Kürt dilleri

Kürt dilleri veya Kürtçe (Kürtçe: Kurdî, کوردی), Hint-Avrupa dil ailesine bağlı Hint-İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna giren[4] ve Türkiye'nin doğu ve güneydoğusu, Suriye'nin kuzeyi, Irak'ın kuzeyi ve kuzeydoğusu ile İran'ın batısında yaşayan Kürtler tarafından konuşulan bir dil koludur.[5] Türkiye'de Kürtçe ile kastedilen büyük oranda bu dil grubunun ülkede en çok konuşulan kolu olan Kurmanççadır. Kürt dillerinin yukarıda belirtilenler haricinde Ermenistan, Gürcistan, Türkmenistan, Lübnan, Afganistan, Rusya gibi ülkelerde az sayıda konuşanı bulunmaktadır.[6]

Kürt dilleri
Ana dili olanlar Irak, İran, Suriye, Türkiye, Ermenistan, Gürcistan, Azerbaycan
Bölge Kürdistan, Anadolu, Horasan
Konuşan sayısı Yaklaşık 30 milyon  (2007)[1]
Dil ailesi
Hint-Avrupa dil ailesi
Erken formlar:
Med dili
Yazı sistemi Latin, Arap, Fars, Kiril
Resmî durumu
Resmî dil

 Irak[2]

Onaylanmış azınlık dili  Ermenistan[3]
Dil kodları
ISO 639-1 ku
ISO 639-2 kur
ISO 639-3 kur
Kürt dillerinin coğrafi dağılımı ve Kürtlerin konuştuğu diğer Kuzeybatı İran dilleri.

Diller

Kürt dilleri kolu altında Kurmançça (Kurmancî) veya Kuzey Kürtçesi, Soranice (Soranî) veya Orta Kürtçe ve Kelhurice veya Güney Kürtçesi olmak üzere üzerinde fikir birliği sağlanmış üç grup bulunmaktadır. Dördüncü bir değişke olan Lekçenin üç Kürt dilinden biri olarak mı yoksa ilişkili bir dil mi sayılması gerektiği konusunda fikir birliği bulunmamaktadır[7][8][9][10][11][12][13] Zaza-Gorani dil ailesine bağlı Zazaca (Zazakî) ve Gorani (Hewrami) dilleri de bazı dilbilimciler tarafından Kürt dilleri altında sınıflandırılır.[14][15][16] Bu dillerden Zazaca, Hint-Avrupa dil ailesinin İrani diller grubun Kuzey-Batı koluna dahildir. Beluçi, Gorani ve Sengseri dilleriyle Kuzey-Batı kolunun Hyrkani (Gurgan) alt grubunu teşkil etmektedir.[17][18] Zazaca Gorani ile beraber, İrani Diller sınıflandırmasında Zaza-Gorani olarak adlandırılan jenetik grubunu oluşturur.[19] [20][21] Diğer dil Goranice de bir Kuzeybatı İran dilidir.[22] İran - Irak sınırındaki Hawraman Dağlarında konuşulan bu dil, oldukça zengin bir geçmişe sahiptir. Dil biliminde başlı başına 2 ayrı dil olarak kabul edilen Goranice ve Zazaca Dilleri, kimi dilbilimcilere göre ise Kürt dilleri altındadır.[14][23][24] [25] Tüm Gorani lehçeleri sözcüksel ve morfolojik olarak Kürtçeden etkilenmiştir.[26] Gorani, birçok araştırmacı tarafından Kürtçe bir lehçe olarak kabul edilmektedir.[26][27][28][29]

Kurmançça (Kuzey Kürtçesi)
Ana madde: Kurmançça

Kurmançça, en yaygın konuşulan Kürt dilidir. 15-17 milyon kişi[30] tarafından Türkiye, Suriye, Irak, İran ve Ermenistan'da konuşulmaktadır. 1930'lu yıllardan itibaren Kurmançça Kürt-Latin alfabesi ile yazılmakta ve şu anda dil genişletme sürecini yaşamaktadır.

Cizre'deki Botani lehçesini ölçünlü lehçe yapma yönünde çabalar vardır. Bu şive Kamuran Bedirxan tarafından 1920'lerde Kürt dilbilgisi üzerine yazılan kitap için temel olarak alınmıştır.

Kurmanççanın lehçeleri[31]:

  • Batı: Suriyenin Halep ilinde, Türkiyede kabaca Fırat'ın batısındaki illerde, Elazığ, Tunceli, Sivas, Konya, Ankara, Aksaray, Kırşehir ve İranın Horasan bölgesinde konuşulur.
  • Güney doğu: Hakkâri ilinde, Irakın Duhok ve Erbil bölgesinde ve İranın batı Azerbaycan ilinde konuşulur.
  • Merkezi: Türkiyede, Suriyenin Haseke ilinde, Irakın Sincar bölgesinde, Ermenistanda, Gürcüstanda, Azerbaycanda, Rusyada, Lübnanda ve İranın batı Azerbaycan ilinde konuşulur.

Soranice (Orta Kürtçe)
Ana madde: Soranice

Soranicenin yazımı için çoğunlukla Arap-Fars alfabesi kullanılır. Son zamanlarda Latin alfabesine geçme girişimleride olmuştur. Bu dil yazılı kaynak yönünden zengindir.

Soranicenin dağılımı Süleymaniye'ye kadar uzanan Kürt Baban hanedanlığınla bağlıdır. Bu şehrin ticari gücü Soranicenin yaygınlaşmasını sağlamıştır, böylece Kelhurice ve Havramice konuşanların sayısı azalmıştır.

Bugün Soranice, Kurmançça için Kürt kökenli sözcük türetmek için sıklıkla başvurulan bir kaynaktır.

Lehçeleri Erbili, Pişdari, Kerküki, Hanakini, Kuşnavi, Mukri, Süleymani, Bingirdi, Garrusi, Ardalani, Sanandaji, Varmava, Garmiyani, Cafi olarak sayılabilir.

Kelhurice (Güney Kürtçesi)

Lehçeler:

  • Kelhuri, Kermanşahi: çoğunlukla batı İranda konuşulur, Kermanşah şehri ve etrafında.
  • Feyli: Feyli aşireti tarafından kullanılır, İlami olarak da tanınır. Doğu Irakta Diyala eyaletinin İran sınırlarına yakın Hanekin bölgesinde konuşulur ve İranda İlam eyaletinde. Ayrıca Kermşanşah eyaletinin parçarlarında ve etrafında mevcuttur.
  • Sencabi: Hevraman ve Guran bölgerinde varlığını sürdürür.

Diğer lehçeler: Gerusi (Bıcari), Melekşahi, Kolyayi, Baryayi, Kürdali

İran-Irak hattı dışında Türkiye'de Şeyhbızın aşireti tarafından konuşulur.

Lekçe
Ana madde: Lekçe

Lekçenin Kürt dilleri grubunun dördüncü üyesi olarak konumu üzerine fikir birliği yoktur.[7][32][33] Güney Kürtçesine yakınlık arzeder. Batı Luristan, İlam ve Hamadan eyaletlerinde: Aliştar, Kuhdaşt, Nurabad-i Dulfan ve Hürremabad'da konuşulur. Zendler'in kullandiği değişkedir.

Kürt dilleri ve diğer dillerden örnekler
TürkçeKelhurîSoranîLekîKirmaşanîKurmancîHewramîBacalanîZazaki Part pehlevicesi[34][35] Farsça
BenMiMinMinMinEz, MinAmin, MinMin, EminEz, Mi Az, man (man) من
SenTiToTûTuTu, TeTo, Etû, TûTi, ToTi, To Tu, to (to) تو
Ben yapıyorumMi kemMin dekemMin mekemMin kemEz dikimAmin/Min mekerûMin mekereEz kena Az karam (man mikonam) من میکنم
Ben gidiyorumMi çimMin deçimMin MeçimMin çimEz diçim/Ez derimeMin milûMin melûEz şina Az şawam (man miravam) من میروم
ÇokFireZorFiraFere, ZyadPir, Gelek, ZafZor, FiraFireZaf frây, abêr, was, wasyâr (ziyad) زیاد
SöylediWetGot/WitWat/VitWitGotWat/vatWetVat guft(goft) گفت
Geldi-Hat-Hat-Het-Hat-Hat-Ame-Ame-Ame- âhag- (aamad-) آمد
SesHenaBang, DengHenaDeňDeng, awazDengDengVeng wâng, âwâz (sadaa) صدا
BüyükKel´nGewreKel´nGewre, QeüGewre, Gir, MezinGoreGewreGird, Girs, Pîl wuzurg (bozorg) بزرگ
RüzgârWaBaWa/vaWaBaVa/WaVaVa Wâd (ba) با
YağmurWaranBaranWaran/varanWaranBaranBaranBaranVaran Wârân (baran) باران
Bozuk(Harap)GenXirapGen, XirawXeraw, GenXirab, GenîXirabXirabXirab pûdag (xaraab) خراب
Şimdi Îrênge Esta Îske/Îse Îreňe, Îse Niha, Vêsta, Nika îse êste Nika, Inka nûn (aknun) اکنون

Alfabeler
Ana madde: Kürt alfabesi

Kürt dilleri Latin, Kiril ve Arap alfabeleriyle yazılır:

Arap harflerinden oluşan Kürt alfabesi

Kürt dillerinin günümüze kadar gelen birçok eseri Arap harfleri temelli alfabeyle yazılmıştır. Klasik Kürt Edebiyatı şiirleri, divan, mevlid ve diğer birçok eserleri bu alfabeyle yazılmştır. Bu alfabe Arap alfabesine Farsça'daki پ (p), چ (ç), ژ (j), گ (g) harfleriyle Kürt dillerine has ڤ (v) harfinin eklenmesinden oluşur. Günümüzde Soranice için kullanılan alfabede bu harflerin dışında ڕ (rr), ڵ (ll), ە (e), ێ (ê), ۆ (o) harfleri de eklenmiştir. Arapça'daki ث (se), ذ (zel), ص (sad), ض (dad), ط (tı), ظ (zı) harfleri ise Soranî alfabesinde bulunmaz.

Latin-Kürt Alfabesi

Latin harflerini temel alan Kürt alfabesi 31 harften oluşur.

  • A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z
  • a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z

Bu alfabece karşılanan 31 sesten 8'i ünlü, 23'ü de ünsüzdür. Ünlüler a, e, ê, i, î, o, u, û'dir.

Karşılaştırma
Kurmanci-Latin Kiril Sorani Arap-Fars-Alfabesi UFA
A a A a ئا ـا ا [aː]
B b Б б ب ـبـ ـب بـ [b]
C c Щ щ ج ـج ـجـ جـ [ʤ]
Ç ç Ч ч چ ـچ ـچـ چـ [ʧ]
D d Д д د ــد [d]
E e Ә ә ە ـه ئە [ɛː]
Ê ê E e ێ ـێ ـێـ ێـ ئێـ [e]
F f Ф ф ف ـف ـفـ فـ [f]
G g Г г گ ـگ ـگـ گــ [g]
H h h h هـ ـهـ [h]
I i Ъ ъ Yok [ɯ]
Î î И и ى ئى ـيـ يـ [iː]
J j Ж ж ژ ـژ [ʒ]
K k К к ک ـک ـکـ کــ [k]
L l Л л ل ـل ـلـ لــ [l]
Yok Yok ڵ ـڵ ـڵـ ڵــ [lˁ]
M m M м م ـم ـمـ مــ [m]
N n H н ن ـن ـنـ نــ [n]
O o O o ۆ ـۆ ئۆ [o]
P p П п پ ـپ ـپـ پــ [p]
Q q Q q ق ـق ـقـ قــ [q]
R r P p ر ـر [r]
Yok Yok ڕ ـڕ [ʀ]
S s C c س ـس ـسـ ســ [s]
Ş ş Ш ш ش ـش ـشـ شــ [ʃ]
T t T т ت ـت ـتـ تــ [t]
U u Ö ö و ـو ئو [œ]
Û û Y y وو ـوو [uː]
V v B в ڤ ـڤ ـڤـ ڤـ [v]
W w W w و ـو [w]
X x X x خ ـخ ـخـ خـ [x]
Yok Yok غ ـغ ـغـ غــ [ɣ]
Y y Й й ى ئى ـيـ يـ [j]
Z z З з ز ـز [z]

Kürt dillerinin seslendirmesi yazılımla çoğu zaman aynı olan 31 harfinden, sekiz tane ünlü vardır (a e ê i î o u û) ve 23 ünsüz (b c ç d f g h j k l m n p q r s ş t v w x y z).

Küçük harfler: a b c ç d e ê f g h i î j k l m n o p q r s ş t u û v w x y z
Büyük harfler: A B C Ç D E Ê F G H I Î J K L M N O P Q R S Ş T U Û V W X Y Z    Bunun yanında "xw" ve "rr" digrafı da vardır.

Alfabedeki 31 harfle yazılan seslerin dışında ç, k, p, t seslerinin sert ve yumuşak olmak üzere iki farklı telaffuzu vardır. Latin-Kürt Alfabesini hazırlayan Celadet Ali Bedirhan da bu sesler arasındaki nüanslardan bahseder. Bunlar için alfabeye harf eklemek gerekmediği görüşündedir, fakat mesela x harfinin varyantı olan (Arapça'daki gayn غ harfi gibi telaffuz edilen) ses için Ẍẍ işaretini isteyenlerin kullanması için önerir[36] (Bu tek başına bir harf olmayıp bir ses farkını göstermek için kullanılan bir işarettir). Soranî lehçesini yazmak için kullanılan Arap alfabesi temelli Kürt alfabesinde "rr" (ڕ) sesiyle birlikte "ll" (ڵ) sesi için de birer harf vardır.

Sesbilim

Ünsüzler
Çiftdudaksıl Dişsil-Dudaksıl Dişyuvasıl Artdişyuvasıl Damaksıl Artdamaksıl Küçükdilsil Gırtlaksıl
Patlamalı [p b] [t d] [k g] [q]
Sürtünmeli [f v] [s z] [ʃ ʒ] [ç] [h]
Patlamalı sürtünmeli [ʧ ʤ]
Genizsil [m] [n] [ŋ]
Yan [l ɫ]
Çarpmalı [ɾ]
Vibrant [r]
Sürtünmesiz [ʋ] [j]

Ünlüler
ön orta arka
kısa uzun kısa uzun kısa uzun
kapalı [ı] [iː] [ʉ] [u] [uː]
orta [e] [eː] [ə] [o]
açık [a]

Dilbilgisi

Hint-Avrupa Dil Ailesinin İrani grubunda Kürt dillerinin yanı sıra Farsça ve Paştu gibi diller bulunur[37]. Bu diller tahmin olarak aynı kökten doğmuştur ve zamanla ayrı gramer kurallarına sahip birer dil olmuşlardır. Örneğin Kurmanççada bulununan "erillik-dişillik" tüm İranî dillerde yoktur. Sadece Kurmanci, Zazaca, Goranicede eril/dişi mevcuttur. Kurmançça ve Zazaca'da 3 dilbilgisel cinsiyet vardır: eril (masculin), dişi (feminin), cinssiz (neutre). Örnek olarak "ap (Amca)" ve "met (hala)" kelimelerini ele alalım. Bu isimler akraba ismi olduğu için ve isimleri alan kişilerin de cinsiyeti belli olduğu için, cinsiyet belirten ek, rahat ve kolay bir şekilde gelir. Dişillik (feminin) eki "a"dır, erillik (masculin) eki de "ê"dir.

  • Apê min (mamê min) - Benim amcam
  • Meta min - Benim halam

Akraba isimlerinin dışında, varlık ve kavram isimlerine de gelen ekler bu kurala uyar. Varlık ve kavramlar, Kürtlerin yaşayışına, edindikleri deneyimlere bağlantılı olarak varlıklara bakış açısına göre şekillenir. Buna bağlı olarak bazı varlık ve kavramlar, birtakım özelliklerine göre eril yani erkek olur, bazıları da dişil yani kadın olur. 2 örnek verelim. Poz (burun) ve mal (ev) isimlerini ele alırsak, burun Kürtçede erildir yani erkektir, buna bağlı olarak gelen ek "ê" olur. Ev kelimesi de dişildir yani kadındır, buna bağlı olarak gelen ek "a" olur.

  • Pozê min - Benim burnum
  • Mala min - Benim evim

Bir kişi Kürtçede “arkadaşım” dediği zaman; dişil veya eril olduğu hemen belli olur. Arkadaş kelimesi "heval"dır.

  • Hevalê min (benim erkek arkadaşım)
  • Hevala min (benim kadın arkadaşım)

Kürt dilinin bazı kelimelerde mantığı

1) "kerguh veya" kêrvuşk (tavşan) : "ker", Kürtçede "eşek" demektir. "guh" ise "kulak" anlamına gelir. Burada kelime oluşurken verilen anlam, kulağın eşeğe benzediğine göredir. Tavşanın kulakları eşeğin gibi sivrice ve uzun. Tavşanın kulağının eşeğe benzediği olma özelliğine bakılır ve isim ona göre şekillenir. Bu kelime Farsçada "xerguş" olarak geçer, "xer" Farsçada "eşek" ve "guş" "kulak" anlamındadır.

2) "xalxalok" (uğur böceği) : "xal", Kürtçede "nokta" demektir.

"ok" ise "cik" gibi bir ektir. Bu ekler, geldikleri kelimelere "sevecenlik ve küçültme" anlamı yüklerler. Uğur böceğinin sırtında noktalar vardır. Yani birden fazla nokta vardır. Bu kelimede de, gördüğümüz gibi, "xal" kelimesi iki defa tekrar edilmiştir. Sona gelen "ok" eki de, kelimeye sevecenlik ve küçültme katmıştır.

Dil Bilgisi

Kişi zamirleri

İrani dillerde kişi zamirlerinin bazı zamanlarda sözcük olarak birbirine benzemelerine rağmen gramer yardımıyla ne kastedildiği anlaşılır. Kişi zamirlerinde Kurmancide ve Zazacada iki hâl mevcutken (yalın hâl ve eğik hâl) Soranide, Güney Kürtçede ve Farsçada İngilizcede gibi zamirler tek hâle düşmüştür.

TürkçeSorani[38]Güney Kürtçe[39]Yeni FarsçaKurmanci[40] Hewramanca[41]Zazaca [42]Talişçe [43][44]Avesta [45] Partça[34] Orta Farsça[34]
Yalın hâl
Hâlsiz
Yalın hâl
benminminmanez minezazazəm az an
sentotitotu totıtıtvəm tu to
oewewū, ānew ad (eril), ade (dişil)o (eril), a (dişil)əvhva- (eril), hā (dişil) ho oy
bizêmeîmemāem êmemaəməahma- (-i hâli) amāh amāh
sizêweîweşomāhûn şımeşımaşıməyūšma- (-i hâli) aşmāh aşmāh
onlarewaneewaneişān, inhāew / ewana adêêəvon(eşkökeni yok) hawin oy

Farsçada ve Avestadaki uzun ā harfi Kürtçede a olarak ve kısa a'nın e olarak yansımasına dikkat edilmeli (örnek: Far. barf "kar", farmān "buyruk", Av. azəm "ben", Kurmanci berf, ferman, ez). Avestada u ve v arasında ayrım yapılmıyor, yani tvəm zamiri tuəm (seslendirilişi tuım) olarak da değerlendirilebilir.

TürkçeKurmanci[40]Zazaca [42] Partça (Part Pehlevicesi)[34] Orta Farsça (Sasani Pehlevicesi)[34]Talişçe [44][46]
Eğik hâl
-i hâli (akuzatif)
beni, benim, banaminmı(n) man manmıni
seni, senin, sanateto to totıni
onu, onun, ona (eril)wîey ho oyəvi
onu, onun, ona (dişil)wêxwe / xwo / xu ho oy
-
bizi, bizim, bizemema amāh amāhəməni
sizi, sizin, sizeweşıma aşmāh aşmāhşıməni
onları, onların, onlarawaninan hawin awêşānəvoni

Açık zamirler
Türkçe Kurmanci[47] Zazaca[42] Part pehlevicesi[48] Orta Farsça[48] Sorani [49] Güney Kürtçe Farsça
Yalın hâl hâlsiz
bu, bunlarev, î- (örneğin îşev "bu gece"). evanano (eril), na (dişil), nê (çoğul) îm (tekil), îmîn (çoğul) îm (tekil), îmêşân (çoğul)eme, emane, îm- (örneğin: îmşew 'bu gece')î/eyin (tekil), işān/inhā (çoğul)
Türkçe Kurmanci[47] Zazaca[42]
Eğik hâl
bunu, bunun, buna (eril)vîney
bunu, bunun, buna (dişil)vênae
bunları, bunların, bunlaravanninan

İzafe

Çoğu İrani dillerdeki gibi Kürtçede sahiplik şekli bir izafe ekleme sistemi yardımıyla kurulur. Güney Kürtçede kişi zamirleriyle birlikte izafe şekli yoktur. Örneğin Kurmancideki mala min "benim evim" Güney Kürtçede aynı şekilde mevcut değildir, direkt malim (evim) denir, -im adıl görevi yapan sonek kullanılır.


(Bazı) Batı kurmanci şiveleri Kuzey ve güney zazacası[50] Merkezi ve güneydoğu kurmancisi Merkez zazacası[50]Sorani[51]Güney Kürtçe Hewramani/Gorani[41] Farsça
Tekil. Eril ve dişil farkı var. İzafe şekli ismin hâline göre şekillenir Tekil. Eril ve dişil farkı var. Halsiz Tekil. İsmin hali yok. Duruma göre cümle kısaltmak için bileşik izafe kullanılabilir. Tekil. İsmin hali yok. Bileşik izafe farkı yoktur.
Yalın hâl -ê (eril), -a (dişil)


-o (eril), -a (dişil) -ê (eril), -a (dişil) -î (eril), -ê (dişil) -î (açık izafe), -e (bileşik izafe) î ya da sıfır ses (açık izafe), -e (bileşik izafe) î ya da sıfır ses (açık izafe), -u (bileşik izafe) -e
Eğik hâl -î (eril), -ê (dişil) -ê (eril), -a (dişil)
Çoğul - ismin hâline göre şekillenir Çoğul - halsiz Çoğul - halsiz - bileşik izafe kullanılabilir Çoğul - halsiz
-ê (yalın hâl), -i yada sıfır ses (eğik hâl) -ê (yalın hâl), -anê (eğik hâl) -ên ya da -êt ? -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe) -an ya da -anî (açık izafe). -e (bileşik izafe) -anî (açık izafe). ? (bileşik izafe) -hâye


Örnekler:
Türkçe Kuzey zazaki Kurmanci Sorani[51] Farsça
siyah kitap kitaba siyawe pirtûka reş kitawekeî reş (açık izafeli)

kitawe reşeke (bileşik izafeli ve iyelik kısaltılmış)

 kitabe siyâh
siyah kitabım kitaba mina siyawe pirtûka mina reş kitawekeî reşî min

kitawe reşekem

 kitâbe siyâhe man

kitâbe siyâham (iyelik eki kısaltılmış)

siyah bir kitabım ? pirtûka mina reş kitawêkî reşî min

kitawe reşêkim

 yek kitâbe siyâhe man

yek kitâbe siyâham

siyah kitaplar kitabê siyawî pirtûkên reş kitawekanî reş

kitawe reşekan

 kitâbhâye siyâh
siyah kitaplarım kitabê minê siyawî pirtûkên min ên reş kitawekanî reşî min

kitawe reşekanim

 kitâbhaye siyâhe man

kitâbhaye siyâham

siyah kitablarımın sayfaları ? rûpelên pirtûkên

min ên reş

 laperekanî kitawe reşekanim safihahâye kitâbhâye siyâham

Yukarıdaki sorani örneğindeki -eke eki ingilizcedeki 'the' ile eşdeğerdir (definite noun marker).

Zamanlar

Kürtçede 14 değişik zaman vardır. Burada aşağıda lafı geçecek olan erjativeye dikkat edilmesi gerekmektedir.

Basit zamanlar
TürkçeDoğu Kurmanci Sorani[38]İngilizceİngilizce tanımı
(Ben) gidiyorum Ez diçim (min) deçim /derom/erom I go Present simple tense
(Ben) yiyorum Ez dixwim (min) dexom /exom I eat
(Ben) gidiyorum Ez diçim I am going Present continuous tense
(Ben) yiyorum Ez dixwim
(Ben) gittim Ez çûm (min) deçim /derom/erom/eçim I went Past simple tense
(Ben) yedim Min xwar (min) xwardim I ate
(Ben) gideceğim Ezê biçim/herim (min) deçim I shall go Future simple tense
(Ben) yiyeceğim Ezê bixwim (min) dexom I eat

Not: "Ez dê" kelime grubu, günlük kullanımda "Ez'ê" şeklinde kısaltılır.

Şimdiki zaman

Şimdiki zaman kürtçede "di / de" öneğinle (Türkçedeki "iyor" gibi) ve sonunda "im / em" son ekiyle kuruluyor. Kurmanci şivelerinde yöreye göre "de-", "di-" ya da "ti-" kullanılır. Köken olarak bu ekin en eski hali "et-" tir. "Et-" hali 1800 lerde kaydedilen sorancada ve iranın ortasında konuşulan yerel lehçelerde ve dillerde mevcuttur.[52]

"Gitmek" örneği, burada fiil kökü kurmancide yöreye göre ya -ç- dir ya da -her- dir. Soran yörelerinde fiil kökü ya -ç- dir ya da -ro- dur:

TürkçeKurmanciSoraniKelhuri
(Ben) Gidiyorum Ez diçim (Min) deçim (Min) (di)çim
(Sen) Gidiyorsun Tu diçî (To) deçît (Ti) (di)çîd
(O) Gidiyor Ew diçe/ diçêt (Ew) deçêt (Ew) (di)çûd
(Biz) Gidiyoruz Em diçin/ diçîn (Ême) deçîn (Ême) (di)çîm
(Siz) Gidiyorsunuz Hûn diçin (Êwe) deçin (Êwe) (di)çin
(Onlar) Gidiyorlar Ew diçin (Ewane) deçin (Ewane) (di)çin

Birinci tekil şahısda örnekler. Fiil kökleri çizgilidir:

Emir kipi

Kürt dillerinde emir kipi yalnızca "bi-" örneğinde bulunur. En başta bi- öneki gelir, sonra eylem kökü ve bir -e soneki gelir.

TürkçeKurmanççaSoraniceKelhurice
Yap!Bike!Bike!Bike!
Ye!Bixwe!Bixo!Bixwe!
Al!BIGIREBigre!Bigre!
Git!Biçe! (Here)Biro!Biçe!
Gel!Bê! (Were)Bê!Bê!
Yaşa!Bijî!Bijî!Bijî!
Ağla!Bigrî!Bigrî!Bigrî!

Burada herin ‘gitmek’ (başka zamanlarda kullanılır) ve werin ‘gelmek’ istisnadır.

  • Here! (Herre) - Git!
  • Were!(Weree /Veree) - Gel!

Durum

Kurmanççada yarı ergatif (ayrık özegeçişli) durum sistemi bulunur. Şimdiki zamanda özne yalın nesne eğik durum eki taşırken eylem de özne ile uyum gösterir. Geçmiş zamanda ise özegeçişlilik görülür; yani özne eğik, nesne yalın duruma gelir ve eylem nesne ile uyum gösterir.

Kelime Dağarcığı
  • Kürtçede hayvanın yaşına göre farklı adlar verilebilir:

Erkek kuzuların isimleri Kürtçede 4 yaşına kadar 4 kez değişiyor. Birinci yıl "berx", ikinci yıl "kavir", üçüncü yıl "hogeç", dördüncü yıl "maz ve beran " olur. Koç ismi "Maz" ve "Mazman" şeklinde değişir. Hatta Kürtçede süpürgenin yirminin üzerinde adı vardır. Bazi örnekler; gêzik, gêzî, havlêk, kinoşe, melkes, sivnik, sizik.

  • Bazı dillerde "sürü" (çoğul anlamda) herhangi bir ismin önünde kullanılabilirken Kürtçe her cümleye değişik kelimeler kullanılıyor.

“Bir sürü kuş uçtu, bir sürü koyun otluyor, bir sürü kurt gördüm, bir sürü at geçti, bir sürü adam geçti.” Kürtçede bunların hepsi farklı ifade edilir: “Refê teyran, keriye pez, garrana dewar, exiriyê hespan, peranî yan jî zurbê guran, qeflê meriyan."

'Min kerî merî dît' veya 'Min naxire merî dît” denilmez.

  • Yine yukarıdaki gibi Kürtçe'de Kurmanci lehçesinde Serhat-Ağrı bölgesinde dışkı isimleri de hayvan türüne ve birbirine olan benzerliğine göre isimlendiriliyor .

Örnek "terskul" at ve eşek dışkısı, "bişkul" koyun ve keçi dışkısı, "zirç" kuş türlerinin(uçan ve uçmayan tüm kuşlar) dışkısı, "rêx" inek gibi büyükbaş hayvanların dışkısı, "gûmişk" fare dışkısı ve "gû" başta insan olmak üzere ve köpekgillerin dışkılarına verilen isimler. "rêx" tüm hayvanlar için kullanılabiliyor. Sadece genel durumlarda.

  • Kürtçede bir şeye küçüklük anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –ik eki getirilir.

Örnekler: Şiv “Sopa”, Şivik “Küçük sopa” demek. Law “Oğul”, Lawik “Küçük oğlan” demek. Bu kelime Türkçeye hakaret unsuru olarak geçmiştir.

  • Kürtçede bir şeye “dahalık” anlamı yüklenmek istendiği zaman kelimelerin sonuna –tir eki getirilir. Örnek: Mezin “Büyük”, Mezintir “Daha büyük” demek.

Hint-Avrupa dil ailesinin sayıları

Hint-Avrupa ailesindeki bütün sayılar aynı kökenden gelmektedir. Kürtçe ve Farsça'nın aynı dil grubunda yer almalarından dolayı sayıları benzerlik göstermektedir. Aynı kökten gelen Kürtçe ile Farsça arasındaki benzerlik ve farklılıklar ise Latinceden türeyen Fransızca, İtalyanca ve İspanyolca arasındaki ayrılıklarla karşılaştırılabilir. Bir kısım sözcükler aynı eski İranca kökenden gelip, zamanla değişik bir evrim sonucu bugün iki dilde tamamen farklı telaffuz edilmektedir.

TürkçeKurmanci HewramancaZazacaPart Pehlevicesi[34] Orta Farsça[34]Yeni FarsçaSanskritçeYunancaİtalyancaİspanyolcaAlmancaFransızcaİngilizce
sıfır (0)nîn nullzero
bir (1)yek, êk yekyewêw êw, êk, yekyekekaenaunounoeinsunone
iki (2)du/dwudu duêdido dododvatioduedoszweideuxtwo
üç (3)sê/sisê yerêhîrêhrê sêsetritriatretresdreitroisthree
dört (4)çar/çhar çuarçarçafâr çahârçehârcaturteseraquattrocuatrovierquatrefour
beş (5)pênc pencpancpanc panzpancpancapendecinquecincofünfcinqfive
altı (6)şeş şişşeşşwah şaşşişsaseksiseiseissechssixsix
yedi (7)heft hewthewthaft hafthaftsaptaeptasettesietesiebenseptseven
sekiz (8)heşt heştheşthaşt haşthaştastaoxtoottoochoachthuiteight
dokuz (9)neh nonewnah nonohnevaennianovenuevoneunneufnine
on (10)deh dedesdas dahdehdaçadhekadiecidiezzehndixten

Edebiyat
Ana madde: Kürt edebiyatı

Kürt edebiyatı, halk edebiyatı ve yazılı edebiyat olarak ikiye ayrılır. Sözlü edebiyat, yani halk edebiyatı, yaklaşık bin yıl öncesine kadar dayanan yazılı edebiyata göre çok daha eskidir.

Kürtçenin edebi ürünlere sahip önemli bir lehçesi Kurmanci'dir. Kurmancî lehçesinin 15. yüzyılda yazılmış olan bazı edebi eserler günümüze kadar ulaşmıştır. Bu lehçeyle yazan Kürt şairleri arasında ilk akla gelenler Elîyê Herîrî (1009-1080), Hasan Ertuşi (1417-1491), Feqîyê Teyran (1590-1660), Melayê Cizîrî (1570-1640) ve Ehmedê Xanî (1650-1707)'dir. Ehmedê Xanî'in Mem û Zîn adlı ünlü eseri birçok kez yayımlandı. Türkçeye ilk kez 1930'da çevrilen Mem û Zîn, daha sonra M. Emin Bozarslan tarafından tekrar çevrilmiştir.

Bunlara Kürtçe şiir yazdığı belirtilen Abdussamed Babek (ölüm tarihi: 1019 veya 1020) ile Diyarbakırlı kadın şair Sırrı Hanım (1814-1877) eklenebilir. Kimi yazarlar Osmanlı edebiyatının ünlü isimlerinden Nef'i (1572-1655) ve Nabi (1642-1712)'nin de Kürtçe şiirlerinin bulunduğunu belirtmektedir.

Kürtçenin ilk romanı Şivane Kurmanca (Kürt Çoban) ise 1935 yılında Sovyetler Birliği'nde Ereb Şamilov tarafından yazılmıştır.[53][54][55][56][57][58]

Prof. Qanatê Kurdo'nun belirttiğine göre 1911'de Viyana'da yayınlanan Ezidilerin kutsal kitabı Kitab el Celve, Kürtçenin Güney lehçesiyledir. Ona göre bu kitap 11-12. yüzyıllarda, O. L. Vilçevski'ye göre ise 17. yüzyılda yazılmıştır.

Kaynakça
  1. http://www.ethnologue.com/language/kur
  2. "Irak Anayasası" (PDF). iraqinationality.gov.iq. 10 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. (madde 4).
  3. European Charter for Regional or Minority Languages
  4. http://www.institutkurde.org/en/language/ (Paris INALCO üniversitesinde Kürt dil uzman olan Joyce Blau ve diğer pek çok dilbilimciye göre Kürtçe bir Kuzeybatı İran dilidir)
  5. Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009 (sayfa 587)
  6. Qasımlo, Abdurrahman (2009). Kürtler ve Kürdistan. İstanbul: Avesta Yayınları. ss. 46- 50. ISBN 9789944382571.
  7. "Laki". Ethnologue (İngilizce). 9 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Eylül 2020.
  8. https://www.ethnologue.com/subgroups/kurdish-0
  9. "Glottolog 4.2.1 - Kurdish". glottolog.org. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Eylül 2020.
  10. Dehqan, Mustafa (2008). "Zîn-ə Hördemîr: A Lekî Satirical Verse from Lekistan". Journal of the Royal Asiatic Society. 18 (3): 295–309. doi:10.1017/S1356186308008523. ISSN 1356-1863. JSTOR 27755955.
  11. "Atlas of the Languages of Iran A working classification". Languages of Iran. 25 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Mayıs 2019.
  12. Hulst, Harry van der; Goedemans, Rob; Zanten, Ellen van (2011). A Survey of Word Accentual Patterns in the Languages of the World. Walter de Gruyter. ISBN 9783110198966.
  13. Rüdiger Schmitt (2000). Die iranischen Sprachen in Gegenwart und Geschichte (in German). 200. p. 85. ISBN 3895001503.
  14. Ayyoubi, Kerim Rakhmanovich & Smirnova, Iraida Anatolʹevna / Ed. Yusupova, Zare Aliyevna (1998), The zaza dialect of the Kurdish Language (Dersim), Moscow: Center for Kurdish Studies, 102 sayfa. (И.А.Смирнова, К.Р.Эйюби. Курдский диалект заза /Отв. ред. З. А. Юсупова. М.: Центр курдских исследований, 1998. 102 с.), s. 94: "In this work ("introduction") the ivalidness of an approach to Zaza dialect as to the independent language (as it represented in some works) is shown, and its Kurdish nature is proved ("Conclusion")."
  15. Yusupova Z. A; The Gorani Dialect of Kurdish as Represented in the Literary Monuments from the 18th to 19th Centuries Курдский диалект горани по литературным памятникам XVIII—XIX вв.. St Petersburg, Nauka Publishers 1998.
  16. Languages preceded by question marks, and many of the varieties of Persian, are from other sources. The dialects of the Central Plateau are from the source provided there.
  17. [ https://www.ethnologue.com/subgroups/zaza-gorani ]
  19. Prof. Dr. Ernst Kausen, Zaza
  20. Ethnologue.com - Zaza-Gorani grubu
  21. http://multitree.org/codes/zago
  22. Kehl-Bodrogi, Krisztina. "Syncretistic religious communities in the Near East: Collected Papers of the International Symposium, Alevism in Turkey and Comparable Syncretistic Religious Communities in the Near East in the Past and Present", Berlin, 14–17 April 1995
  23. Müller, Friedrich (1865) Beiträge zur Kenntniss der neupersischen Dialekte: Zaza-Dialekt der Kurdensprache (Aus dem November-Hefte des Jahrganges 1864 der Sitzungsberichte der phil.-hist. Classe der kais. Akademie der Wissenschaften, XLVIII. Bd., besonders abgedruckt) , cîld: 3
  24. Gülşat Aygen, Zazaki/Kirmanckî Kurdish
  25. Gernot Windfuhr, 2009, "Dialectology and Topics", The Iranian Languages, Routledge
  26. Michiel Liezenberg (1993). "Gorani Influence on Central Kurdish: Substratum or Prestige Borrowing?" (PDF). ILLC - Department of Philosophy, Amsterdam Üniversitesi. Amsterdam Üniversitesi. Erişim tarihi: 21 Eylül 2020.
  27. G. Tavadze. "Spreading of the Kurdish language dialects and writing systems used in the middle east". 2019. 13 (1). Bulletin of the Georgian National Academy of Sciences. ss. 170-174.
  28. Jaffer Sheyholislami (2015). "Language Varieties of the Kurds". Erişim tarihi: 22 Eylül 2020.
  29. Hossein Hassani (Şubat 2016). "Automatic Kurdish Dialects Identification". doi:10.5121/csit.2016.60307. Erişim tarihi: 10 Eylül 2020.
  30. Thackston, W. M. "Kurmanji Kurdish: A Reference Grammar with Selected Readings" (PDF). Harvard University. 16 Haziran 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Ocak 2009.
  31. Revisiting Kurdish dialect geography. haziran 2017, Yaron Matras, sayfa 8
  32. https://glottolog.org/resource/languoid/id/kurd1259
  33. https://www.ethnologue.com/subgroups/kurdish/
  34. https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdavdo16J&sig=ACfU3U1EG_YrdWm-E5xdgpAEA8HSE1hJoA&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwi3166ruqvlAhWLblAKHWW-CFkQ6AEwAXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false
  35. http://www.rabbinics.org/pahlavi/MacKenzie-PahlDict.pdf
  36. Bedirxan, Celadet Ali (2002). "Elfabeya kurdî & Bingehên gramera kurdmancî" (PDF). http://www.nefel.com NEFEL. 9 Eylül 2012 tarihinde kaynağından (pdf) arşivlendi. |yayımcı= dış bağlantı (yardım)
  37. http://www.tlfq.ulaval.ca/axl/monde/famindeur.htm (Laval üniversitesinden Jacques Leclerc'e göre Kürtçe Hint-Avrupa dilidir)
  38. Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/ - Sorani Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 27)
  39. Celîliyan, ʻEbasî: Ferhengî başûr: Kurdî-Kurdî-Farisî. 2004. (Sayfa 26, 80, 85, 86, 706)
  40. Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 629)
  41. http://www.royalacademy.dk/Publications/High/737_MacKenzie,%20D.pdf
  42. Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ludwig Paul'un makalesi. (Sayfa 551)
  43. Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015. (sayfa 24, 210, 211, 214, 441, 501)
  44. Wolfgang, Schulze: Northern Talysh. Lincom Europa. 2000. (Sayfa 35)
  45. Bartholomae, Christian: Altiranisches Wörterbuch, Strassburg. K. J. Trübner. 1904. (sayfa 225, 295, 660, 1303, 1718, 1844)
  46. Aboszodə, Müəllifi-Fəxrəddin: Talıçca-Türkçe Luğət. 55 min kelimə. Bakı. 2011. Yeniden neşri. Bakü. 2015.
  47. Thackston, W. M.: http://fas.harvard.edu/~iranian/Kurmanji - Kurmanji Kurdish. Iranian Studies at Harvard University. 2006. (Sayfa 18, 219)
  48. Iranian languages - Gernot windfuhr - sayfa 209 https://books.google.dk/books?id=C7au4-y3Q-AC&pg=PA208&lpg=PA208&dq=parthian+personal+pronouns&source=bl&ots=ZZdaw4rYcG&sig=ACfU3U323BGKPcLBnryfJ9ygU7_iWrThxw&hl=da&sa=X&ved=2ahUKEwiAq4aP6avlAhWRYVAKHRgaC9YQ6AEwCXoECAkQAQ#v=onepage&q=parthian%20personal%20pronouns&f=false
  49. Windfuhr, Gernot: The Iranian languages. Routledge Language Family Series. 2009. Ernest N. McCarus'un makalesi. (Sayfa 599)
  50. Zazaca
  51. https://sites.fas.harvard.edu/~iranian/Sorani/sorani_1_grammar.pdf
  52. http://www.iranicaonline.org/articles/central-dialects
  53. Romana kurdî ya yekem »Şivanê Kurmanca« ya Erebê Şemo ye
  54. Dr. Eskerê Boyîk, Nûra Elegezê Çend dîdemji edebiyeta Kurdên Ermenistanê
  55. İlk Kürtçe Roman Şivanê Kurd, (Kürt Çoban) – Erebê Şemo
  56. Ə`rəb Şamilov, Şьvane Kyrmança, Nəşra Hyķymate Rəwan, 1935 (Ereb Şamilov, Kürt Çoban, Erivan Hükümeti Yayınları, 1935)
  57. Араб Шамилов — Классик Курдской Советской Литературы
  58. İlk Kürtçe roman: Bolşevik Bir Kürt’ün Hikâyesi (Özkan Öztaş)

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.