Ağrı (il)

Ağrı (Kürtçe: Agirî), Türkiye'nin Doğu Anadolu Bölgesi'nde bulunan bir ildir. Adını kısmen sınırları içerisinde bulunan Ağrı Dağı'ndan almıştır. 1834 yılında bucak, 1869 yılında ilçe olan Ağrı, 1927 yılında il olmuştur. İlin doğusunda İran, kuzeyinde Kars, kuzeybatısında Erzurum, güneybatısında Muş ve Bitlis, güneyinde Van ve kuzeydoğusunda Iğdır bulunmaktadır.

Bu madde Ağrı il sınırları içindeki tüm bölgeyi kapsamaktadır. Başlığın diğer anlamları için Ağrı (anlam ayrımı) sayfasına gidiniz.
Ağrı
İl

İlin Türkiye'deki konumu
Ülke Türkiye
Coğrafi bölge Doğu Anadolu
İdare
 • Vali Osman Varol
Yüzölçümü
 • Toplam 11,376 km² (4.392 mil²)
Nüfus
 • Toplam 549.435
 • Kır
 249.807
 • Şehir
 299.628
Zaman dilimi UTC+03.00 (UDAZD)
İl alan kodu 472
İl plaka kodu 04

İl Nüfusu: 539.657'dir. Bu nüfusun %58,3'ü şehirlerde yaşamaktadır. (2018).[1] İlin yüz ölçümü 11.099 km²'dir. İl merkezi Ağrı'nın denizden yüksekliği: 1630 m.'dir. İlin rakımı en yüksek ilçesi Diyadin'dir (1933 m.).

2017 yılında TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 97 mahalle ve ayrıca 562 köyü vardır.[1]

Tarihçe

Orta Asya'dan gelen kavimlerin Anadolu'ya girişleri sırasında Ağrı, bir geçiş oluşturmuş, dolayısıyla birçok medeniyete sahne olmuştur. Ancak bu medeniyetler Ağrı'yı bir giriş kapısı olarak gördüklerinden burada çok köklü bir uygarlık oluşturamamışlardır.

Bölgede egemenlik kurdukları sanılan Hititler'in güçlerini yitirmeleri üzerine, MÖ 1340 - MÖ 1200 tarihleri arasında Hurriler bölgeye yerleşmişlerdir. Hurriler krallık merkezi olan Urfa'dan uzak olan Ağrı'yı ellerinde tutamamışlardır.

En köklü uygarlığı Urartular oluşturmuştur. Urartu'nun Van Gölü'nün kuzey ve kuzeydoğusundaki ülkeler üzerine, Kral İspuini döneminde (MÖ 825 - MÖ 810) seferlere başlamış, Kral Menua döneminde (MÖ 810 - MÖ 786) ise bu akınlar daha da ağırlık kazanmıştır. Kuzeye ve kuzeydoğuya giden yollar üzerinde inşa edilen kaleler, buraya yapılan seferlerin önceden planlandığını göstermektedir. Ağrı Dağı'nın yamaçlarında, Karakoyunlu ve Taşburun köylerinin arasında ele geçen bir Urartu yazıtı Kral Menua'nın bu bölgedeki egemenliğinin kesin kanıtıdır.

MÖ 712 yıllarında Kızılırmak boylarına kadar uzanan Kimmerler, Ağrı'da geçici de olsa bir hakimiyet kurmuşlardır. Medler (MÖ 708 - MÖ 555) Asur Devleti'nin yıkılması ile birlikte bir yayılma sürecine girmiş, bunun sonucu olarak da Ağrı ve çevresini topraklarına katmışlardır.

Medler'in yıkılması ile birlikte Persler; Büyük İskender'in Pers Kralı lll. Darius'u MÖ 331'de yenerek Anadolu'yu ele geçirdiği zamana kadar yaklaşık iki yüzyıl kadar bölgede yaşamışlardır. Büyük İskender'in ölümü üzerine oluşan boşluktan faydalanan Ermeniler ve Gürcüler bölgeyi ele geçirmişlerdir.

Murat Nehri ve Doğubayazıt çevrelerine kısa sürede yerleşmişlerdir. Daha sonraları Arsaklılar ve Artaksıyaslı Krallığı, Ağrı ve çevresine hakim olmuştur.

Bölge, Halife Osman zamanında İslam orduları tarafından fethedilmiştir. 872 yılına değin Abbasiler'in kontrolü altında kalan Ağrı, daha sonra Bizans'ın kontrolüne geçmiştir.

1071 Malazgirt Meydan Muharebesi sonrası bölgeye Türk boyları gelmeye başlamıştır. Ağrı, yüzyıla yakın bir süre Sökmenli Devleti'nin sınırları içine girmiştir. 1027 - 1225 yılları arasında Ani Atabekleri, 1239'da Cengizliler, 1256 - 1358 yılları arasında İlhanlılar ve Celaliler Ağrı'da hüküm sürmüşlerdir. İlhanlılar bazen kurultaylarını Ağrı Dağı'nda yapmış, Anadolu ve İran'ı buradan yönetmişlerdir. 1393'te Moğol hakanı Aksak Timur, Ağrı bölgesini ele geçirmiştir. 1405 - 1468 tarihleri arasında Ağrı, Karakoyunlu toprakları içinde yer almış, Karakoyunlular yıkılınca Ağrı Akkoyunlular'ın egemenliğine geçmiştir. Ağrı, 1514'te yapılan Çaldıran Muharebesi sonrası Yavuz Sultan Selim tarafından Osmanlı topraklarına katılmıştır.

Osmanlı döneminde Şorbulak olarak anılan ilin adı, Ermeniler zamanında Karakilise olarak değiştirilmiştir. Kâzım Karabekir Paşa zamanında ise Karakilise ismi değiştirilerek Karaköse diye adlandırılmıştır.

Nuh Tufanı ile ilgisinden dolayı Tevrat'ta adı geçen Ararat Dağı ve ülkesinin, Ağrı ve çevresinin olduğu sanılması dolayısıyla Ağrı'ya batılılar tarafından Ararat da denilmektedir. 5165 m. yüksekliğiyle Türkiye'nin en büyük dağı olan Ağrı Dağı da il sınırlarındadır.

Nüfus

Güncel Nüfus Değerleri (TÜİK 4 Şubat 2020 verileri[2])

Ağrı ili nüfusu: 536.199'dur. Bu nüfusun %59,04'ü şehirlerde yaşamaktadır (2019 sonu).

İlin yüz ölçümü 11.099 km2'dir. İlde  km2'ye 48 kişi düşmektedir. (Bu sayı merkez ilçede 89’dir.)

İlde yıllık nüfus % 0,64 oranında azalmıştır.  Nüfus artış oranı en yüksek ve en düşük ilçeler: Merkez ilçe (% 1,27), Hamur (-% 5,04)

04 Şubat 2020 TÜİK verilerine göre merkez ilçeyle beraber 8 İlçe, 12 belediye, bu belediyelerde 97 mahalle ve ayrıca 563 köy vardır.

2019 yılı sonunda Ağrı ili ve ilçelerinin yerleşim yeri ve nüfusla ilgili sayısal bilgileri[3]
İlçe Nüfus

2018

 Nüfus

2019

 Nüfus

Artışı %

 Belediye

Sayısı

 Mahalle

Sayısı

 Köy

Sayısı

 Köy

Nüfusu

 Şehir

nüfusu

 Şehirde

oturan %

 Alanı

 km2

  km2'ye

düşen kişi

Diyadin 42.123 41.512 -1,45 1 7 62 21.114 20.398 49,1 1.351 31
Doğubayazıt 121.263 119.807 -1,20 1 14 85 40.603 79.204 66,1 2.250 53
Eleşkirt 34.180 32.593 -4,64 4 20 55 17.030 15.563 47,7 1.307 25
Hamur 19.115 18.152 -5,04 1 4 46 14.880 3.272 18,0 873 21
Merkez ilçe 149.188 151.083 1,27 1 18 106 32.155 118.928 78,7 1.695 89
Patnos 122.833 122.850 0,01 2 25 92 56.762 66.088 53,8 1.394 88
Taşlıçay 20.450 20.029 -2,06 1 4 37 13.845 6.184 30,9 822 24
Tutak 30.505 30.173 -1,09 1 5 80 23.249 6.924 22,9 1.407 21
AĞRI   539.657 536.199 -0,64 12 97 563 219.638 316.561 59,04 11.099 48

İlin yıllara göre nüfusları
Ağrı il nüfus bilgileri
Yıl Toplam Sıra Fark Şehir - Kır
1965[4]246.96156
  %22     53.420
193.541     %78  
1970[5]290.31151%18
  %25     72.573
217.738     %75  
1975[6]330.20150%14
  %28     92.386
237.815     %72  
1980[7]368.00945%11
  %29     108.414
259.595     %71  
1985[8]421.13145%14
  %34     141.852
279.279     %66  
1990[9]437.09343%4
  %36     158.758
278.335     %64  
2000[10]528.74440%21
  %48     252.309
276.435     %52  
2007[11]530.87939%0
  %53     282.361
248.518     %47  
2008[12]532.18039%0
  %50     265.714
266.466     %50  
2009[13]537.66539%1
  %50     269.147
268.518     %50  
2010[14]542.02238%1
  %51     275.785
266.237     %49  
2011[15]555.47938%2
  %52     290.904
264.575     %48  
2012[16]552.40438-%1
  %53     292.525
259.879     %47  
2013[17]551.17738-%0
  %53     294.705
256.472     %47  
2014[18]549.43539-%0
  %55     299.628
249.807     %45  
2015[19]547.21039-%0
  %56     306.352
240.858     %44  

Konum
Konum Bilgileri
İlçe Kuruluş Yılı[20] Alanı km²[21] Rakım mt. Merkeze Uzaklık km[22] Ulaşan Yollar[22]
Ağrı Merkez 1.695 1.630 E E80 / -31, -07
Diyadin Cumh.önce 1.351 1.933 59 E E80 / -32=>04-26
Doğubayazıt Cumh.önce 2.250 1.594 94 E E80 / -33, E E99 / -02
Eleşkirt Cumh.önce 1.307 1.810 33 E E80 / -31
Hamur 1958 873 1.690 14 -08
Patnos 1936 1.394 1.639 79 -08=> -02
Taşlıçay 1954 822 1.762 31 E E80 / -32
Tutak Cumh.önce 1.407 1.567 40 -08, -03
AĞRI Cumh.önce 11.099

Kültürel ve doğal zenginlikler
  • Ahmed-i Hani Türbesi: Ahmed-i Hani 'nin türbesi İshak Paşa Sarayı'nın yanındadır. Ahmed-i Hani 17. yüzyılda yaşamış Kürt şair ve filozofudur. Türbesi her yıl yüzlerce insan tarafından ziyaret edilir.

Yönetim
Ayrıca bakınız: Ağrı'nın ilçeleri

İllerde protokolde ilk sırada yer alan Vali, merkezi yönetimi temsil eder ve Cumhurbaşkanı tarafından atanır. Büyükşehir dışındaki illerde yerel yönetim, şehirler düzeyindedir. Belediye Başkanı, belediye sınırları içinde kalan seçmenin oy çokluğu ile seçilir. Ayni seçmen İlçe Belediye Meclisi için de oy kullanarak ilçelerin belediye meclisleri oluşturur. İldeki bütün seçmenler ayrıca il genel meclisi için de oy kullanarak, İl Genel Meclisinin oluşumunu sağlarlar.

İl genel meclisi ve belediye meclisi üyelikleri için yapılan seçimlerde, onda birlik baraj uygulamalı nispi temsil sistemi, belediye başkanlığı seçiminde ise çoğunluk sistemi uygulanır İl genel meclisi ve belediye meclisi üye sayıları ilçe nüfusuna göre, kontenjandan kalan sayıların partilere dağılımı ise D'Hondt Sistemine göre belirlenir (Kanun:2972-Madde:23)

İl Genel Meclisi, İl Özel İdaresinin karar organıdır, başkanını üyeleri arasından gizli oyla seçer. Ayrıca, İl Genel Meclisi kendi içinden gizli oyla bir yıl görev yapacak 5 kişilik İl Encümenini seçer.[23][24]

Merkezi yönetim, Vali ve İl Müdürlerinden oluşur. İl Özel İdaresi (İl Genel Meclisi ve İl Encümeni) seçilmişlerden oluşur, ancak Vali başkanlığında görev yapar. Yerel yönetim ise belediye başkanları ve belediye meclislerinden oluşur.

Ağrı Valisi, 1976-İzmir doğumlu Dr. Osman Varol’dur. 9.06.2020/274 sayılı kararla Amasya Valisi iken atanmıştır.[25]

Ağrı Belediye Başkanı, 1971 Tutak doğumlu Savcı Sayan(AK PARTİ), 31 Mart 2019 seçimlerinde %55,57 oy oranıyla seçilmiştir.[26]

2019 Türkiye yerel seçimleri sonuçlarına göre Ağrı İl Genel Meclisi üye sayısı, 13 AK Parti ve 15 HDP olmak üzere 28’dir. Ağrı Belediye meclisi ise 20 AK Parti ve 11 HDP olmak üzere 31 üyeden oluşur.[27]

2018 Türkiye genel seçimleri sonucuna göre Ağrı'nın  Türkiye Büyük Millet Meclisi'ndeki üyelerinin siyasi partilere dağılımı: 3 HDP ve 1 AK Parti'dir[28]

Eğitim

Spor[29]
Ana madde: Ağrı'da spor

2018-2019 Sezonu sonunda, Ağrı 1970 Spor, BAL'dan 3.lige çıktı. BAL' daki diğer takım Ağrı Gençlerbirliği ise küme düştü. Futbol Kadınlar ligindeki 2 takım liglerinde kaldılar.

Futbol Türkiye Kupası 'nda Ağrı 1970 Spor 1.turda elendi.       

İlin önemli spor tesisleri: 10.000 kişi kapasiteli Vali Lütfü Yiğenoğlu Stadyumu (2010), 2500 kişilik Ağrı Kapalı Spor Salonu (2017), Güneykaya ve Küpkıran Kayak Merkezleridir.

İlin valileri

Galeri
  • Ağrı Dağı'nın Iğdır'dan görünümü
  • A painting by the American Edward Hicks
  • İshakpaşa Sarayı.

Ayrıca bakınız

Kaynakça
  2. https://biruni.tuik.gov.tr/medas/?kn=95&locale=tr 4 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. TUİK 4 Şubat 2020 verileri
  3. "Arşivlenmiş kopya". 4 Şubat 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Şubat 2020.
  4. "1965 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  5. "1970 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  6. "1975 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  7. "1980 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  8. "1985 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  9. "1990 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  10. "2000 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  11. "2007 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  12. "2008 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  13. "2009 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  14. "2010 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  15. "2011 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 3 Kasım 2012 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2012.
  16. "2012 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 20 Şubat 2013 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mart 2013.
  17. "2013 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 15 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Şubat 2014.
  18. "2014 genel nüfus sayımı verileri". Türkiye İstatistik Kurumu. 10 Şubat 2015 tarihinde kaynağından (html) arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Şubat 2015.
  19. "2015 genel nüfus sayımı verileri" (html) (Doğrudan bir kaynak olmayıp ilgili veriye ulaşmak için sorgulama yapılmalıdır). Türkiye İstatistik Kurumu. Erişim tarihi: 13 Nisan 2016.
  20. İçişleri Bakanlığı- İller İdaresi Genel Müdürlüğü
  21. Milli Savunma Bakanlığı-Harita Genel Komutanlığı
  22. Karayolları Genel Müdürlüğü
  23. "Arşivlenmiş kopya". 5 Kasım 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
  24. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 18 Haziran 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
  25. "Arşivlenmiş kopya" (PDF). 10 Haziran 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2020.
  26. https://agri.bel.tr/sayfa/baskanin-ozgecmisi/
  27. "Arşivlenmiş kopya". 1 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
  28. "Arşivlenmiş kopya". 2 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ocak 2020.
  29. TFF, TBF, TVF, THF

Dış bağlantılar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.