Ahıska Türkleri

“Ahıska Türkü” 1960’larda ihdas edilmiş göreceli bir terimdir. Bu terimi M. Fahrettin Kırzıoğlu geliştirmiş, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra Türkiye’nin kuzeydoğu illerinin nüfusunun “Ahıska Türkü” yerleşmesi olduğu ileri sürülmüştür.[18] Oysa eski kaynaklarda “Ahıska Türkü” tabirine rastlanmamaktadır. Örneğin kapsamlı bir ansiklopedik çalışma olan Kamusü’l-Âlâm’da bir şehir olarak Ahısha (sonradan Ahıska) adı geçmekle birlikte "Ahıska Türkleri" adı altında bir madde yer almamaktadır.[19][20]

Ruslar, Osmanlı-Rus savaşlarında (1828-1829 ve 1877-1878) tarihsel Mesheti bölgesini ele geçirdikten sonra, bu bölgenin nüfusunun tespiti sırasında Türkçe konuşan halkı “Türk”, “Karapapak” ve “Türkmen” olarak kaydetmiş, ancak “Ahıska Türkü” gibi bir kategori kullanmamıştır.[21][22] Muvahhid Zeki’nin Artvin üzerine kapsamlı bir çalışması olan ve 1927'de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye adlı eserde de "Ahıska Türkü" adına rastlanmamaktadır. Oysa bu çalışmada yöre halkı, “Nüfus”, “Lisan”, “Halk Şarkıları ve Oyunları” gibi başlıklar altında demografik ve etnografik açıdan incelenmiştir.[23][24]

“Ahıska Türkü” terimi tarihçi ve yazar Mehmet Fahrettin Kırzıoğlu tarafından türetilmiştir. Kırzıoğlu’nun 1970’te yayımlanmış ve bu terimi ileri sürdüğü ilk yazılarından birinde, Ahıska adının 482 yılına ait bir kaynakta “Ak-Eska” ve 15. yüzyılda derlenmiş olan Dede Korkut Kitabı’nda “Ak-Sıka” olarak geçtiğini ileri sürmüştür. Ancak 482 yılına ait olduğunu ileri sürdüğü ama adını vermediği kaynağın varlığı şüpheli olduğu gibi, Dede Korkut Kitabı’nda da “Ak-Sıka” diye bir kelime geçmemektedir.[25][26] Değişik konularda kaleme aldığı çalışmalarıyla tanına Ermeni yazar Sevan Nişanyan, Kırzoğlu’nun türetmiş olduğu “Ahıska Türkü” terimini destekleyen bir yazısında, kişi adları üzerinden Ahıska Türklerinin "kadim" yerleşme yerinin Posof ve çevresi olduğunu ileri sürmüş, bununla birlikte buradaki köy ve mezraların tümünün Gürcüce adlar taşıdığını belirtmiştir. Ne var ki, muhtemelen nüfus müdürlüğü kayıtlarından alınmış olan bu kişi adları, Poshov (Posof) livasının en eski kayıtlarını içeren 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı Osmanlı mufassal defterindeki kişi adlarından tamamen farklıdır. Söz konusu mufassal defterde vergi yükümlüsü olarak kaydedilmiş erkek adlarının büyük çoğunluğu Gürcü kişi adları, çok azı da Fars ve Ermeni kişi adlarından oluşmaktadır.[27][28]

Gürcistan'daki Ahaltsihe kentinin Türkçedeki adından geliştirilen "Ahıska" (Osmanlı döneminde Ahısha) terimi, “Ahıska Türkü” bağlamında muğlak bir kullanıma sahiptir. Bazen sadece Ahıska kenti ve çevresi, bazen tarihsel Mesheti bölgesi, bazen Mesheti bölgesini de aşan daha geniş bir coğrafyayı tanımlamak için kullanıldığı görülmektedir. Bundan dolayı "Ahıska Türkü" yerine "Mesket Türkü", hatta "Misket Türkü" bile denilmektedir.[15] Samtshe Prensliğinden söz edilirken bölgede yaşayan aynı nüfusun Kıpçak Türkü olarak adlandırılmasına da rastlanmaktadır.[29]

Kaynaklara dayalı bu tespitler, "Ahıska Türkü" teriminin geç tarihte yapay olarak türetildiğini, tarihsel dayanağı olmadığını, günümüzde tarihsel olmaktan çok siyasal nedenlerle kullanıldığını göstermektedir. Nitekim bu terim en yaygın biçimde 1944 yılında Sovyet yönetimi tarafından Gürcistan'ın Mesheti bölgesinden sürgün edilmiş olan Müslümanları tanımlamak için kullanılmaktadır.

Ahıskalıların kökeni hâlen keşfedilmemiş olup oldukça da itilaflıdır. İki ana tez üzerinde durulmaktadır:

1. Türk tezi: Meshetilerin (Ahıskalılar) kimisi Gürcü asıllı olup etnik Türktürler.[30]
2. Gürcü tezi: Epeyden beri Gürcü târihinde istişare edilen bir konu olan Türkçenin Kars ağzını konuşan Hanefi Sünni Mesheti Türklerinin kökeni Osmanlı idaresinde kalmış olan Samtshe-Cavaheti bölgesinde oturan Gürcülerden gelmekte olup 16. asırda İslam'a girmesi ile başlamış, 1829'a kadar sürmüştür.[31] Diğer yandan, Anatoly Khazanov meselenin bu kadar basit olamayacağını ileri sürmüştür.[31]

Çoğu Ahıska Türkü kendisini Osmanlı göçmenlerinden gelmiş olarak tanımlamaktadır.[32] Gürcü yanlısı tarih yazımı, Kars lehçesi konuşan ve islamiyetin Hanefi mezhebine mensup Ahıska Türklerinin 16. yüzyıl ve 1829 tarihleri arasında, tarihsel Mesketi bölgesi Samtshe-Cavaheti, Osmanlı egemenliği altındayken islamiyete dönmüş Türkleşmiş Mesketler (Gürcülerin etnografik bir alt grubu) olduğunu ileri sürmektedir.[33] Ancak Rus antropolog ve tarihçi Profesör Anatoly Michailovich Gürcü anlatıya karşı çıkarak şunları söylemiştir:

Bu Gürcü yanlısı görüş taraftarlarının, grubun etnik tarihini aşırı basitleştirmiş olması olasıdır, özellikle de başka bir Müslüman Gürcü grupla, Müslümanlığa geçmiş olmalarına rağmen yalnızca Gürcü dilini değil bir ölçüde Gürcü geleneksel kültürünü ve kendi kimliklerini de korumayı sürdüren Adzhar'la karşılaştırıldığında.[33]

Antropolog Kathryn Tomlinson, Ahıska Türklerinin 1944 sürgünü ile ilgili Sovyet belgelerinde, topluluğun sadece "Türk" olarak anıldığını ve "Mesket Türkleri" teriminin Özbekistan'dan ikinci sürgünlerinden sonra icat edildiğini belirtmiştir.[34] Ronald Wixman'a göre "mesket" terimi ancak 1950'lerin sonlarında kullanılmaya başlanmıştır.[35] Gerçekten de Mesket Türklerinin çoğunluğu kendilerini kısaca "Türk" olarak ya da bölgeye atıfta bulunarak "Ahıska Türkleri" olarak adlandırmaktadır.

Ahıskalıların küçük bir kesimi Şii olmakla beraber büyük çoğunluğu Sünni mezhebine tâbidir.[43]

1829 yılında tazminat olarak Çarlık Rusyasına verilinceye kadar Ahıska bölgesi Osmanlı sınırların dahilinde idi. Bu olaydan sonra Ahıska Türklerinin yarısı sınırı geçerek Türkiye'ye geldi, diğer yarısı ise Gürcistan'da kaldı. İkinci Dünya Savaşı sırasında Ahıska Türklerinin gençleri savaşa katılmak için cepheye gitti, geride kalan eşleri, çocukları ve yaşlı Ahıska Türkleri ise 1944 yılında Stalin tarafından iki saat içinde tren vagonlarına doldurularak, kapalı tren vagonlarında Orta Asya'ya sürülerek: Kazakistan, Kırgızistan ve Özbekistan’a yerleştirildi. Bu sürgünün Stalin'in Karadeniz kıyılarını Türklerden temizleme operasyonunun bir parçası olduğu Sovyetler Birliği dağıldıktan sonra açıklanan arşivlerde ortaya çıkmıştır. Aynı kaderi paylaşan Kırım Tatarları ve Ahıska Türklerinin bu hazin sürgününde binlerce insan yolda öldü.[44] 1945 yılında savaş bittikten sonra savaştan dönen Ahıska Türkleri de ailelerinin sürgün edildiği bölgelere gönderildiler.

1989 Sovyet nüfus sayımına göre, Sovyetler Birliği’nde yaşayan 207.502 Türk vardır.[47] Ancak Sovyet yetkilileri pek çok Ahıska Türkü’nü “Azeri”, “Kırgız” ve “Özbek” gibi diğer milletlere mensup olarak kaydetmiştir.[47] Bu nedenle, resmi nüfus sayımları, Ahıska Türklerinin gerçek nüfusunun gerçek bir yansımasını göstermez; örneğin, 2009 Azerbaycan nüfus sayımına göre, ülkede yaşayan 38.000 Türk vardı; ancak sayımda Azerbaycan vatandaşı olan Ahıska Türkleri ile Türkiye Türkleri arasında ayrım yapılmamıştır, zira resmi sayımda her iki grup da “Türkler” ya da “Azeriler” olarak sınıflandırılmıştır.[48] Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği 1999’da yayınlanan raporu, Azerbaycan’da 100.000 Ahıska Türkü'nün yaşadığını ve feshedilmiş Barış ve Demokrasi Enstitüsü 2001 yılında Azerbaycan’da 90.000 ila 110.000 Ahıska Türkü’nün yaşadığını belirtmiştir, benzer şekilde akademik tahminler Azerbaycan’daki Ahıska Türk topluluğunun 90.000 ila 110.000 arasında olduğunu öne sürmüşlerdir.[49][50]

Daha yakın zamanlarda, Rusya’daki bazı Ahıska Türkleri, özellikle de Krasnodar’da olanlar, yerel halkın düşmanlığıyla karşılaşmıştır. Krasnodar Ahıska Türkleri, vatandaşlıklarından mahrum bırakma da dahil olmak üzere önemli insan hakları ihlallerine maruz kalmıştır. Medeni, siyasi ve sosyal haklarından mahrum bırakılmış ve mülk sahibi olmaları ve istihdam edilmeleri yasaklanmıştır.[51] Bu nedenle, 2004 yılından bu yana, birçok Türk, mülteci olarak Amerika Birleşik Devletleri için Krasnodar bölgesini terk etmiştir. Yaklaşık 1300 kişiden oluşan büyük bir kısmı Ohio,Dayton’dadır. Hala Gürcistan’a tam olarak geri dönmeleri yasaktır.[52] Ancak Gürcistan’da, inanç ve etnik gerilimlerdeki farklılık nedeniyle Ahıska Türklerine karşı ırkçılık hala popülerdir.[53]

Ahıska Türkleri, bugün eski Sovyetler Birliği coğrafyasına ve Türkiye'de dağınık olarak yaşamaktadırlar. Ahıska Türkleri etnik olarak Kıpçak Türklerindendir.[54][55] Toplam nüfusunun 350.000-400.000 arasında olduğu tahmin edilmektedir.[6]

Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan ve diğer eski Sovyet cumhuriyetlerinin nüfus sayımlarında Ahıska Türkleri için "Türkler" terimi kullanılmaktadır.

Bugün Ardahan, Posof, Artvin, Şavşat, Yusufeli, Ardanuç halkının büyük çoğunluğu Ahıska Türklerinin Türkiye'deki temsilcisidir.

Ahıska Türklerinin anadili Türkçedir. Konuşma şivesi Mesheti bölgesine komşu olan Ardahan ve Artvin illerindeki ağızın bir kısmına ve Azerice'ye çok benzer. Ahıska Türkçesi Ardahan, Olur, Oltu Şenkaya ve Göle'de konuşulan ağzın aynısıdır. Tortum ve İspir ağzına ise çok benzer. Posof, Artvin, Şavşat, Ardanuç, Yusufeli ağzına biraz daha uzaktır.[56] Ahıska Türkçesi, Ahıska Türklerinin Rus ve Sovyet yönetimi sırasında temas halinde olduğu diğer dillerden (Azerice, Gürcüce, Kazakça, Kırgızca, Rusça ve Özbekçe dahil) etkilenmiştir.[47] Eğitimlerini çoğunlukla Rusça aldıklarından dolayı, çoğu birincil dil olarak Rusça'yı kullanmaktadırlar. Gürcüce konuşan Ahıska Türklerinin sayısı oldukça azdır ve günümüzde Gürcistan'da yaşamaktadırlar.

Kurban ve Ramazan bayramları onlar için oldukça önemlidir. Bu bayramlarla birlikte Nevruz bayramını da coşkulu bir biçimde karşılarlar. Ahıska Türklerinde edebiyat dili oluşmamıştır ve halk edebiyatı türleri başlıca edebiyat anlayışlarını ortaya koyar.[57]

Ahıska Türklerinin düğünü, damadın ebeveyninden gelen geleneksel bir tekliften oluşur ve gelinin ebeveynleri teklifi kabul ederse nişan yapılır. Nişandaki herkese törensel tatlı içecek, şerbet verilir. Düğün ise iki gün sürer. İlk gün gelin evinden çıkar ve ikinci gün evlilik gerçekleşir. Gelin, eve girmeden ayakkabısının topuğunu kullanarak ayağıyla iki tabak kırar ve kapıya bal sürer. Bu gelenek, yeni gelin ve damada evliliklerinde mutluluk dileme amacına hizmet eder. Düğün sonunda kadın ve erkeklerin ayrı ayrı dans ettiği bir dans başlar. Son olarak yeni evli çift vals denilen son danslarını yapar ve düğünü tamamlar.[58]

• Gürcistan Kıpçakları
• Ahıska Türkleri sürgünü

• Ahıska Türklerinin Gündemi
• Ahıska Türklerinin Dönüşüyle İlgili Süreç Hızlandırıldı
• Ahıskalı Türkler ve Kültürleri, İrade Yüzbey