslüman Kürt eski Sovyet ülkelerine göç ettirildi.[135][not 14] Çatışmalardan ötürü bölge ülkelerinden zorla göç ettirilen Kürtlerin birçoğu dönemin Sovyetler Birliği Güvenlik Konseyi başkanı Yevgeniy Primakov'un girişimleriyle Rusya'ya bağlı Krasnodar'a yerleştirildi.[137]

1994 yılında BDT Kürt Örgütleri Konfederasyonu kuruldu ve Bağımsız Devletler Topluluğu üyesi ülkelerdeki Kürt örgütlerini tek bir konfederasyon altında birleştirdi.[138]

Eski Sovyet ülkeleride hâlen Kürt nüfus bulunmaktadır.[22] Bu 2010'daki nüfus sayımına göre Rusya'daki Kürt nüfus 63.818 olup, bu sayının 40.586'i Yezîdî'dir.[139] Ermenistan'daki 2011 nüfus sayımına göre ülkede 37.470 Kürt yaşamaktadır ve bu sayının 35.272'si Yezîdî'dir.[140] Gürcistan'daki 2014 nüfus sayımına göre ülkede 13.770 Kürt yaşamaktadır ve bunların 12,174'ü Yezîdî'dir.[141] Azerbaycan'daki 2009 nüfus sayımına göre ülkedeki Kürt nüfus 6.100'dür.[142] Kazakistan'da 2009 nüfus istatistiklerine göre 5.561,[143] Kırgızistan'da 2009 nüfus istatistiklerine göre 13.171,[144] Türkmenistan'da 1995 nüfus sayımına göre 6.097,[145] Özbekistan'da 1989 nüfus sayımına göre 1.839[146] Kürt yaşamaktadır.