Karakoyunlular

Karakoyunlular, çeşitli Türkmen konfederasyonu şeklinde ortaya çıkmıştır. Baranlu, Baharlu Duharlı, Karamanlı, Çekirlu, Ayınlı, Hacılı, Ağaçeri, Bayramlı gibi Türkmen boyları siyasi ve askeri kadroda yer almışlardır. Bunların yanı sıra Karakoyunlular'ın siyasi hayatında, Türkmen Döğer boyu ve Alpagut oymağı ile Kürt aşiretlerden teşkil olan Karaulus oymağı da yer almaktaydı.[2] Karakoyunlular hakkında Moğol istilasından önce bir bilgi yoktur. Moğol istilası ile birlikte başlarında Türe Bey'in olduğu kafileler hâlinde Doğu Anadolu'ya yerleşmişlerdir. Moğolların kendi iç çekişmelerinin artması üzerine Hasankeyf, Muş çevresi ve Musul'da hakimiyet kurmuş Celayirîler'e yarı bağlı bir şekilde Türkmen hakimiyeti kurmuştur.

Bayram Hoca'nın ölümünün ardından onun kardeşinin oğlu olan Kara Mehmed 1381 yılında Karakoyunlular'ın başına geçti. Kara Mehmed, Celayirîler ile savaştı ve mağlup etti. 1383'te hacıların mallarını yağma etmiş olan Musul emiri Salim'in üzerine yürüdü. Daha sonra 1384'te Mardin'i kuşattı. 1386 yılında Timur Batı İran'ı topraklarına kattıktan sonra Anadolu'ya yöneldi Akkoyunlu ve Karakoyunlular'a kendilerine itaat etmeleri için bildiri gönderdi. Fakat Karakoyunlular direnişe geçti. Doğubeyazıt'ı alarak ilerleyen Timurlar'a karşı Kara Mehmed ve yeğeni Pir Hasan başarılı zaferler kazandı. Dağlara çekilerek gayri nizami harp eden Pir Hasan Muş civarında büyük bir Timur ordusunu mağlup etti. Bu sırada Timur Altın Orda Hanı Toktamış ile savaşmak için bu cepheyi kapattı ve geri çekildi. 1387'de Karakoyunlular Celayirîler'den Tebriz'i aldı. Bu sırada Pir Hasan ile Kara Mehmed arasında çıkan iç anlaşmazlıkta Kara Mehmed öldürüldü. (1389)

Kara Yusuf, Pir Hasan'ın kısa sürede ölümü sonrası idareyi ele geçirdi. Timur, 1394'te tekrar Anadolu'ya girdi. Mısır Hoca'nın koruduğu Karakoyunlular'ın Avnik Kalesini kuşattı. 40 gün süre kuşatma sonrası Mısır Hoca aman dileyerek teslim oldu. Timur Mısır Hoca'yı esir aldı Semerkand'a gönderdi. Daha sonra geri çekildi ve Hindistan seferine çıktı. Timur 1400'de Hindistan seferinden sonra tekrar Anadolu'ya yöneldi ve ani bir baskına uğramamak için Musul'a çekilen Kara Yusuf, Timur'un Sivas'a doğru yürüyüşe geçeceği haberini alınca Celâyirli Sultan Ahmed ile birlikte Mısır Memlûk sultanına sığınmak istedi. Memlûk sultanının Timur'dan çekinerek sığınma isteğini kabul etmemesi üzerine de Osmanlı ülkesine gittiler.

Timur, Osmanlı Padişahı Yıldırım Bayezid'den Kara Yusuf'un kendisine teslim edilmesini ya da öldürülmesini, bu yapılmadığı takdirde ülkeden çıkarılmasını istedi. Yıldırım Bayezid, Timur'un isteklerini yerine getirmediği gibi Kara Yusuf'a Aksaray'ı dirlik olarak verdi.

Kara Yusuf ve dostu Celayirli Ahmed Suriye'ye sığınmak istedilerse de Memelüklülerce Şam'da hapsedildiler. İki sultan burada birbirleriyle dost kalacaklarına ant içtiler ve Celayirli Ahmed Yusuf, oğlu Pir Budak'ı manevi evlat edindi. Şam'da hapisten çıkan Kara Yusuf yanına aldığı bin kadar Türkmen kuvvetiyle yurduna döndü.

15 Ekim 1406'da Ebu Bekir Mirza liderliğindeki Timurlular ile Kara Yusuf kuvvetleri Nahcivan'ın batısında Aras Nehri'nin iki yakasında karşılaştılar. Kara Koyunlular muharebeyi kazandı ve Ebu Bekir geri çekildi. Çekilirken Tebriz'i yağmaladı. Kara Yusuf bu savaşta büyük ganimet ele geçirdi. 21 Nisan 1408'de Timurlular'ın başında Miranşah ve Ebu Bekir Mirza'nın olduğu ordusuyla Kara Koyunlular Tebriz yakınlarındaki Serdrud mevkiinde karşılaştılar. Büyük bir cesaretle savaşan Kara Koyunlu ordusu muharebeyi kazandı. Miranşah savaş meydanında öldürüldü. Bu muharebe Timur'un batı fütuhatını ortadan kaldırdı.[3] Azerbaycan daimi olarak Karakoyunlular'ın hakimiyetine girdi. Diyarbakırda Akkoyunlular'ı mağlup ettikten sonra Mardin'i kuşatan Kara Yusuf Artuklu hanedanını ortadan kaldırdı.

Kara Yusuf'un Şirvanşahlar Devleti'ne karşı Kura Nehri'ndeki savaşının tasviri.

Karakoyunlular ile Akkoyunlular arasındaki kadim düşmanlık Kara Yusuf döneminde de sürmüştür. 1417'de Kâhta, 1418'de Mercidabık yakınlarında Kara Yusuf Akkoyunlular'ı mağlup etmiştir. Celayirli Ahmed eski dostu Kara Yusuf'a elçi göndererek Hemedan yaylağını istemiş ve ret cevabı almıştır. Kara Yusuf'un Erzincan bölgesinde olmasını fırsat bilerek harekete geçmiş Tebriz'i ele geçirmiştir. Yanına Türkmen beylerini de alan Kara Yusuf süratle Ahmed'in üzerine gelmiş ve Tebriz yakınlarında Esed köyünde onu bozguna uğratmıştır. (30 Ağustos 1410) Savaş meydanından kaçan Celayirli Ahmed bir bağda yakalanarak Kara Yusuf'un huzuruna getirildi ve idam edildi. Kara Yusuf oğlu Pir Budak'ı taç giydirerek hükümdar ilan etti.(1411) Kendini oğlunun vekili sayan Yusuf Bey diğer beylerle birlikte Pir Budak'a tazimde bulundu. Aynı yıl Kara Yusuf'un en büyük oğlu Şah Mehmed Bağdat'ı fethetti. Kara Yusuf'un bölgede büyük bir nüfuza sahip olmasını kendileri için tehlike sayan Gürcü Kralı Köstendil, Şirvanşah Şeyh İbrahim ve Seki hakimi Ahmed, Kara Yusuf'a karşı bir ittifak meydana getirdiler. Kür boylarında yapılan savaşta müttefik­ler ağır bir yenilgiye uğradı (1412). Yusuf Bey, bundan sonra önemli bir ticaret merkezi olan Sultaniye şehrini idare eden Çekirli Bistam Beyin itaatsizliğine son vermek için harekete geçti. Şehrin valiliğine oğullarından Cihan Şah'ı getirdi. Bu sırada Pir Budak öldü. Ömrünün son günlerinde Şahruh büyük bir ordu ile Yusuf'un üzerine yürüme kararı Kara Yusuf ağır hasta halde onu karşılamaya giderken Tebriz yakınlarındaki Ucan mevkiinde öldü.

Yusuf Bey'in ölümünden sonra askerlerinden çoğu Kerkük'te bulunan İskender Bey'in (1420-1438) yanına gitti. İskender de bunlarla birlikte, Mardin'i kuşatmış olan Akkoyunlu Karayülük Osman Bey'in üzerine yürüdü. Onu Nusaybin yakınlarındaki Şeyh Kendi'nde yapılan savaşta mağlup etti. Ancak Erzurum ile Ağrı arasındaki Eleşkirt ovasında Şahruh'un ordusu karşısında 1421 yılında üç gün süren savaşta bozguna uğradı. Bu mağlubiyetten sonra İskender Mirza yeniden toparlanmaya çalıştı. Hükümdarlığının ilk yıllarını Şahruh'u metbu tanıyan Hakkâri ve Bitlis hakimleriyle uğraşmakla geçirdi. Ahlat'ı alamadıysa da 1425'te Van'ı zaptetti. Ardından Makü Kalesi'ni Ermeniler'den aldı 1427). Şirvan'a bir akın düzenleyerek Şahruh'un Sultaniye valisini yendi ve burayı Zencan ve Kazvin ile birlikte ülkesine kattı (1428). Bunun üzerine harekete geçen Şahruh'un ordusu ile Selmas civarında iki gün süren kanlı bir savaş yapıldı. Karakoyunlular üstün Çağatay ordusu karşısında dağıldılar. Şahruh, Kara Yusuf un en küçük oğlu Ebu Said'i Azerbaycan emirliğine getirdiyse de İskender Mirza onu ortadan kaldırıp bölgeye yeniden hakim oldu (1430).

Kara İskender adına basılmış para

İskender Bey daha sonra Şirvan'ı yağmaladı. Bölgedeki gelişmeler üzerine Şahruh üçüncü defa Azerbaycan seferine çıktı. Türkmen beylerinin tavsiyelerine uyarak, İsken­der'e karşı isyan eden ve Şahruh'u metbu tanıyan Cihan Şah'ı ağabeyi İskender'in üzerine gönderdi. İskender Bey Osmanlılar'a sığınmak üzere Tebriz'den ayrıldı. Şahruh 50-60.000 kişilik bir ordu ile İskender'i takip ettirdi. İskender, Osmanlı ülkesine geçmek için Akkoyunlu Karayülük Osman Bey'den yol istemek zorunda kaldı. Şahruh'tan yolu kesmesi talimatını almış bulunan Karayülük yol vermeyince Karakoyunlular'la Akkoyunlular arasında çok şiddetli bir savaş başladı. 20.000 kişiden oluşan Akkoyunlu ordusu, 3000 kişilik İskender kuvvetleri karşısında ezildi. Pek çok Akkoyunlu kumandanı öldü. Karayülük Osman Bey de ağır yaralı olarak çekildiği Erzurum Kalesi'nde öldü. İskender Bey Erzurum'a girdi, ancak Şahruh'un gönderdiği Mirza Muhammed Cüki'nin 60.000 kişilik ordusunun yaklaştığını duyunca oradan ayrılıp Osmanlı ülkesine gitti. Şahruh, Osmanlı Padişahı II. Murad'a gönderdiği özel elçi vasıtasıyla İskender Bey'in yakalanıp kendisine teslim edilmesini istedi. Bir taraftan da Cihan Şah'a yardımcı kuvvet vererek İskender'in ailesinin bulunduğu kaleyi zaptettirdi. Karabağ'dan ayrılıp Ucan'a gelen Şahruh burada Azerbaycan hükümdarlığını Cihan Şah'a verdi ve bir daha gelmemek üzere Horasan'a hareket etti.

Osmanlı ülkesinde büyük itibar gören İskender Bey, Ebu Said gibi Cihan Şah'ı da kolayca tasfiye edebileceğine inanarak yeniden harekete geçti. Harput'u kuşattıysa da alamadı ve Tebriz'e gitti. Cihan Şah da Tebriz'e yürüdü. Bunun üzerine İskender Bey, onunla savaşmak için Tebriz'den ayrılıp Süfyan'dan Heft Çeşme'ye geldi. Savaştan önce Karamanlı boy beyi Piri Bey'in Cihan Şah tarafına geçmesi İskender'in ümidini tamamen kırdı ve savaş meydanından kaçarak ailesi ve hazinesinin bulunduğu Alıncak Kalesi'ne sığındı. Cihan Şah'a karşı burada direnmeye çalışan İskender, oğlu Şah Kubad ve eşinin işbirliği ile uykusunda öldürüldü.

Gök Mescidi'nde Cihan Şah ve kızının türbesi

Cihan Şah, İskender'in ölümünden sonra Irak hariç bütün Karako­yunlu ülkelerinin yegane hâkimi oldu. Bu hükümdar zamanında Karakoyunlu Devleti bir imparatorluk mahiyetini alıp en parlak devrini yaşadı. Cihan Şah, hükümdarlığının ilk dış seferini Gürcistan üzerine yaparak başarıyla sonuçlandırdı (1440). Bu ülkeye 1445'te bir defa daha yürüdü. Bu sırada Bağdat, İskender'in kardeşi İsfahan Mirza'nın hakimiyetinde bulunuyordu. İspend (İsfend) olarak da anılan İsfahan Mirza Irak'ın geniş bir kısmına hakimdi. İsfahan Mirza, oğlu henüz çocuk yaşta olduğu için ölümünden önce yerine İskender Mirza'nın oğlu Elvend'in geçirilmesini vasiyet etmişti. Fakat emirlerin çoğu bu vasiyeti yerine getirmedi ve İsfahan'ın oğlu Fulad'ı tahta çıkardı. Bazı emirler de Cihan Şah'ı Bağdat'ın fethine teşvik ettiler. Cihan Şah altı aylık bir kuşatmadan sonra Bağdat'ı aldı (1446). Çağatay Hükümdarı Şahruh'un vefatı üzerine de (1447) Sultaniye ve Kazvin'i ülkesine kattı. Bu sırada yeğeni Elvend'i koruyan ve kendisine teslim etmeyen Akkoyunlu Hükümdarı Cihangir Mirza'ya karşı başlattığı uzun savaş, kuvvetlerini yıpratmaktan ve Akkoyunlular'ın düşmanlığını arttırmaktan başka bir işe yaramadı. Buna karşılık Timurlu şehzadeleri arasında çıkan saltanat mücadelelerinden yararlanıp Rey, İsfahan ve Fars vilayetlerini idaresi altına aldı. Ardından Kirman'ı da ülkesine kattı (1452-1453).

Bundan sonra Cihan Şah, Muşaşalar'ın Irak'a yaptığı hücumları önlemeye çalıştı. Bu sırada Akkoyunlu Beyliği'nde Cihangir Mirza ile kardeşi Uzun Hasan arasındaki taht kavgasında Cihangir, Cihan Şah'tan yardım İstedi. Akkoyunlular'ın gücünü kırmak için bunu iyi bir fırsat bilen Cihan Şah, Tarhan oğlu Rüstem kumandasında büyük bir orduyu Hasan Bey üzerine gönderdi. Uzun Hasan bu orduyu Amid önünde ağır bir yenilgiye uğrattı. Bu yenilginin ardından Cihan Şah Horasan üzerine yürüdü. Karışıklıklar içinde bulunan Horasan'ı ülkesine katmayı amaçlayan bu sefer gayesine ulaşmadıysa da yapılan antlaşma ile Cihan Şah'ın Esterabad bölgesiyle Irak-ı Acem, Fars ve Kirman üzerindeki hakimiyeti tanındı. Horasan seferinin başarıya ulaşmamasının başlıca sebebi, Makü Kalesi'nde tutuklu bulunan Cihan Şah'ın oğlu Hasan Ali'nin Tebriz'e gelerek sultanlığını ilan etmesiydi. Cihan Şah sefer dönüşü Hasan Ali'yi yakalayıp Makü Kalesi'ne hapsettirdi. Fakat Cihan Şah'ın diğer oğlu, Fars ve Bağdat Valisi Pir Budak'ın isyanı yıllarca sürdü. Cihan Şah, Şiraz üzerine yürüyerek oğlunu sadece Bağdat valiliğiyle yetinmeye zorladı (1462). Fakat Pir Budak isyankar tavrını sürdürünce Cihan Şah Bağdat üzerine yürüdü. Bir yıl yedi ay süren Bağdat kuşatması sonunda Cihan Şah oğlunun hayatına son verdi ve şehre beylerinden Tuvacı Alpavut Muhammed'i vali tayin etti.

Horasan'dan Erzurum'a, Şirvan'dan Basra'ya kadar uzanan, bütün İran, Arran, Irak ve Doğu Anadolu bölgelerinin hakimi olan Cihan Şah son seferini Akkoyunlular üzerine yaptı. Doğu Anadolu'nun ancak bir kesimine sahip olan Akkoyunlu Uzun Hasan Bey'den 1457 yılındaki yenilginin intikamını almak için düzenlenen bu sefer Cihan Şah'ın da sonu oldu. Kışın bastırması yüzünden seferden geri dönülürken Bingöl ile Kiğı arasındaki Sancak mevkiinde Uzun Hasan'ın baskınına uğrayan Cihan Şah kaçarken öldürüldü.

Cihan Şah'ın ölümü üzerine bazı Karakoyunlu beyleri Makü Kalesi'ne giderek oğlu Hasan Ali'yi (1467-1469) tahta çıkarmak üzere hapisten çıkardılar. Aynı anda Tebriz'de de İskender Beyin kızları Ârâyiş ile Şah Saray kardeşleri Hüseyin Ali'nin hükümdarlığını ilan ettiler. Fakat Cihan Şah'ın karısı Can Begüm kardeşi Kasım'ı gönderip Hüseyin Ali'yi öldürttü ve İsken­der'in kızlarını hapsettirdi. Şehri ve hazineyi az sonra gelen Hasan Ali'ye teslim etti. Fakat Hasan Ali, tahtı kendisine teslim eden ve daha önce hayatını kurtarmış olan üvey annesi Can Begüm ile kardeşlerini öldürttü.

Hasan Ali adına basılmış para

Hasan Ali tahta geçer geçmez Uzun Hasan'a karşı savaş hazırlıklarına başladı. Sayıca kalabalık ve teçhizatı daha İyi olan Karakoyunlu ordusu Akkoyunlu ordusu karşısında dağıldı. Hasan Ali. Gence ve Berdea yöresinde oturan Karamanlı kabilesine sığın­dı. Yardım istediği Horasan ve Maveraünnehir Hükümdarı Ebu Said Mirza Han'ın Azerbaycan sınırına geldiğini duyunca onun yanına gitti. Ebû Said Mirza Han'ın Uzun Hasan Bey tarafından mağlup edi­lip esir alınmasından sonra Hemedan taraflarına yöneldi. Şehri almak üzere iken yetişen Uzun Hasan'ın oğullarından Uğurlu Mehmed, Hasan Ali'yi yendi ve önce esir aldı, daha sonra da öldürttü. Çağdaş tarih­çilerden Gıyasi Hasan Ali'nin yenildik­ten sonra Elvend dağına kaçtığını, ya­kalanacağını anlayınca da intihar ettiği­ni yazar. Bu sırada Baharlı kabilesi beyle­ri, Cihan Şah'ın oğlu olan ve Uzun Hasan tarafından gözlerine mil çekilmiş bulunan Yusuf Mirza'yı Fars'ta hükümdar ilan et­tilerse de şehzade Uğurlu Mehmed onu da yenerek öldürttü (1469). Böylece Ka­rakoyunlu Devleti eski düşmanları Akkoyunlular tarafından ortadan kaldırılmış oldu. Bütün Karakoyunlu ülkeleri Akkoyunlular'ın eline geçti. Cihan Şah'ın Bağ­dat valiliğine getirdiği Alpavut Tuvacı Pîr Muhammed Bey'in ölürken yaptığı vasi­yet üzerine Karakoyunlu hanedanından Zeynel oğlu Hüseyin Ali beylik tahtına ge­çirildi. Hüseyin Ali'nin beyliği sırasında Hille Valisi Kara Musaoğlu. İskender'in oğ­lu Şah Ali'yi sultan ilan etti. Bunlar yakala­nıp ölümle cezalandırıldıkları gibi Hüse­yin Ali de dokuz aylık bir beyliğin ardın­dan öldü. Yerine geçen kardeşi Hille Vali­si Şah Mansûr'un beyliği ise ancak iki ay sürdü. Bağdat'ı Uzun Hasan'ın oğlu Maksud'a teslim ettikten sonra hakkında ya­pılan şikayetler üzerine muhakeme edil­di ve ölüm cezasına çarptırıldı. Böylece Ka-rakoyunlular'ın Bağdat kolu da sona er­miş oldu. Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan'ın ölümü üzerine Baharlı beylerinden Pir Ali, Bayram ve Yar Ali, Karakoyunlu Devleti'ni ihya etmek için Horasan'dan gelip Kirman'ı ele geçirdiler (1479).

Fakat üzerlerine gelen Akkoyunlular kar­şısında başarısızlığa uğrayarak Cürcan'a gittiler.

Kaynaklara göre, X. Yüzyılda hakimiyete gelen Ali Han, Barani kabilesinden gelmektedir. İbn Funduk, Şah Melik'i anlatırken onu, Abu-Favaris Şahınelik lbn Ali el-Barani diye tanıtıyor. 'Barani' lakabını, bu kabilenin, Yengikent Oğuz hanlarının yeni hanedanının kendilerinden çıktığı diğer üyeleri de taşıyordu. Xl. Yüzyılın ilk yarısında, Maveraünnehir Selçukluları ile yapılan savaşlara iştirak eden Alp Kara Barani'den bahsediliyor.89 Burada Barani, aynı adı taşıyan bir boya mensubiyeti gösteren lakap olarak karşımıza çıkmaktadır. Diğer bazı tarihi deliller de bu görüş desteklemektedir. Aşağıda göreceğimiz gibi, Rus vakayinameleri, XI. Yüzyıl ortalarında Doğu Avrupa sınırlarında yaşayan Türk kabileleri arasında Berendi adlı bir kabileden söz etmektedirler. "Barani" etnonimini, "Berendi" kabile adı ile rahatlıkla mukayese edilebilir. Büyük bir ihtimalle bu terimierin semantikası totem orijinlidir. 'Baran' .. 'maran' Türk dilinin çeşitli lehçelerinde 'dağ keçisi', 'koyun', 'keçi' anlamındadır. Çağdaş Kazak dilinde 'baran' kelimesi koyu renkli hayvanlar anlamındadır.94 'Beren' terimi, Tatar ve Başkir dillerinde de 'kuzu' demektir. "Barani" ve "Berendi" kelimeleri de muhtemelen "baran" ve "beren"den gelmektedir.96 Oğuz boyu Barani'nin97Karakoyunlu ile sıkı temasının olduğunu tahmin etmemiz için esaslı tarihi deliller vardır. Dovletşah Semerkandi'ye göre, Karakoyunlu boyu, XIII. Yüzyıl başlarına kadar Kazıkurt silsilesinin dağlık bölgesinde yaşıyordu. Orta Çağ kaynakları, Karakoyunlu sütalesinin Baraniler'den geldiğini gösteriyor. Ahmed Gaffari, Karakoyunlu hükümdarlarının da 'Barani diye adlandırıldıklarını' belirtiyor.99 Karakoyunlular'ın bayraklarında siyah koyun resminin bulunması oldukça dikkat çekicidir. Türkmen tarihi rivayetleri, Karakoyunlular'ın menşeini kara koyunla özdeştiriyor. Halk efsanelerinde, bir adamın iki oğlunun olduğu, olardan ilkine ak, ikincisine ise kara koyun verdiği söyleniyor. Rivayedere göre, Karakoyunlular, boy adlarını bu oğulların ikincisinden almaktadırlar. Mevcut tarihi belgelerde, Ali Han'ın Barani boyundan geldiğini düşünmemiz için mesnedimiz vardır. Barani boyu, muhtemelen Rus vakayinemelerinde geçen Berendiler'e tekabül etmektedir. Bu kelimenin menşei, boy veya kabilenin hamisi ve tatemi sayılan koyuna duyulan saygıya dayanmaktadır. Baraniler, muhtemelen daha geçdönemde Karaköyunlular olarak adlandınlan Oğuz boylanndan biriydi

Karakoyunlu döneminden günümüze kalan tek büyük eser Tebriz'de bulunan Gök Mescid(Mescid-i Kebud)dir. 1465 - 1466 yılları arası Karakoyunlu Cihan Şah tarafından inşa edilmiştir. Gök Mescid’in en büyük özelliği, binanın içini ve dışını süsleyen mozaik çinileridir. Aslında bir külliye olan Gök Mescid meydana gelen depremler sonucu büyük tahribata uğramış sadece türbe ve mescit ayakta kalmıştır. Ciha Şah’ın ayrıca Tebriz’deki hayratına ait vakfiyeleri ve Tebriz’de yine bazı kitabeleri de mevcuttur. Cihan Şah'ın Tebriz'de başlıca cami ve zaviyeden müteşekkil bir külliyesi vardır. Künyesine nisbetle Muzafferiyye adını ta­şıyan bu külliyenin, hatunu Can Begüm tarafından yaptırıldığını Ebu Bekr-i Tihrani bildirir.