Ağrı Cumhuriyeti
Ağrı Cumhuriyeti[9], Ağrı Kürt Cumhuriyeti[10][11][12] (Kürtçe: Komara Agiriyê, کۆمارا اگریێ) veya Ağrı Millî Hareketi, Ağrı isyanları sırasında Türkiye'nin kuzeydoğu bölgesinde Hoybun Merkez Komitesi tarafından ilan edilen; fakat hiçbir devlet tarafından tanınmayan Kürt yönetimi.
Ağrı Cumhuriyeti کۆمارا اگریێ Komara Agiriyê | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1927-1930 | |||||||||
.png.webp) | |||||||||
| Başkent |
Kurd Ava[4] / Kurdava[5] (Doğubayazıt) | ||||||||
| Yaygın diller | Kürtçe | ||||||||
| Hükûmet | Cumhuriyet[6] | ||||||||
| Siyasi yönetici | |||||||||
• 1927 - 1930 | İbrahim Heski[7] | ||||||||
| Askeri yönetici | |||||||||
• 1927 - 1930 | İhsan Nuri[7] | ||||||||
| Tarihçe | |||||||||
• Kuruluşu | 1927 | ||||||||
• Dağılışı | 1930 | ||||||||
| |||||||||
Tarihçe
1927 yılında Hoybun Merkez Komitesi tarafından Ağrı askerî delegesi ve millî hareketin genel kumandanı olarak tayin edilen İhsan Nuri Paşa'nın askerî hareketini başlatmasından sonra[12] Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East 'te yer alan bilgiye göre, Birleşik Krallık'ın desteğiyle[13] Ekim 1927[14] ya da 1928 yılında ilan edilen[12][15][16] kısa ömürlü bir cumhuriyet.[6]
Ağrı isyancıları ile Türkler arasındaki kontrol sınırı Şeyhli Köprüsü'nde olup[17], aynı yerde "Kürdistan Devrimci Ordusu komutanı" İhsan Nuri başkanlığındaki Kürt heyeti, Türk hükûmetinin 12 milletvekili, Karaköse Valisi, 29. Tümen Komutanı, Karaköse Jandarma Komutanı, Diyadin ve Doğubayazıt kaymakamlarından oluşan bir delegasyonu ile görüşme yaptı.[17][18]
Ekim 1927 yılında Ağrı Dağı yakınlarındaki bir köy olan Kurd Ava[4] veya Kurdava[5] (günümüzde Doğubayazıt ilçesi Çiftlikköy'e bağlı Türkmen mezrası) Kürdistan'ın geçici başkenti olarak ilan edildi. Hoybun Merkez Komitesi, Büyük Güçler ve Milletler Cemiyeti'ne başvurdu ve Irak ile Suriye'deki diğer Kürtlere işbirliği isteyen mesajlar gönderdi.[14]
Ayaklanmayı sonlandırmak isteyen Türk ordusu, 1 Temmuz'da Ağrı Dağı'nın kuşatmasını tamamlandı ve 7 Eylül 1930'da genel taarruzu başlattı. 25 Eylül'e kadar süren Ağrı Dağı Muharebesi esnasında 14 Eylül'de Kire (Büyük Ağrı Dağı ile Küçük Ağrı Dağı arasında bulunan ova)'de İbrahim Ağa öldü ve İhsan Nuri de İran'a sığındı.
Daha sonra Adana Ağırceza Mahkemesi'nde yapılan yargılamalarda 34 kişi idam cezasına çarptırıldı. 1938'de Karaköse olan ilin adı, Ağrı olarak değiştirildi.
Kaynakça
- La Ligue Nationale Kurde Khoyboun
- Paul J. White, Primitive rebels or revolutionary modernizers?: the Kurdish national movement in Turkey, Zed Books, 2000, ISBN 9781856498227, s. 77. (İngilizce)
- Gérard Chaliand, A People without a country: the Kurds and Kurdistan, Zed Books, 1993, ISBN 9781856491945, s. 55. (İngilizce)
- Wadie Jwaideh, The Kurdish national movement: its origins and development, Syracuse University Press, 2006, ISBN 9780815630937, s. 211. alıntı: ... to create a single command; to establish supply depots and munitions dumps; to put an end to Kurdish-Armenian differences; and to designate Kurd Ava at Agri Dagh as the provisional capital of Kurdistan. (İngilizce)
- Celal Sayan, La construction de l'état national turc et le mouvement national kurde, 1918-1938, Presses universitaires du septentrion, 2002, s. 649. (Fransızca)
- Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, s. 384, 791. (İngilizce)
- Emin Karaca, Ağrı Eteklerinde İsyan: Bir Kürt Ayaklanmasının Anatomisi, 3. Baskı, Karakutu Yayınları, 2003, ISBN 9758685387, s. 23.
- Rohat Alakom, Hoybûn örgütü ve Ağrı ayaklanması, Avesta, 1998, ISBN 9757112453, s. 180.
- Ayşe Hür, Osmanlı'dan bugüne Kürtler ve Devlet-4 1 Şubat 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi., 23 Ekim 2008 tarihli Taraf gazetesi, URL ulaşım tarihi: 11 Ekim 2010, Naci Kutlay, “Cumhuriyet ve Kürtler”, Toplumsal Tarih, Sayı. 160, Nisan 2007, s. 27-28)
- Christopher Houston, Kurdistan: crafting of national selves, Indiana University Press, 2008, ISBN 0-253-22050-5, p. 52.
- Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 1. cilt, Infobase Publishing, 2009, ISBN 978-0-8160-7158-6, p. 385.
- Abbas Vali, Essays on the origins of Kurdish nationalism, Mazda Publishers, 2003, ISBN 978-1-56859-142-1, p. 199.
- Encyclopedia of the Peoples of Africa and the Middle East, 1. cilt, Infobase Publishing, 2009, ISBN 9780816071586, s. 385. (İngilizce)
- Edmonds, C.J., "Kurdish Nationalism", Journal of Contemporary History, Sayı: 6, No. 1, s. 91, 1971. (İngilizce)
- Martin Strohmeier, Crucial images in the presentation of a Kurdish national identity: heroes and patriots, traitors and foes, Brill, 2003, ISBN 9789004125841, s. 97. (İngilizce)
- Christopher Houston, Kurdistan: crafting of national selves, Indiana University Press, 2008, ISBN 0253220505, s. 52. (İngilizce)
- Garo Sasuni, Kürt ulusal hareketleri ve 15. yüzyıldan günümüze Ermeni Kürt ilişkileri, Med Yayınevi, 1992, s. 203.
- Emin Karaca, a.g.e., s. 28.
Konuyla ilgili yayınlar
- Faik Bulut, Devletin Gözüyle Türkiye'de Kürt İsyanları, Yön Yayıncılık, İstanbul, Temmuz 1991.
- Sovyetler Birliği Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü ile Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Doğu Bilimleri Enstitüsü Kürt Komisyonu (Çev.: M. Aras), Yeni ve Yakın Çağda Kürt Siyaset Tarihi, Pêrî yayınları, İstanbul, Temmuz 1998, ISBN 975-8245-06-6.