Yahudi İspanyolcası

Temel olarak eski İspanyolcayı yansıttığı ve de İspanya kökenli olduğu için, 15. yüzyıldan beri, en yaygın ismi, Español (oku. Espanyol) yani İspanyolca olmuştur. Türkiye'de, Yahudi İspanyolcasını konuşanlar, dillerine en sık olarak "Espanyol" derler. Buna karşıt, Standart İspanyolcaya da "Kastilyano" (Kastilyaca), "Espanyol de Espanya" (İspanya İspanyolcası) veya Espanyol Halís (Halis İspanyolca) demektedirler. Türkiye'de varolan 19.000 Sefarad'ın sadece 8.000'inin Yahudi İspanyolcası konuştuğu düşünülmektedir, ve bunların çoğu 65 yaş üzerindedir. Ladino 65 yaşın altındaki Yahudiler tarafından anlaşılsa bile artık konuşulmamaktadır. Bu yüzden Ladino ciddi bir yok olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.

Yahudi İspanyolcası konuşan Yahudilerin çoğunluğu, tarih boyunca Osmanlı topraklarında bulunmuşlardır. Osmanlılar da bu dile "Yahudice" demişlerdir. Bu sözcüğü Yahudiler kendi dillerine çevirip, Yahudi İspanyolcasına, "Djudió" (oku. Cudyo) (Türkiye, Yunanistan) veya "Djidió" (oku. Cidyo) (Bulgaristan, diğer balkan ülkeleri) demişlerdir.

Bugün, çoğunlukla İsrail'de, Türkiye'de, Amerika Birleşik Devletleri'nde, Fransa'da, Yunanistan'da, Brezilya'da, Birleşik Krallık'ta, Fas'ta, Bulgaristan'da ve İtalya'da, daha az miktarda da, Kanada'da, Meksika'da, Arjantin'de, Tunus'ta, Uruguay'da, Sırbistan'da, Bosna-Hersek'te, Makedonya'da, Belçika'da, El Salvador'da, ve Hollanda'da konuşulmaktadır. Bu ülkelerin dışında, Venezuela'da, Mısır'da, Cezayir'de, Guatemala'da, İspanya'da, Küba'da, Şili'de, Romanya'da, Surinam'da, Jamaika'da ve de Kolombiya'da da konuşulmakla beraber, bu ülkelerdeki konuşan sayısının 100 kişinin altına düştüğü düşünülmektedir.[7][8][10][13][14][15][16]

Bölgesel isimleri şöyledir: (Türkçe yazılım ile)

• Türkiye'de: "(e)spanyol" veya "(e)şpanyol",
• İsrail'de: "(e)spanyol(it)", "(e)şpanyol(it)" veya "Spanyolo",
• Yunanistan'ın bir kısmı, Bulgaristan, Saray Bosna ve Romanya'da: "Cudezmo",
• Selanik'te, "Ladino",
• Fas'ta, "Haketiya" ya da "Hakitiya"

Bütün konuşanlar arasında en çok kabul edilen ve en genel-geçer isim; "Espanyol" (İspanyolca) ve "Djudió"dur (Cudyo yani Yahudice).
Bunun dışında, yaygın olarak "Ladino" ve "Sefaradi" isimleriyle de bilinir.
Ancak, dünya çapında en geçerli olan ve de akademisyenlerin de kullandığı ismi "Djudeo-Espanyol" (oku. Cudeo Espanyol)'dur, yani Yahudi İspanyolcası ya da Musevi İspanyolcası'dır.
Ayrıca Türkçede "Yahudice" ve "Musevice" isimleriyle de bilinir.

Türkiye'de Türkiye Yahudileri tarafından çıkartılan Şalom gazetesinin sadece bir sayfası, Ladino dilinde basılmakta diğer sayfalarında ise Türkçe kullanılmaktadır. Ayrıca, iki haftada bir sadece Yahudi İspanyolcası bir ek, "El Amaneser"i çıkarmaktadır.
[7][8][10][12][13][14][15][16][17][18][19]

I. yüzyıl ile VI. yüzyıl arasında Roma İmparatorluğu'nun farklı yerlerinden, çoğunlukla da Filistin'den göç eden Yahudiler, İspanya'ya yerleşmişlerdir. İspanya'da yaşayamaya başlayan Yahudiler, VII. yüzyılın başlarında, o zamanın İspanya'sında konuşulan antik İspanyolcayı konuşmaya başlamışlardır. Ve de 1492 yılına kadar ana dilleri olarak eski İspanyolcayı konuşmuşlardır.

711 yılında İspanya, Emeviler tarafından fethedilmiş, 1492 yılının başında da İspanyollar tarafından geri alınmıştır. Ülkede birlik adına Kastilya kraliçesi Isabella ile Aragonya kralı Ferdinand evlenip, diğer küçük krallıkları da boyunduruklarına alarak "Katolik İspanya Kraliyeti"ni oluşturmuşlar.

Kral ve kraliçe, Ferdinand ve Isabella, ilk faaliyet olarak, 31 Mart 1492'de, ülkede yaşayan tüm Müslüman ve Yahudilerin din değiştirerek Katolik Hıristiyan olmalarını ya da dört ay içinde tüm mal ve mülklerini geride bırakarak ülkeyi terketmeleri yasası çıkarmışlardır.

Bunun üzerine, dönemin Osmanlı padişahı II. Bayezid, İspanya topraklarında yaşayan Müslüman ve Yahudileri hem Kuzey Afrika hem de Akdeniz üzerinden kaçırarak Osmanlı topraklarına yerleştirmiştir. 4 aylık dönemin sonunda İspanya'daki Yahudilerin 150.000'i Osmanlılara, 50.000'i diğer ülkelere (Fransa ve Portekiz) göç etmişlerdir. Ülkede kalan Yahudi ve Müslüman'lar ya din değiştirmiş ya da aslanlara yedirilmiştir. 1497'de Portekiz Krallığı da aynı yasayı çıkartınca, oradaki Yahudilerin çoğu sözde din değiştirmiş, ancak uygulamada dinlerini korumuşlar, daha sonra da ülkeyi normal yollarla terk edip diğer Sefaradların bulunduğu yerlere veya Güney Amerika'ya yerleşmişlerdir.

Sonuç olarak, 1492'de İspanya'dan kovulan Yahudiler Osmanlı İmparatorluğu'nda eski İspanyolcayı ya da Yahudi İspanyolcasını serbestçe kullanmışlar, kitap ve gazeteler yayımlamışlardır. Hatta Osmanlı'da uzunca bir dönem ticaret dili olarak Yahudi olmayanlar tarafından da kullanılmıştır. Dolayısıyla bütün bu yollarla ve de dilin aile içinde kulaktan kulağa, konservatif bir şekilde aktarılmasıyla da Yahudi İspanyolcası, İspanya'daki dil değişimlerinden etkilenmeyip, 15. yüzyıl İspanyolcasını neredeyse günümüze değin taşıyabilmişlerdir. Ancak bugün hem ciddi bir yok olma hem de modern İspanyolca tarafından asimile olma tehlikesiyle karşı karşıyadır.[6][7][10][16][20]

Yahudi İspanyolcasının 2 ana variantı vardır: Doğu variantı (Levantina) ve Fas'ta konuşulan Batı variantı (Haketia)
Doğu variantı: Fas, Cezayir ve Tunus dışındaki diğer tüm bölgelerde konuşulur.

Bu doğu variantı da iki lehçeye ayrılır: "Batı Lehçesi (Occidental)" ve de "Doğu Lehçesi (Oriental)"
Doğu lehçesi: Türkiye, Doğu Bulgaristan, Selanik ve de Rodos Adası'nda konuşulur.
Batı lehçesi ise: Yunanistan'ın geri kalan bölgesi, Batı Bulgaristan, Makedonya, Bosna-Hersek, Sırbistan ve Romanya'da konuşulur.
Bugün, dünyada en yaygın lehçe Doğu lehçesi, ve de özellikle bu lehçenin Türkiye şiveleridir. Çünkü diğer şive ve lehçeleri konuşanların çok büyük bir kısmı (160.000 civarı), Naziler tarafından öldürülmüşlerdir.

15 yüzyıl İspanyolcası olan Ladino'nun farkları gramer, kelimeler, telaffuz olarak ayrılabilir.

Ladino konuşulduğu ülkenin dilinden ödünç kelimeler aldığından bölgesel ufak farklılıklar görülmektedir ancak bu anlaşmaya engel olacak kadar büyük fark değildir. Örneğin İstanbul'da hamamböceğine "eskaravajo" denilirken İzmir'de "eskaravado" denir.

Modern İspanyolca:

Mi querido, yo te amo del corazón, pero no te puedo alcanzar.

Mejor es morir más que sentir dolores de amor.

Ni es liviano de dejar la vida, ni olvidarse el sufrimiento.

İstanbul Şivesi:

Mi kerido, yo te amo del korason, ma no te puedo alkansar.

Mijor ez murir mas ke sintir dolores de amor.

Ni ez liviano de deshar la vida, ni olvidarse la sufriensa.

Edirne Şivesi:

Mi kirido, yo te amo del korason, ma no te puedo alkansar.

Mijor ez murir mas ke sintir dolores de amor.

Ni ez liviano de deshar la vida, ni ulvidarse la sufriensa.

Saray Bosna Şivesi:

Mi kiridu, yu ti amu dil kurason, ma nun ti puedu alkansar.

Mijor es murir mas ki sintir duloris di amor.

Ni es livianu di dishar la vida, ni ulvidarsi la sufriensa.

Kosova Şivesi:

Mi kiridu, yu ti amu dil kurason, ma nun ti puedu alkansar.

Mijor ez murir mas ki sintir duloris di amor.

Ni ez livianu di dishar la vide, ni ulvidarsi le sufriense.

Türkçesi:

Aşkım, seni kalpten seviyorum ancak sana erişemiyorum.

Aşk acısı çekmektense, ölmek yeğdir.

Ne hayatı bırakmak ne de acıyı unutmak kolay değil.

• Yahudi-Romen dilleri
• İspanyolca

• Şalom Gazetesi11 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Online Radyo (şarkılar)
• Yahudije Albümü
• Kol Israel International (Radyo, günde 15 dakika haber yayını)