Gürcüler

Gürcüler kendilerini Kartvelebi (Gürcüce: ქართველები), ülkelerini Sakartvelo (Gürcüce: საქართველო), dillerini Kartuli (Gürcüce: ქართული) olarak adlandırır.[19][20] Gürcü kroniklerine göre Kartvelilerin atası, Kitabı Mukaddes’teki Yafes’in torunlarından Kartlos’tur. Ancak bilim adamları, kelimenin eski zamanlarda baskın bir grup olarak ortaya çıkan proto-Gürcü kabilelerinden biri olan Kartlar'dan türediği konusunda hem fikirler.[21]Strabon, Herodot, Plutarkhos, Homeros gibi Antik Yunan ve Titus Livius, Tacitus gibi Romalı yazarlar ülkenin doğusundakileri İberler (Bazı Eski Yunan kaynaklarında İberoi), batısındakilerini de Kolhlar olarak adlandırmışlardır.[22]

Gezgin Jacques de Vitry dini temelli teorilere dayandırarak, ismin kökenini Gürcüler arasında ünlü olan Aziz Giorgi'nin ismi ile açıklıyor,[23] gezgin Jean Chardin ise, "Gürcistan" kelimesinin Kolhis'e geldiklerinde [21] gelişmiş bir tarım toplumuyla karşılaşarak etkilenen Yunanlılarca Yunanca γεωργός (Georgios, "çiftçi") kelimesinden geldiğini düşünüyordu.[21]

Prof. Aleksandre Mikaberidze'nin söylediği gibi, Gürcistan / Gürcüler kelimelerinin kökeninin bu asırlık açıklamaları, kelimenin kökeninin Farsça gurğ / gurğān ("kurt"[24]) kelimesi olduğunu düşünen bilim camiası tarafından reddediliyor.[21] Farsça kelime gurğ / gurğān ile başlayan kelime, daha sonra Slav ve Batı Avrupa dilleri de dahil olmak üzere birçok başka dilde benimsendi.[21][25] Bu terimin kendisi, Gorgan ("kurtların ülkesi") olarak anılan, Hazar'a yakın bölgenin antik İran ismiyle oluşturulmuş olabilir.[21][26]

Erken Kartveli devletleri^[a]

Gürcüler, Büyük İskender Ahameniş İmparatorluğu'nu ortadan kaldırana dek bu imparatorluğun kültürel ve politik olarak bir parçası olan Klasik Antik Çağ'ın İberya ve Kolhis medeniyetleri ile tarih sahnesine çıktılar.[27] Kapadokyalı Azize Nino tarafından Hristiyanlığın İberya'da yayılması ile birlikte 4. yüzyılda İsa'nın inancını benimseyen ilk milletlerden biri oldular ve günümüzde Gürcülerin büyük çoğunluğu Doğu Ortodoks Hristiyandır ve kendi milli otosefal kiliseleri olan Gürcü Ortodoks Kilisesi'ni takip ederler[28][29] ayrıca Gürcü Katolik ve Müslüman topluluklar ve kayda değer sayıda dine bağlı olmayan Gürcüler de bulunmaktadır. Orta Çağlar Asya ve Avrupa'yı bir birine bağlayan bir köprü vazifesi gören Kafkasya'da 1008 yılında Gürcülerin birleşerek bir pan-Kafkas imparatorluğu [30] olan birleşik Gürcistan Krallığı'nı kurmasına tanık oldu,[31][32][33] daha sonraları Gürcü Altın Çağı'nın başlamasıyla birlikte ülke politik ve kültürel gücünün zirvesine ulaştı. Bu dönem Moğollar ve Timur'un istilaları,[34] Kara Veba, Konstantinopolis'in Düşüşü ve aynı zamanda büyük Gürcistan krallarının sonuncusu V. Giorgi'nin 1346 yılında ölümünü takiben ortaya çıkan iç karışıklılar gibi nedenlerin bir sonucu olarak krallığın zayıflaması ve daha sonra bölünmesine dek sürdü.[35]

Bundan sonraki Erken Modern Çağ boyunca, Gürcüler politik olarak bölünmüştü ve Osmanlı İmparatorluğu ve İran'ın ardışık hanedanlarına bağlı krallıklar ve prenslikler dönemi başladı. Gürcüler müttefikler aramaya başladılar ve siyasi ufuktaki Rusları kayıp Bizans İmparatorluğu'nun yerine "Hristiyan inancı uğruna" olası bir müttefik olarak buldular.[36] Gürcü kralları ve Rus çarları, 1783'te Doğu Gürcistan Kartli-Kaheti Kralı II. Erekle'nin Rus İmparatorluğu ile bir ittifak kurmasıyla sonuçlanan karşılıklı en az 17 elçi görevlendirdiler.[37] Bununla birlikte Rus-Gürcü ittifakı, Rusya'nın 1801'de iç karışıklarla mücadele eden Doğu Gürcistan Kartli-Kaheti Krallığı'nı [38] ve 1810'da Batı Gürcistan İmereti Krallığı'nı [39] ilhak etmeye devam ederek antlaşmanın şartlarını yerine getirmemesi nedeniyle sona erdi.[40][41] Devleti yeniden canlandırmak için birkaç ayaklanma ve harekât düzenlendi, bunlardan en önemlisi başarısızlığa uğrayan 1832 komplosuydu.[42] Gürcistan üzerindeki Rus yönetimi İran, Osmanlı ve Rus İmparatorluğu'nun 19. yüzyıl boyunca parça parça ilhak ettiği geriye kalan Gürcü bölgeleri ile yapılan çeşitli barış antlaşmaları sonucu kabul edildi. Gürcüler, Rusya'dan bağımsızlıklarını 1918'den 1921'e kadar kısa süreliğine Birinci Gürcü Cumhuriyeti döneminde ve son olarak Sovyetler Birliği'nden 1991'de yeniden kazandılar.

Gürcü milleti, her biri kendine özgü gelenekleri, adetleri ve diyalektleri olan çeşitli coğrafi boylardan ve Svanlar ve Megreller gibi kendi bölgesel dilleri olan akraba halklardan oluşuyor. Kendine özgü yazı sistemi ve 5. yüzyıla kadar uzanan kadim yazılı geleneği ile Gürcü dili, Gürcistan'ın resmi dili olduğu kadar ülkede yaşayan tüm Gürcülerin eğitim dilidir. Gürcistan Diaspora Sorunları Devlet Bakanlığı'na göre, resmi olmayan istatistikler dünyada 5 milyondan fazla Gürcü olduğunu söylemektedir.[43]

Battaglio, Fornarino, al-Zahery ve diğer bilim insanlarının yaptığı insan genetiği üzerine çalışmaların (2009) gösterdiği bilgilere göre Gürcüler herhangi bir ülkede kayıtlara geçen en yüksek oranda Haplogrup G (30.3%) taşımaktadırlar. Gürcü Y-DNA’sı ayrıca Haplogrup J2 (31.8%), Haplogrup R1a (10.6%) ve Haplogrup R1b (9.1%)’ ye mensuptur.[44]

Gürcistan kültürü ülkenin uzun tarihi ile beraber gelişmiş, Gürcü dili ve alfabesi üzerine dayanan güçlü bir edebiyat geleneği ve eşsiz bir ulusal kültür barındırmaktadır. Bu özelliği güçlü bir ulusal kimlik sağlayarak tarih boyunca tekrarlanan yabancı işgali ve asimilasyon çabalarına rağmen Gürcü kimliğinin korunmasına yardımcı olmuştur.

Gürcü alfabesi milattan önce 5. yüzyılda bulunmuş ve milattan önce 284'de İberya Kralı I. Parnavaz tarafından geliştirilmiştir.

Gürcistan’ın Orta Çağa ait kültürü büyük ölçüde Ortodoks Hristiyanlık, Gürcü Ortodoks ve Apostolik Kilisesi'nden etkilenerek çoğu kez dini bağlılığı yüceltmiş ve destek olmuştur. Bu çalışmalar kiliseler, manastırlar Gürcü azizlerin ikonalarını içeren sanat eserleri ve hagiografileri (Aziz çalışmaları) içine almıştır. Bu eserlerle beraber dinden bağımsız olarak, milli tarih, mitolojiler ve hagiografik eserler de yazılmıştır.

17. yüzyıl ve sonrasını içeren modern dönemde Gürcü kültürü büyük ölçüde Avrupa’dan gelen kültürel yeniliklerden etkilenmiştir.

Gürcü dilini baskıda kullanan ilk matbaa İtalya’da 1620 yılında kurulmuş ve Gürcistan’a ilk defa Tiflis’e 1709 yılında getirilmiştir.

Gürcistan tiyatrosu uzun bir geçmişe dayanmaktadır, en eski formu olarak bilinen "Sahioba" milattan önce 3. yüzyıldan milattan sonra 17. yüzyıla kadar var olmuştur. Gürcistan Milli Tiyatrosu 1791 yılında oyun yazarı ve diplomat olan Giorgi Avalişvili (1769-1850) tarafından kurulmuştur. Bu tiyatronun önde gelen aktörleri olarak Aleksi-Meshişvili, Davit Maçabeli, Davit Bagrationi, Dimitri Çolokaşvili ve diğerleri örnek gösterilebilir.

Gürcistan Devlet Müzesi 1845 yılında kurulmuştur. Gürcistan Ulusal Opera Tiyatrosu ise bir kaç yıl sonra 1851'de kurulmuştur.

19. yüzyılda Gürcü kültürünü temsil eden en önemli sanatçılar olarak Nikoloz Barataşvili (şair), Aleksandre Orbeliani (yazar), Vahtang Orbeliani (şair), Dimitri Kipiani (yazar), Grigol Orbeliani (şair), İlia Çavçavadze (şair ve yazar), Akaki Tsereteli (şair), Aleksandre Kazbegi (yazar), Rapiel Eristavi (şair), Mamia Gurieli (şair), İakob Gogebaşvili (yazar), Simon Gugunava (şair), Babo Avalişvili-Herheulidze (aktör), Nikoloz Avalişvili (aktör), Nikoloz Aleksi-Meshişvili (aktör), Romanoz Gvelesiani (ressam), Grigol Maisuradze (ressam), Aleksandre Beridze (ressam), İvane Maçabeli (çevirmen), Okropir Bagrationi (çevirmen), Sardion Aleksi-Meshişvili (çevirmen), Harlampi Savaneli (opera şarkıcısı), Pilimon Koridze (opera şarkıcısı), Lado Agniaşvili (yerel şarkıcı), Alioz Mizandari (besteci) ve benzerleri örnek gösterilebilir.

Gürcistan’da ilk sinema Tiflis’te 16 Kasım 1896’da kurulmuştur. Gürcistan’ın ilk sinema belgeseli “Akaki Tsereteli’nin Raça-Leçhumi’ye Yolculuğu“ Vasil Amaşukeli (1886-1977) tarafından 1912’de çekilmiş, ilk uzun metrajlı filmi olan "Kristine" ise 1916’da Aleksandre Tsutsunava (1881-1955) tarafından çekilmiştir.

Tiflis Devlet Sanat Akademisi 1917 yılında kurulmuştur.

20. yüzyılda Gürcü kültürü, Sovyetler Birliği’nin yönetiminde büyük baskılara maruz kalmıştır. Rusikifasyon olarak adlandırılan Ruslaştırma siyasetine bir çok Gürcü şiddetle karşı koymuştur. Gürcistan’ın 1991’de bağımsızlığını ilan etmesinden bu yana kültürde yeni bir diriliş oluşmuş ancak buna rağmen ülkenin ekonomik ve politik sorunlarından dolayı bu gelişmeler Sovyet sonrası dönemde yavaşlamıştır.

Gürcistan’ın başkenti Tiflis’te yaklaşık 14 tiyatro faaliyet göstermektedir. Ülkedeki kötü ekonomik koşullar tiyatro ve diğer sanat dallarını olumsuz etkilemiştir. Ancak, Tiflis’teki kültürel hayatın imkânlar ölçüsünde canlı olduğu söylenebilir. Son zamanlarda sergi salonları sayısı artmakta, sinema salonlarının sayısı azalmaktadır. Televizyon ve radyo faaliyetleri de artmaktadır; iki devlet televizyon kanalı ile 7 özel televizyon kanalı yayın faaliyetinde bulunmaktadır.[45]

Dil

Ana maddeler: Gürcüce ve Gürcücenin lehçeleri

İmereti Kralı III. Aleksandre’nin altın kaplamalı zırhı.

Gürcülerin konuştuğu dil Gürcüce, günümüzde Gürcistan’ın standart dilidir. Gürcü alfabesi olarak bilinen ayrı bir yazı sistemiyle yazılır. Bu alfabede 33 fonem vardır. Gürcüce, temel olarak Doğu Gürcüce’si üzerinde gelişmiş, süreç içinde edebiyat ve devlet dili olmuştur. Bu standart dile dayanan Gürcü edebiyatı, yaklaşık 1.500 yıllık bir geleneğe sahiptir.

Gürcistan, tarihi boyunca farklı feodal siyasi yapıların varlığını sürdürdüğü bir ülkeydi. Birkaç yüzyılın birleşik bir devlet yapısı olmasına karşın, bu zaman dilimini dışında ülke topraklarında birden fazla krallık ve prenslik bulunuyordu. Ayrı siyasi yapıların da korunduğu bu bölgelere bağlı olarak Gürcüce’nin farklı diyalektleri konuşuluyordu. Günümüzde bu diyalektlere konuşma dilinde rastlanır, ancak bu diyalektler ayrı bir yazı dili olarak kullanılmamıştır.

Gürcücenin lehçeleri arasında İmereti, Raça-Leçhumi, Guria, Acara, İmerhev (Türkiye'de), Kartli, Kaheti, İngilo (Azerbaycan'da), Tuş, Hevsur, Moheve, Pşavi, Fereydan lehçesi (İran'da Fereydunşehr ve Fereydan), Mtiuleti, Mesheti ve Cavaheti lehçeleri bulunmaktadır.

Edebiyat

Ana madde: Gürcü edebiyatı

Gürcü edebiyatı çok eski ve zengin bir geleneğe dayanır. Bu geleneğin temeli 5. yüzyılda, yani günümüzden on beş yüzyıl önce atılmıştır. Doğu Hristiyan dünyasının en eski ve en zengin edebiyatı olan Gürcü edebiyatı, ortaçağ ve erken Hristiyan edebiyatına ışık tutması bakımından da önem taşır. Bu edebiyatın tek tarihsel edebi dili Gürcücedir. Bugünkü Gürcü edebiyatı dili, Doğu Gürcüce temelinde ortaya çıkmış, 19. yüzyılın ortalarında son biçimini almıştır. Gürcücenin yazımında, geliştirildiği tarihten bu yana, kendine özgü yapısal ve karakteristik özellikleri olan Gürcü alfabesi kullanılmıştır.

Gürcü edebiyatı 19. yüzyılda hızlı bir gelişme sürecine girdi. Bu yüzyılın başında, Gürcistan'ın bağımsızlığını yitirişi ve sömürgeciliğe karşı mücadelesi "yeni Gürcü edebiyatı"nda önemli bir yer tutar. Aleksandre Çavçavadze 19. yüzyılın ilk yarısının tanınmış şairiydi. Çavçavadze'nin özgürlük düşüncesinden esinlenen şiirleri, Gürcistan'ın o dönemde içinde bulunduğu durumu yansıtır. Gürcü romantizminin en önemli temsilcilerinden biri olan Grigol Orbeliani'nin yapıtlarının önemli yanını ulusal sorun oluşturur. Bu dönemin en yetenekli şairi olan Nikoloz Barataşvili, "yeni Gürcü edebiyatı"nın da en büyük temsilcisidir.

Aleksandre Çavçavadze (1786–1846)	Grigol Orbeliani (1800–1843)	Nikoloz Barataşvili (1817–1845)	İlia Çavçavadze (1837–1907)	Akaki Tsereteli (1840–1915)	Aleksandre Kazbegi (1848–1893)	Vaja Pşavela (1861–1915)

Din

Ayrıca bakınız: Gürcistan'da din

III. Bagrat tarafından inşa edilmiş Bagrati Katedrali

Ortodoks geleneğine göre, Hristiyanlık Gürcistan'da ilk olarak 1. yüzyılda Havariler Yurtsever Simun ve Andreas tarafından vaaz edildi. 337'de Kartli'nin (İberya) devlet dini oldu.[46][47] Tarih boyunca, özellikle Hristiyanlık öncesi devirlerde, Gürcü halkı arasında Zerdüştçülük, Gürcü mitolojisi ve Mitraizm gibi diğer dinler de yaygın olmuştur.[48] Kartli Hristiyanlığın kabulünü Kapadokyalı Azize Nino'ya borçludur. Hristiyanlık, 378'de Akilisene Barışı'ndan sonra İberya'da ikinci yerleşik din haline gelen Zerdüştlük dışındaki tüm eski dinlerin yavaş yavaş yerini aldı.[49] Hristiyanlığa geçiş, en sonunda Gürcüler'i kalıcı olarak İslam ve Hristiyan dünyası arasındaki çatışmanın ön cephesine yerleştirdi. Gürcüler, Müslüman güçlerin defalarca istila etmelerine ve uzun yabancı egemenlik dönemlerine rağmen çoğunlukla Hristiyan kaldılar.

Başka yerlerde de geçerli olduğu gibi, Gürcistan'daki Hristiyan kilisesi yazılı bir dilin gelişmesi için çok önemliydi ve ilk yazılı eserlerin çoğu dini metinlerdi. Orta Çağ Gürcü kültürü, Doğu Ortodoksluk ve Gürcü Ortodoks Kilisesi'nden büyük ölçüde etkilenmiştir. Bunlar arasında kiliseler ve manastırlar, ikonalar gibi sanat eserleri ve Gürcü azizlerinin hagiografileri vardı.

Gürcüler günümüzde de büyük çoğunlukla Hristiyanlığın Ortodoks mezhebine mensuptur. 2002 yılı nüfus sayımına göre halkın %82'si Doğu Ortodoksu olmaktadır.[50] Gürcü Ortodoks Kilisesi ülkede önemli bir konuma sahiptir ve halkın %95'i kiliseye ve icraatlarına olumlu yönden bakmaktadır.[51] Buna karşılık halkın sadece %15 ila %20'si düzenli olarak dini kilise etkinliklerine katılmaktadır.[51] Acara Özerk Cumhuriyeti ile Türkiye ve İran'da yaşayan bazı Gürcüler ise İslam'ı benimsemiştir. Aynı zamanda küçük bir Gürcü Yahudi topluluğu da bulunmaktadır.

Mutfak

Gürcüler Supra'da ziyafet vermekte ve Tamada bir konuşma yapmakta, Niko Pirosmani.

Gürcü mutfağı Gürcistan'a özgüdür, ancak aynı zamanda diğer Avrupa mutfaklarından ve komşu Batı Asya mutfaklarından bazı etkiler taşımaktadır. Megrel, Kaheti, İmereti yemekleri gibi her bir tarihi Gürcistan bölgesi kendine özgü farklı yemek kültürlerine sahiptir. Çeşitli et yemeklerine ek olarak Gürcü mutfağı vejeteryan yemeklerinin birçok çeşitini sunar.

Yemek ve içkinin Gürcü kültüründeki önemi en iyi şekilde bir Kafkasya ziyafeti, ya da birçok çeşit yemeğin hazırlandığı ve buna eşlik eden büyük miktarda şarabın sunulduğu Supra'da görülebilir, ziyafet saatler boyunca sürebilmektedir. Gürcü ziyafetinde tamada çok önemlidir ve bu geleneksel vazife çok saygı duyulan bir roldür.

Eski Sovyet ülkelerinde özellikle Rusya olmak üzere diğer Sovyet ülkelerine Gürcü göçleri sebebiyle bu ülkelerde Gürcü yemekleri çok popülerdir. Rusya'nın bütün büyük şehirlerinde menülerinde Gürcü yemekleri sunan birçok Gürcü ve Rus restoranları bulunmaktadır.[52]

Gürcüler tarihsel olarak, atalarının geleneksel olarak yaşadığı coğrafi bölgeye göre çeşitli boylara ayrılmıştır.

Bu boylardan herhangi birinin üyesi farklı bir bölgeye taşınsa bile, atalarının bölgelerinin adıyla bilinmeye devam ederler. Örneğin, bir Gurul Tiflis'e (Kartli bölgesinin bir parçası) taşınırsa, aslında Kartli'de yaşamasına rağmen kendisini otomatik olarak Kartlili olarak tanımlamayacaktır. Ancak, önemli miktarda zaman geçerse bu değişebilir. Örneğin, yüzyıllardır İmereti bölgesinde yaşayan ve şimdi İmeretili veya İmeretili-Megreller olarak tanımlanan bazı Megreller var.

Dağlık doğu Gürcü illerinden gelen soyadlar (Kaheti vb.) -uri (ური) veya -uli (ული) son eki ile ayırt edilebilir. Çoğu Svan soyadı tipik olarak -ani (ანი), Megrel soyadları -ia (ია), -ua (უა) veya -ava (ავა) ve Laz soyadları -şi (ში) ile biter.

Gürcistan’ın nüfusu 4.497.600’dür (2012.[58] Gürcistan’ın 2002 yılı nüfus sayımına göre toplam nüfusun %83'ü Gürcüler, %6,5'i Azeriler, %5,7'si Ermeniler, %1,5'i Ruslar, %0,9'u Osetler, %0,4'i Ezidiler, %0,3'ü Rumlar, %0,2'si Çeçenler, %0,2'u Ukraynalılar ve %0,1'i Abhazlardan oluşuyordu.[59]