Hınıs

Hınıs adı, Arapça “Hısn“ yani Kale kelimesinden gelmektedir. 1910`lara kadar ismi Hınıs olarak geçmekte bundan öncesinde ise Safevi döneminden önce yaşamış bir kavime ait yazıta göre ise Kıns (bir rivayete göre ise Huns) olarak geçmektedir. Ermenice adı “Խնուս” Khnous’dur. hınıs adı Türk dilinde hınısi (Toprak Yayık anlamında kullanIlır kaynak ERZİNCAN YÖRESİ

İdari yönden bağlı olduğu Erzurum İlinin güneyinde yer almakta olup ilçe statüsündedir.

Hınıs ilçesi Erzurum ilinin güneyinde engebeli ve çevresi dağlarla kaplı 1720 rakımlı ova üzerinde kurulmuştur. Bölgenin etrafı yüksek dağlarla çevrili olup, orta kısım ise engebeli ovadır. Hınıs’taki önemli dağlar batıda Bingöl dağları, güneyde Akdoğan (Hamurpet) dağları olup, doğuda Ak dağları (Çiya Gewrk), kuzeyde Kanca dağları ve Karya dağı ile çevrilidir. Bu dağlarla bilhassa Bingöl dağları üzerinde yayla ve platolar mevcuttur. Arazi genellikle çıplak bir görüntüye sahiptir. Tarım alanları azdır. İlçede en yüksek rakım Bingöl dağları üzerindeki KOXH tepesidir (3070 m). Ak dağlar (2953 m) Akdoğan dağı (2879 m) Kulluca tepesi (2754 m)dir. En düşük rakım ise Hınıs ve çevresi; 1650 m civarındadır.

Hınıs'ın önemli akarsuları Haftrenk çayı, Ambarcı deresi çayı, Kilise deresi çayı, Nacaran çayı, Kolhisar ve Halilçavuş çaylarıdır. Bingöl dağları üzerinde irili ufaklı 100 kadar göl mevcuttur. Hınıs doğal kaynak suları ile meşhur olmuş bir şehirdir.

Hınıs deprem kuşağı üzerinde olup, 1959, 1966, 1992 yıllarında üç büyük deprem geçirmiştir.

Hınıs’ın doğusunda Karaçoban İlçesi, Güneyinde Varto ve Bulanık, Batısında Varto ve Tekman İlçesi, Kuzeyinde Tekman ve Karayazı ilçeleri vardır. [6][7]

Hınıs ilçesi Erzurum ilinin en soğuk bölümünde bulunduğu için kış mevsimi yılın yarısından daha uzun süreyi içine alır. Bölgede çok sert bir kara iklimi hüküm sürer.

Ekim ayında düşmeye başlayan sıcaklık değerleri özellikle Ocak ayında ortalama olarak -8.3 dereceye kadar düşer. Kar yağışlı olan bu devre şiddetli soğuktur. Etkisini Nisan ayına kadar sürdürür. Buna karşılık çok kısa süren yaz devresi ise oldukça sıcak geçer

Sıcaklık : Hınıs’ ın yıllık ortalama sıcaklığı 8,5 derece olarak tespit edilmiştir. En yüksek sıcaklık ortalaması 15 derecedir. En sıcak ay ağustos ayıdır. 30 derece üstündeki tropikal günlerin sayısı 8,5'tur. 25-30 derece arasındaki yaz günlerinin sayısı 55,3′dür. Bu günlerde Temmuz ve Ağustos aylarıdır.

Toprak üstü ortalama sıcaklık 204,4 gün 5 derece, 149,2 gün 10 derecedir. Donlu günlerin ortalaması 156,6′dır. Aralık ve Ocak ayları bütünü ile donlu günlerle geçmektedir. Şiddetli donlu günleri Kasım, Aralık,Ocak, Şubat ve Mart ayları boyunca devam etmektedir. 0 derece ve altındaki en erken donlu günler Ekim ayı sonunda başlamakta ve Mayıs ayı ortalarında sona ermektedir. Son 30 yıllık meteorolojik vasatlara göre Hınıs yıllık ortalama sıcaklığı 4.9 olarak tespit edilmiştir. Bu uzun rasat devresi içinde termometrelerin eylül ayında -3.8 dereceye, ekim ayında -12 dereceye, aralık ayında ise -30 dereceye düştüğü olmuştur.

Basınç : Hınıs’ da en yüksek basınç 587,8 mm., ortalama basınç 607 mm. olup, basıncın düşük olduğu görülmektedir. Yükseklere çıkıldığında havakürenin kalınlığı ve yoğunluğu azalmaktadır

Rüzgâr : Bölge genellikle Sibirya antisiklonu ve Basra siklonu etkisi altındadır. Kış aylarında Sibirya antisiklonu etkisinde bulunmaktadır. Rüzgâr ise SE (Keşişleme), SW (Lodos), S (Kıble) yönlerindedir. İlkbaharda Sibirya antisiklonu etkisini azaltır, kararsız bir rüzgâr ve sıcaklık hüküm sürer. Mayıs ayı sonlarından itibaren kararsız hallerde ortadan kalkarak Asya’dan gelen geçici teşekkül eden termal siklon merkezinin altına girer. Rüzgârlar Güneydoğusu (Poyraz) ve Yıldız yönlerindedir. Sonbaharda Basra termal siklonu etkisi altına girer. Rüzgârlar Keşişleme ve Kıble yönlerinde esmektedir. Ortalama rüzgâr hızı 2,8 m/sn’dir. Bu ortalama değerlerin yanındaki en yüksek rüzgâr hızının 13,7 m/sn ile 27,7 m/sn arasında da değiştiği görülmüştür.

Nem : Nisbi nem ortalaması %61′dir. Kenti etkileyen basınç merkezlerinin sık sık değişmesi, sıcaklığın fazla düşük olması nedeniyle nem aynı seviyede kalabilmektedir.

Su : Kar en erken Ekim ayı sonlarına doğru yağmaktadır. Mayıs ayı ortalarına kadar devam eder. Yıllık toplam yağış 452,8, yağışlı gün sayısı 120,4′dür. En az yağış alan aylar Ağustos-Eylül, en çok yağış alan ay ise Mayıs ayıdır. Kar örtüsünün ortalama kalınlığı 50 cm. olmakla birlikte bu kalınlık şehir dışında 78 cm. daha yüksek yerlerde ise 1-1.5 metreye kadar çıkmaktadır Hınıs’ da yılın 79,7 günü açık, 200,8 günü bulutlu, 84,7 günü ise kapalı geçmektedir. Kar yağışlı günleri sayısının 50,1 olduğu Hınıs ilçe merkezi yılın 113,6 günü karla kapalı bulunmaktadır. Yine ilçede 15,9 günün sisli, 7,5 günün dolu, 41,5 günün ise kırağı şeklinde geçtiği belirlenmiştir. [8]

Hınıs İlçesinin tarihi kesin olmamakla beraber İlçenin Kuruluş tarihi M. Ö. 1400 Yılına dayanmaktadır. Uzun süre İranlıların hâkimiyetinde kalan Hınıs, daha sonra Bizans İmparatorluğu’nun hâkimiyetine girmiş, 1071 yılında Selçuklu Hükümdarı Alparslan’ın Malazgirt zaferi ile Selçukluların idaresine geçmiştir. Anadolu Selçukluların son zamanlarında İranlılar Hınıs’ı ikinci kez ele geçirmişler bu devrede İranlılar tarafından Hınıs Kalesi yapılmıştır. Evliya Çelebi’ye göre kale Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'ın amcası Şah Şapur tarafından kurulmuştur. Hınıs Osmanlı İmparatorluğu'nun büyüme döneminde Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. Osmanlı imparatorluğu devrinde iki defa Mutasarıflıkla idare edilmiştir. 1. Dünya Harbi’nde kısa bir süre Rus işgalinde kalmış, 14 Mart 1918 tarihinde düşman işgalinden kurtarılarak Osmanlı topraklarına katılmıştır.[9]

Evliya Çelebi’nin Seyahatnamesi’nde, Hınıs; Erzurum eyaletinde sancak beyi tahtıdır. Hınıs Kalesi içinde 1.200 adet Kürt evleri vardır. Camileri, mescitleri, bir hanı, hamamı ve küçük çarşısı vardır. Bütün yapılar baştan başa toprak örtülüdür, asla kiremitli yapı yoktur. Ve halkı tamamen Mahmudi Kürtleridir.[10]

Hınıs'ın ilk yerleşme yeri, yöre halkı tarafından “Dere Mahallesi” olarak nitelendirilen Hınıs Çayı vadisi ile Hınıs Kalesi (Bahçe Mahallesi) arasındaki kesimdir. Hınıs vadisinde 1734 yılımda Muş Beylerinden Alaeddin Bey tarafından yapılmış Hınıs Ulu Cami/Dere Camii, Hınıs Kalesi ve kalıntıları, eski mesken yıkıntıları bulunmaktadır.[11] Hınıs, Şeyh Said İsyanından sonra Osmanlı dönemindeki il statüsünden ilçe statüsüne dönüştürülmüştür. Karaçoban, Tekman, Karayazı ile Varto, Bulanık, Malazgirt, Cumhuriyet döneminde Hınıs’tan ayrılarak Erzurum ve Muş illerine bağlı ilçe haline getirilmiştir.[12]

Hınıs'ın manevi yapısını Nakşibendi şeyhi, Şeyh Mahmud Feyzi Efendi oluşturmuştur. Palu’dan, önce Hınıs'ın Parmaksız köyüne, daha sonra Kolhisar mahallesine yerleşen Şeyh Mahmud Feyzi burada tekke ve medrese kurarak irşada ve tebliğe başlamıştır. Hınıs, medrese kültürünün önemli merkezlerinden birisi haline gelmiştir. Doğu illerinde pek çok İslâm âlimi Şeyh Mahmud el-Feyzi’nin temelini attığı bu medreselerde yetişmiştir.[13] Şeyh Mahmud el-Feyzi’nin vefatından sonra medrese ve tekke hizmetlerini yürütme vazifesi ailenin büyüğü olan oğlu Şeyh Said Efendi’ye kalır. Şeyh Said, kendisine bağlı dört yüze yakın medresesi, beş yüze yakın tekkesinin sevk ve iradesini ikamet ettiği Hınıs Kolhisar ve Hınıs Merkez Medreselerinde yürütmüştür. Bu medreselerin en bilinenleri Palo, Piran, Hınıs, Bingöl ve Muş’taki medreselerdir. Şeyh Said, 1925'te merkezi yönetime karşı girişilen geniş çaplı kıyamın (Şeyh Said İsyanı) Lideri olarak 29 Haziran 1925’te Diyarbakır’da Şark İstiklal Mahkemesi’nin kararı ile idam edilmiştir.[14]

Hınıs'ın yetiştirdiği büyük âlimlerden birisi Şeyh Said’in büyük oğlu Şeyh Ali Rıza Efendi’dir. Şeyh Said İsyanı’nın ikinci lideri olan Şeyh Ali Rıza Efendi Hınıs’ta doğmuş, ilimle meşgul olup, talebe yetiştirip icazetler vermiştir. Şeyh Ali Rıza Efendi, Türkiye Cumhuriyeti tarafından hazırlanan rapor ve yazılarda Kürtlerin siyasi ve dini lideri olarak kabul edilmiştir.[15] Kürtçe ve Zazacanın yanı sıra Arapça, Farsça, ve İngilizce dillerini öğrenmiş, hayatı boyunca Türkiye ve Arap âlemini yakinen takip etmiştir.[16]

Hınıs’ın manevi yapısını şekillendiren son şahıs, Şeyh Muhammed Emin’dir. Şeyh Ali Rıza Efendi’nin büyük oğlu olan Şeyh Muhammed Emin 1921 yılında Hınıs’ta doğmuş vefat edinceye kadar talebe yetiştirmiş, halkın arasında irşad faaliyetlerini devam ettirmiştir. Şeyh Muhammed Emin Fırat; Erzurum, Bingöl, Elâzığ, Diyarbakır hinterlandında irşad faaliyetinde bulunan ailesinin ve Nakşibendi tarikatına bağlı muhitlerini mistik planda temsil eden son postnişindir.[17][18][19]

Hınıs Erzurum siyasetinde önemli bir yer almıştır. 1960 Darbesi sonrası oluşturulan Millî Birlik Komitesi başkanı ve Türkiye Cumhuriyeti'nin dördüncü Cumhurbaşkanı Cemal Gürsel Hınıs’lıdır.[20] Milletvekili seçimlerinde Hınıs’lı birçok kişi milletvekili olarak TBMM’ye girmiştir. Bunlardan bazıları şunlardır; Abdulilah Fırat, Abdülmelik Fırat, Gıyasettin Karaca, Mehmet Fuat Fırat, Nihat Diler, Saadettin Aydın, Sabahattin Aras.

İlçe merkezinde 3 bin m² kapalı alana sahip olmak üzere toplamda 10.200 m² alana sahip olan kültür merkezi bulunmaktadır. Yaklaşık 200 koltuk kapasiteli sinema salonu ilçede yapılan kültür ve sanat faaliyetlerine ev sahipliği yapmaktadır. İlçede mevcut kütüphanede bu binanın üst katında 16 bin civarında güncel kitap ve her ay güncellenen birçok dergi ile hizmet vermektedir. Ayrıca yıl içerisinde çeşitli başlıklarda kültür sohbetleri icra edilmektedir.

Hınıs Kültür Merkezi’nin, Erzurum Büyükşehir Belediyesi’ne devri 2017 içerisinde gerçekleşecektir. Bu işlemden sonra ise ESMEK adı altında Hınıslılara ellinin üzerinde meslek ve sanat edindirme kursları hizmet verecektir.

Hınıs'ta bulunan bir mamut fosili Biritish Museum'da sergilenmektedir. Bölge yabancı arkeolog ve antropologların ilgisini çekse de Türk makamların ilgisini çekmemiştir.

1547 yılında, bugün harabe halinde bulunan Aziz Maria Kilisesi'nde kopyalanan Hınıs İncili, Ermenilerce önemlidir.[21]

Hınıs’ın kültürel ve tarihi yerlerinden bazıları şunlardır;

- “Hınıs Kanyonu“

- “Bingöl Dağları Yaylaları“

- “Hamurpet (Akdoğan) Gölü“

- “Hınıs Kalesi“ (Akkoyunlular tarafından yaptırılmış olup Osmanlılar döneminde genişletilmiştir. Harabe halindedir)

- “Kalecik Kalesi“ (Harabe halindedir)

- “Zernak Kalesi ve Kümbeti“ (Urartu Krallığı döneminde yapılmıştır. Harabe halindedir)

- “Toprak Kale ve Höyük'ü“ (Urartu Krallığı döneminde yapılmıştır. Harabe halindedir)

- “Hınıs Ulu Camii“ (Muş Beylerinden Alaaddin Bey tarafından 1734 yılında yaptırılmıştır. Alaaddin Bey Camii veya Dere Camii olarak da bilinmektedir. Bir medreseyle birlikte 20 dükkân, bir değirmen şeklinde külliye olarak inşa edilmiştir. Günümüzde sadece cami kısmı kalmıştır.)

- “Kolhisar Medresesi“ (Cami ve medrese şeklindedir. 19. yüzyılda Şeyh Mahmud El-Feyzi tarafından kurulmuştur. 20. yüzyılın başlarında oğlu Şeyh Said tarafından genişletilmiştir. Medrese bilindiği kadarıyla 3 kere yıkılmıştır. Şu anki hali 1966 depreminden sonra yaptırılmıştır. Ancak medresenin içindeki iki mihrap yüzyılı geçkin bir tarihe sahiptir. Binlerce öğrenci yetiştirmiş bir merkezdir.)

- “Şehid Şeyh Mahmud El-Feyzi Efendi Hazretleri Türbesi“ (Qube olarak da bilinmektedir. Kolhisar Mahallesi, Kurdi/Pınar köyü ile Ferxik/Derince köyü arasında bulunan yüksek bir dağ üzerinde türbe içerisinde medfundur. 1898 yılında ölmüştür. Daha sonradan I. Dünya Savaşı sırasında naaşı çıkarılarak Ermeniler tarafından şehit edilmiştir. Türbenin etrafı mezarlık haline getirilmiştir. Civar halkı tarafından devamlı ziyaret edilmektedir.)

- “Ziyareta Şehidê Xirtê“ (Hırt Köyü Şehtiliği) (Erence/Hırt Köyündedir. İslam peygamberi Muhammed’in sakacısı Seyit Ömer Halil’in mezarıdır. Bu ziyaret 1800’lü yılların sonunda Şeyh Mahmud el-Feyzi tarafından bulunmuştur. Mezarın keşfedildiği sırada ortaya su çıkmıştır. O günden günümüze kadar bu su belli mevsimlerde akmakta, belli mevsimlerde de kurumaktadır.)

- “Hınıs Kilisesi Kalıntısı“ (Kilise Deresi adlı mevkide yer alır.)

- “Kaya Kilise Kalıntısı“ (Gülüçimen/Peyik Mahallesindedir. Kayaya oyma yapılar oluşturmaktadır. Şapel, Bizans hâkimiyeti esnasında yapılmıştır.)

- “Surp Sarkis Kilisesi Kalıntısı“ (Arus / Yolüstü köyü)

- “Garmurak“ (Ermenilerin kutsal kabul ettikleri dikili kayanın bulunduğu yer ve mesire alanıdır. Bahçe mahallesindedir.)

[22] [23] [24]

Hınıs nüfusu 2014 yılına göre 28.607'dir. Bu nüfus, 14.531 erkek ve 14.076 kadından oluşmaktadır. Yüzde olarak ise: %50,80 erkek, %49,20 kadındır.[25]

İlçede etnik grup olarak ağırlıklı olarak Kürtler, ikinci sırada Türkler yaşamaktadır. Kürtlerin çoğunluğu Şafii, Türkler ise Hanefi mezhebine bağlıdır. Hınıs’ta Alevi inancına bağlı köyler de bulunmaktadır. Hınıs’ta I. Dünya Savaşı’nın sonuna kadar Hristiyan dinine mensup Ermeni halkı azınlık olarak yaşamıştır. Hınıs’ta dil olarak Türkçe, Kürtçe, ve Zazaca dilleri konuşulmaktadır.

Hınıs ekonomisi hayvancılık, tarım, bostancılık ve ticarete dayalıdır. Hınıs İlçesine özgü tarla bitkilerinden olan Hınıs Şeker Fasulyesi [43], Hınıs’ın doğal kaynak suları, balı ve hayvancılık potansiyeli değerlendirilerek ilçeye ekonomik anlamda bir kalkınma sağlatılabilir.

Hınıs Fasulyesi, 555 Sayılı Kanun Hükmünde Kararname gereği tescilli coğrafi işaret başvurusu kabul edilmiş olup; belirgin bir niteliği, ünü veya diğer özellikleri itibarıyla kökenin bulunduğu bir yöre, alan, bölge veya ülke ile özdeşleşmiş bir ürünü gösteren işaret tescilini almıştır.[44][45][46]

İlçede elli iki ilkokul, on üç ortaokul ve beş lise bulunmaktadır.[5] İlçe genelinde beş yüze yakın öğretmen görev yapmaktadır. İlçede bulunan liseler:

1. Hınıs Anadolu Lisesi
2. Hınıs Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi
3. Hınıs Nene Hatun Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi
4. Hınıs İmam-Hatip Anadolu Lisesi
5. Hınıs Çok Programlı Anadolu Lisesi

İlçede Atatürk Üniversitesi'ne bağlı Hınıs Meslek Yüksekokulu bulunmaktadır. Bu Meslek Yüksekokul'da; Çocuk Gelişimi Programı, Gıda İşletme, Gıda Kalite Kontrol ve Analizi, Laboratuvar Veteriner Sağlık, Muhasebe ve Vergi Uygulamaları, Sağlık Kurumları İşletmeciliği, Su Ürünleri Bölümleri bulunmaktadır. Ekim 2016'da, Meslek Yüksekokulu'nun yurt ihtiyacını karşılamak üzere KYK’ya bağlı 50 kontenjanlı kız yurdu açılmıştır.

First Lego League Robot Yarışmaları Ligi'nde, devlet okullarını Hınıs Çernezyom Robot Takımı temsil etmektedir. 2016 yılı yarışmalarından bir kupa ve beş madalya kazanarak dönmüştür.[47][48][49][50]

İçişleri Bakanlığının sağladığı destek ile Erzurum Valiliği ile Hınıs Kaymakamlığı koordinesinde etkinlik, inşaat, malzeme ve kurulum giderleri giderleri için yaklaşık 500.000 liralık bütçeyle 2018 yılında Hınıs Gençlik Merkezi açılmıştır. Merkez içinde; 5000 kitaplı Yaşar Kemal Kütüphanesi, İdil Biret Müzik Atölyesi (keman, bağlama, gitar), Şeker Ahmet Paşa Resim Atölyesi (yağlı boya, karakalem), bilişim-yazılım ve robot atölyesi (EV3, Arduino), yabancı dil eğitim sınıfı, Muhsin Ertuğrul Tiyatro Atölyesi, çok amaçlı konferans salonu oluşturulmuştur. Hınıs Gençlik Merkezi Projesi'nde; Erzurum Valiliği adına Erzurum SODES görevlisi İlhami Atasever ve Süheyla Doğrudil, Hınıs Kaymakamı Bülent Ay, Proje Koordinasyon Birimi Koordinatörü Ramazan Volkan Çoban, Hınıs Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Vakfı Başkanı Rahşan Bingöl katkıda bulunmuştur. Merkezin binası, eski Hınıs Mesleki ve Teknik Anadolu Lisesi binasının Kasım 2017 tarihinde başlanan modernize işlemleriyle bina Mayıs 2018 tarihinde hazır hale getirilmiştir.

İlçe merkezinde bulunan Hınıs Şehit Yavuz Yürekseven Devlet Hastanesi elli yatak ile yedi ayrı branştaki doktor kadrosu ile hizmet vermektedir. Acil durumlar ve çok özel hastalar için hava ambulansı hizmeti bulunmaktadır. Yine ilçe merkezinde iki adet sağlık ocağı bulunmaktadır. Bu sağlık ocakları da periyodik aşı, tedavi ve kontrolleri takip etmektedir.

Hayvan sağlığı için ise; Hınıs Gıda Tarım ve Hayvancılık Müdürlüğü'nün ekipleri ve iki adet özel veteriner polikliniği hizmet vermektedir.

2014 yerel seçimlerinde Hınıs Belediye başkanı olan Hasan Basri Fırat'ın yerine 1 Eylül 2016 tarihinde yürürlüğe giren 674 sayılı Kanun Hükmünde Kararname uyarınca kayyum olarak kaymakam Bülent Ay atandı.[51]

Hınıs, il Merkezine Erzurum – Muş karayolu üzerinden 140 km, Hınıs – Karayazı – Erzurum karayolu üzerinden 160 km uzaklıktadır.

Kendi aracınızla gelebileceğiniz gibi diğer şehirlerden düzenlenen otobüs seferleriyle, Erzurum Mahallebaşı Semt Garajından Hınıs minibüsleri veya Hınıs istikamete giden Karaçoban, Varto ve Muş minibüslerini kullanılarak Hınıs'a gelmek mümkündür.[52]

Hınıs'a 150 km uzaklıktaki Erzurum Havaalanı, 116 km uzaklıktaki Muş Havalimanı[53], 164 km uzaklıktaki Bingöl Havalimanına[54] kadar uçakla gelebilir, buradan da toplu taşıma veya özel araçlarla ulaşabilirsiniz.

• Hınıs Belediyesi
• Hınıs Kaymakamlığı