İspir

Yerleşim, Herodotos tarafından "Saspeir", Ksenophon’da "Hesperit", Bizanslı Fastus tarafından ise "Sber/Sper" diye adlandırılmıştır. Şehrin adının, Çoruh nehri kıyısına yerleşmiş Sasper halkından geldiği de ileri sürülmektedir. Gürcüce adı (სპერი) Speri; Ermenice adlandırması ise (Սպեր) Sber veya Sper'dir.

İspir ve çevresi, Doğu Anadolu’yu Doğu Karadeniz kıyılarına ve Kafkaslara bağlayan, tarihin çeşitli dönemlerinde askeri ve ticari amaç ile kullanılan doğal ve tarihi yollar üzerindedir. Özellikle Serçeme Boğazı-ispir güzergahında bulunan çok sayıdaki kale ve garnizon, burasının eskiden beri kullanılan bir anayol olduğunu göstermektedir. Bunun yanı sıra İspir, tarım ve hayvancılıkla elverişli olmasından dolayı çevresinden göç almıştır. Adını Sasperlerden aldığı iddia edilen İspir; Hurri, Urartu, Saka (İskit), Med, Pers, Roma, Bizans, Sasani, Emevi, Abbasi, Selçuklu, İlhanlı, Karakoyunlu, Timurlu, Akkoyunlu, Gürcü Krallığı ve Osmanlı medeniyetlerinin yerleşim alanı olmuştur. İspir ve çevresi Urartular'a ait çivi yazılı belgelerde Kulka (Qulha) adıyla geçmektedir.[2]

Bizans egemenliğinde Sper adıyla anılan yerleşim, Bizans-Gürcü mücadelesine sahne olmuştur. 1048'de Selçuklu kuvvetlerince ele geçirilen İspir ve çevresi Malazgirt Meydan Muharebesi'ne kadar Bizans ve Selçuklu arasında sıklıkla el değiştirmiştir. Alp Arslan tarafından Ebû’l- Kasım Saltuk'a verilen bölgeyle birlikte İspir'de 1072 yılında kurulan Saltuklu Beyliği'nin hakimiyetine girdi. 1202 yılında beyliğin yıkılmasından sonra II. Süleyman Şah tarafından kardeşi Mugis ed-Din Tugrul Şah'a Erzurum ve çevresiyle birlikte bırakıldı. Erzurum Selçukluları olarak da adlandırılan kısa dönem sonrasında 1230 yılında Anadolu Selçuklu Devleti'nin hakimiyeti olan bölgeyi 1242 yılında Moğollar ele geçirdi. Daha sonra İspir ve çevresi İlhanlılar, Eretna Beyliği, Karakoyunlu, Timurlular ve Akkoyunlu hakimiyetinde kalmıştır. 1499'da İspir kalesi Osmanlı güçlerince ele geçirilmekle birlikte kısa süre içerisine Gürcü kuvvetlerince geri alındı.

1514 Çaldıran Seferi sonrasında Osmanlı hakimiyetine giren ve 1515 tarihinde sancak olan İspir, aynı yıl içerisinde yeni kurulan Diyarbakır Beylerbeyiliğine, 1520 yılında da Rum Eyaleti' ne bağlanmıştır. 1535 yılında yeni kurulan Erzurum Vilayetine' ne bağlı bir sancak olmuştur[3]. 1642 Tarihli Avarız Defterinde İspir kazasında 12 Müslüman hane, 17 Gayrimüslim hane, 139 asker ile 10 din görevlisi bulunmaktaydı. İspir kazası toplamında ise 531 Müslüman ile 286 Gayrimüslim hane bulunuyordu[2]. 1835 tarihli nüfus yoklama defterine göre İspir' de kaza merkezi ile birlikte 152 yerleşim alanı bulunmaktadır. Bu sayımda İspir kaza merkezi ve köylerinde yaşayan toplam erkek sayısı 11.308 kişi olup, bunun 10.691'i Müslüman erkek geri kalan 617 erkekte gayrimüslim nüfusu oluşturmaktaydı[4]

1839 tarihli kaynaklarda İspir nahiye olarak kayıtlara geçmiştir. 1880 yılına kadar Erzurum merkez sancağına bağlı kaza olan İspir, bu tarihte yeni sancak yapılan Bayburt’a bağlanmıştır. Bayburt' un kaza statüsüne düşürülmesi üzerine İspir 1888 yılında yeniden Erzurum merkez sancağının bir kazası oldu. 1892-1898 yıllarında İspir 143 köyü olan kaza konumundaydı. 1895-1896 yıllarında yerleşime telgraf hattı gelmiştir. 1900 yılında Bayburt-İspir arası posta sürücülüğü hizmete geçmiştir. Gene 1900 yılında yeni "Hükumet Konağı" hizmete açılmıştır.[3]

İspir ve çevresi 1916–1918 yılları arasında Rus egemenliğinde kaldıktan sonra 25 Şubat 1918’de Kazım Karabekir komutasındaki 1. Kafkas Kolordusuna bağlı birliklerce geri alındı.

İspir ilçesi Erzurum il merkezinin 143 km kuzeyinde yer almaktadır. İlçenin yüzölçümü 2244 km²'dir. İlçe sınırları içerisinde 2400 ile 3900 metre arasında yükseklikte irili ufaklı çok sayıda dağ bulunmaktadır. Kaçkar, Mescit Dağı 3240 m, Deve Dağı 3363 m, Bozan Dağı 2924 m, Sandık Dağı 3186 m, Yassı Dağ 2500 m, Kazancık Dağı 2750 m, Korga Dağı 2364 m Ayazöldüren Dağı 2500 m, Asniyar Dağı 3040 m, Dilek Dağı 3549 m, Hasan Dağı 2900 m ve Nevse Dağı 3114 m bu dağlardan önemli olanlardır. Dünyanın en hızlı akan nehirlerinden birisi olan Çoruh Nehri İspir'den doğrak İspir ilçesinden geçmektedir. Su sporları, özellikle rafting için ilçede çok uygun alanlar vardır.

2014 yılı verilerine göre İspir, sahip olduğu 76.865 hektar orman arazisi ile Erzurum ilindeki en fazla orman arazisine sahip ilçe durumundadır.[5]

İspir ilçesinde horon oynayan kadınlar

İspir tarihsel yapısı ve önemli bir geçit noktası olduğundan kültürel anlamda zengin bir coğrafyadır. Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinin geçiş noktasında bulunan ispir birçok kültürü bir arada barındır.Erzurum ve Doğu kültürü mevcuttur. İspir'de Horon ve Bar oyunları geleneksel halk danslarını oluşturur. Tulum yörede ağırlıklı olarak çalınan enstrüman olmakla birlikte davul ve zurna da kullanılmaktadır. Yöre halkı Türk ve Hemşinli[6] nüfustan oluşmaktadır.

1990'lı yıllardan itibaren İspir nüfusu özellikle Türkiye'nin batısındaki kentlere göç vermeye başlamıştır.

İlçe meyve ve sebze bakımından zengindir. Dut ve dut mamulleri (pestil, kuru dut, pekmez, köme vs.) en önemli geçim kaynaklarından biridir. Bölgede fasulye yetiştiriciliği yaygındır ve "İspir fasulyesi" yurt genelinde meşhurdur.

Tarıma elverişli alanların dar ve az olması nedeniyle bölge halkı iş bulmak amacıyla gurbet işçiliğine çıkmaktadır. Genelde fırıncılık işi yaparlar. Son yıllarda seracılık ve özellikle arıcılıktan da ilçe ekonomisine girdi sağlanmaktadır. İlçede birkaç yerde suni balıkçılık yapılmaktadır.

İlçe ve yöresinde yeraltı zenginlik kaynakları bakımından işletilmeyi bekleyen kömür, bakır ve altın maden yataklarının bulunur ve bu maden yataklarının işletilmesiyle ülke ekonomisine önemli bir girdi kazandırılacağı düşünülmektedir.

Bölgede zengin altın yatakları bulunmaktadır. Ayrıca ilçe sınırlarında muhtelif yerlerde zamana zaman değerli tarihi eser ve hazineler bulunmuştur. Hâlen toprak altında gömülü kalmış pek çok hazine olduğu tahmin edilmektedir.

İspir İlçesi, Kuzey Doğu Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgesinin kesiştiği alanda bulunur. Ayrıca İlçenin kuzey ve güneyi çok yüksek dağlarla çevrilidir. İlçede karasal iklim ve deniz iklimi arası bir geçiş yeri olup, ağırlıkla karasal iklim özellikleri görülmektedir. Bu nedenle ilçeye hakim iklim, karasal iklim ile deniz iklimi arasında bir geçiş iklimidir. Bu iklim özeliği İlçede aynı anda farklı iklimlerin oluşmasına yol açmaktadır. Erzurum'un diğer ilçelerine nazaran İspir’in iklimi kışları daha ılıman geçmektedir. Ancak kış ve yaz ile gece ve gündüz sıcaklık farkları hayli fazladır. İspir ilçesi sınırları içinden vadi ve havza oluşturarak geçen Çoruh nehri boyunca İklim özellikleri daha da farklılıklar göstermektedir. Bu vadide Yusufeli ilçesine doğru gidildikçe mikroklima iklim özellikleri hakim olmaya başlar. İşte bu mikroklima yapı hayvansal ve bitkisel çeşitliliği de çoğaltmıştır. Ve vadinin bir kısım yerlerinde özellikle ; Çamlıkaya nahiyesinden Yusufeli İlçesine doğru pirinç, çeltik ve nar gibi sıcak iklim özelliklerinde yetişebilen bitkilerin buralarda yetiştirilmesi, bu geçiş ikliminin özelliğini göstermesidir. Ayrıca bu vadi iklimsel olarak göçmen kuşların tercih ettiği göç yolları üzerindedir ve kuş türleri buralarda yerleşme ve barınma imkanları bulmaktadır. Ancak son yıllarda Çoruh vadisi boyunca kurulmakta olan (HES) Hidroelektrik santralleri ve barajların tamamlanmasıyla, bu vadinin ekosistemi ile İspir İlçesinin iklim özellikleri tamamıyla değişikliğe uğrayacaktır. (HES) 102.620 (ha) tarım arazisini su altında bırakacak ve bu yörede son derece çeşitlilik taşıyan hayvansal, bitkisel ve flora çeşitliliği başkalaşacaktır.

Resmî kurumlardan , , , alınan bilgilere göre 1975-2011 yılları arasındaki 35 yıllık iklim ortalamaları aşağıdadır.

İspir’de İklim: Resimde üç iklim özelliği bir arada, (kar, yağmur ve sis)

İspir’de İklim: Bulutluluk ve İspirin kuzeyinden, Doğu Karadeniz’den gelen yağış bulutları

Bu duruma göre, İspir İlçesinin yıllık yağış ortalaması, 437,4 (mm). Yıllık sıcaklık ortalaması, +10,3 °C. En yüksek sıcaklık, +42,6 °C. (Temmuz-1989) En düşük sıcaklık derecesi -32,5 °C uzun yıllar ortalaması (mart ayı), Ortalama Açık günler sayısı 100,3 dür.

İspir Kalesi

İspir şehir merkezinden görünüm

• İspir kalesi
• İspir camii
• Tuğrılşah camii
• Melik Halil Gazi camii
• Kadıoğlu medresesi
• Kanuni sultan süleyman kitabesi
• Yazıcızade çeşmesi
• Hacı Yusuf Ceylan Konağı
• Sandık kalesi
• Devedağı (fısırik) kalesi
• Karakale kalesi
• Maden kalesi
• Soğuksu köyü vahnas Şelalesi
• Sırakonaklar dere ağzı mağarası
• Cankurtaran kalesi
• Elamalı mağarası
• Karakale'deki su çanağı
• Yedigöze kalıntıları
• Ortaören viranşehir harabeleri
• Saltuklu mezarları
• Zarbuna Bekir Paşa mezarı
• Numanpaşa mahallesi kalıntıları
• Numanpaşa Cami
• Ömer Paşa Kümbeti
• Numanpaşa Konağı
• Karahan harabeleri
• Alacabük han kalıntısı
• Köprüköy kilise kalıntıları
• Koç mahallesi tarihi taş kemer köprüsü
• Petekli Manastırı
• Petekli Kilisesi
• Hüdüt paşa türbesi.
• Kirazlı Köyü Koç Heykelleri
• Kân Kuru Fasulyesi
• Sırakonaklar mahallesi(Hodıcur)
• Akseki mahallesi sahipsiz mezarlar
• Avcı alabalık tesisleri
• İDOS dinlenme tesisleri
• Kaçkar dağı
• Yedigöller
• Ayazman çeşmesi
• Geçitağzı mahallesi kilisesi
• Gorga Dağı
• Hortik Alişan Ağa camisi
• Hortik kaplan kayası
• Hortikli Şah-pender(şeyh-bender)
• Hortik şelalesi

• İspir fasulyesi

• İspir Belediyesi
• İspir Kaymakamlığı1 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• İspir Ulubel köyü

Wikimedia Commons'ta Category:İspir ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.