Zazalar

Zazalar, bir İran dili olan Zazaca konuşan İranî bir halktır.[3] Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde; Bingöl, Elâzığ ve Tunceli, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde ise; Diyarbakır, Gerger ve Siverek yörelerinde yaşamaktadırlar.[4][5] Zazalar, yaklaşık 3[6] veya 4-6[7] milyon kişilik bir nüfusa sahiptir. 12 Eylül Darbesi'nin ardından Zazalar dahil birçok entelektüel azınlık, Türkiye'den Avrupa, Avustralya ve ABD'ye göç etti. Zaza diasporasının en büyük kısmı Avrupa'da, ağırlıklı olarak Almanya'da bulunmaktadır.[8][9]

Zazalar
Önemli nüfusa sahip bölgeler
Türkiye 1.000.000-2.000.000[1]
Almanya 170.000[2]
Amerika 2.000-3.500
Kazakistan 42.000-45.000
Gürcistan 88.000-90.000
Ürdün 50.000-52.000
Diller
Zazaca,Türkçe
Din
İslâm
(Sünni ve Alevi)

Dini açıdan günümüzde Müslümanlığı benimseyen Zazalar, Alevi ve Sünni olmak üzere iki kesime ayrılmışlardır. Zazalar; İran halkları ve İranî diller ile kültür ve dil bakımından çeşitli benzerlikleri barındırırlar.[10]

Dil
Ayrıca bakınız: Zazaca

Zazaların dili Zazaca olmakla birlikte, Zazalar arasında çift dillilik veya çok dillilik göze çarpmaktadır. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Kürtçe (Kurmanci), Türkçe ve Arapça, gibi diller de konuşulur. Zazaca, dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir.[11] Zaza dilinin, tarihsel gelişimi incelendiğinde Zazacanın kadim İrani dillerin birçok arkaik özelliğini koruyan bir dil olduğu ifade edilmektedir. Zazaca, eril dişil ayrımını da çok güçlü bir şekilde muhafaza eden bir dildir. Bunun dışında, Zazacada Farsça ve İngilizce gibi dillerde de olan "perfect tense" yani tamamlanmış zaman olarak da tanımlayabileceğimiz zaman da bulunmaktadır.[12]

Zazaca'nın İrani diller içindeki yeri [13]

Din

Zazaların dini ağırlıklı olarak İslâm'dır. Mezhep yoğunluğu ise Sünnilik (Hanefi ve Şafii) ve Alevilik'tir.

Sünni Zazalar daha çok Bingöl, (Solhan, Bingöl Merkez, Genç), Elâzığ (Arıcak, Sivrice, Maden, Palu), Şanlıurfa (Siverek), Adıyaman (Gerger), Diyarbakır (Çermik, Çüngüş, Hani,Eğil,Lice,Kulp,Ergani, Dicle ), Bitlis (Mutki), ), Malatya (Pütürge), Aksaray (yer yer) gibi il ve ilçelere yayılmış durumdadırlar.

Alevi Zazalar daha çok Tunceli (tüm ilçeler, Çemişgezek'te az bulunur), Sivas (Zara, İmranlı,Kangal, Divriği), Tokat (Almus, Zile), Erzincan (Merkez, Kemah, Çayırlı, Üzümlü, Tercan), Muş (Varto), Bingöl (Yayladere, Bingöl Merkez, Adaklı, Kiğı, Yedisu), Erzurum (Hınıs, Tekman[14], Çat, Aşkale), Gümüşhane (Şiran) ), Malatya (Arguvan),Kars (Selim) ve Ardahan (Göle) de ikâmet etmektedirler.

Folklor ve kültür
Zazacanın üç ana lehçe grubu[15]
  Kuzey Zazacası (Alevi Zazalar)
  Merkezî Zazaca (Sünni Zazalar)
  Güney Zazacası (Sünni Zazalar)

Zazalar; Kürtler, Talışlar, Beluciler, Farslar, Gilanlıla Osetler, Afganlar/Peştunlar Lorestanlılar, Mazenderanlılar, Tacikler ve diğer İrani halklarla dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Tüm bu İrani halkların dilleri birbiriyle akrabadır ve yüzlerce ortak kelime barındırırlar. Kelime kökleri büyük oranda aynıdır, renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak kelimeler kullanılır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler, dini inançlar, bayramlar pek çok noktada ortak özellikler taşır. Zazalar bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüştür fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuş diyebiliriz. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmışlardır. Anadolu'da Zazalar, Kurmanç, Türkmen gibi halklarla sürekli büyük bir kültürel etkileşim içinde olmuşlardır.

Elâzığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında leçeg veya puşi, bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, puşi veya desmal giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar. Bingöl bölgesinde ise erkekler külah genelde dini inanç amaçlı olarak kullanılmakta, kadınlar ise çarşaf ve şalvar gitmektedir.

Başlıca halk dansları; Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki, Wışke, Kılaçep ve Bingöl geneli kartal oyunu gibi düğün oyunlarıdır. Başlıca yemekler: Babıko, bıcık, zervet, keşka, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.

Zazalar arasında kutlanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır :

  • Roşanê Remezani: Ramazan Bayramı, hem Alevi hem de Sünni Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
  • Roşanê Qurbani: Kurban Bayramı, hem Alevi hem de Sünni Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
  • Kormışkan bayramı (Çermik ve Siverek Yöresi, Mart ayında Nevruz'a denk gelir. Bahar bayramı olarak son zamanlarda hem Alevi hem de Sünni Zazalar tarafından kutlanmaktadır.)
  • Hawtemal bayramı (Dersim Yöresi, Mart ayında, bir tür bahar bayramı). Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
    • Hawtemalo Pil (Büyük Hawtemal)
    • Hawtemalo Qıc (Küçük Hawtemal)
  • Qereçarseme: Bir bahar bayramı, yine Mart ayında Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
  • Newê Marti: Mart dokuzu, Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır. Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
  • Gağand: Yeni yıl bayramı, daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınır. Dersim'de Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
  • Rocê Xızıri: Hızır orucu, Alevi Zazalar tarafından her yıl Şubat ayının ikinci haftasında 3 gün oruç tutulur.
  • Rocê İmamu: Muharrem orucu, Alevi Zazalar, Kürtler ve Türkmenler tarafından da tutulur. Alevilik'te çok önemli bir yeri vardır.

Köken bilim

Arkaik kaynaklara bakıldığında, "Zaza" isminin günümüzden önceki kaynaklarda da zikredildiği görülmektedir. Akaçça, Armanice, Hititçe, İbranice, Peklice, Urartuca, vb. dillerine ait çivi yazılı tabletlerde, Antik (Tevrat) betimlerinde Zaza adının günümüzde kullanımıyla ya da yaklaşık bir imla ile geçtiği görülmektedir. Ortaçağ kaynaklarına bakıldığında bu ismin ‘Zavzan, Zuzan, Zazan’ vb. şeklinde geçtiği görülmektedir. Zaza kelimesi ile arkaik metinlerde ilk defa İran'daki Behistun Yazıtında karşılaşmaktayız. MÖ. 552 yılında Pers Kralı I. Darius tarafından İran’ın Hemedan Eyaleti bölgesinde Bisütun kaynaklarında yazdırılmıştır. Bu taş yazıtının 20. Şiiri'nin hemen başında Zazana adında bir yerin adı geçmektedir. Bu Eski Farsça yazıtta Zazana yukarı Fırat Havzası bölgesi olarak tanımlamak için kullanmaktadır. Bu bölge günümüzde Zazalar’ın yaşadığı yerleşke alanlarıdır. Zaza adının geçtiği diğer bir kaynak ise 1329/1330 tarihli Kureyş Şeceresi olan, yazılı bir deri dokümandır. Sıralanmış birkaç Zaza aşiret adının geçtiği belgede, Zaza aşiretine mensup olarak kaydedilmiş bir imza geçer. (Tālib Mullā Benī min, qebile Zāzā طالب ملا بنی من قبلة زازا 'Zaza kabilesinden talip Mollā Beni') [16][17] Yine milattan önce 2. yüzyılda Yakın Doğu’da yaşayan bir mimarın soyadının 'Zazai' olduğu bazı kaynaklarda kaydedilmiştir.[18] Gezgin Marko Polo’nun yol haritasında Musul-Erzincan-Erzurum dar üçgeni içinde kalan bölgeye Zorzanie/Zarzania dendiği; ancak bu bölge sınırının Hazar Denizi’ne kadar dayandığı vurgulanmaktadır ve Zaza ismi ile bölge ilişkilindirilmektedir. Sümer tapınak ve tanrıçalarından birinin ortak isminin "Ninni-Zaza veya İnnana-Zaza" olduğu kaydediliyor. Eski yer isimleri arasında da 'Zaza' adına rastlandığına işaret edilerek, Zaza-Buha’nın (MÖ.880), Elâzığ'ın Maden yöresinde Mihrap ve Kervançemen dağları eteklerinde bir yer olduğu tarif ediliyor.[19] Bazı araştırmacılar ise Zaza sözcüğünün Sasa veya Sasan (Sasani) sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir.[20][21]

Tarihçe

Tarihsel olarak Zazaların birçok imparatorluk ve devlet ile ilişkisi olduğu çeşitli dil bilimciler araştırmacılar tarafından söylenmektedir. Bunlardan biri Part İmparatorluğu; Sasanilerden önce İran’ı yöneten Kuzey doğu İran orjinli bir halk olup, Windfuhr onların dillerinin Zazacaya çok yakın olduğunu belirtmektedir. İranlı tarihçi Kaveh Farrokh’da Zazalarla Partların güçlü bağı olduğuna işaret etmektedir.[22][23] Bazı araştırmacılara göre Zaza sözcüğü Sasa veya Sasan kelimelerinden gelmektedir. 'Zaza' ismi ve Zaza dilinin, Sasaniler'in diline yakın olduğu, Zazalar ve Zazaca'nın Sasani ya da Zazani imparatorluğunun ardılı olarak kabul edildiği de belirtilmektedir.[24] [25][26] Sasani İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra Sasaniler’in birçok savaş yaptığı düşmanı Bizanslılar’ın Kayzeri, ele geçirdiği sınırlar ile Sasani nüfusunuda içinde barından bölgeyi 1071’e tarihine dek 400 yıl elinde tuttu. Bölgede barınan nüfus, bu süre içinde ‘Rumlaşmamış’ ve kendini, eski devletinin ismiyle Sasani kalıntısı olarak Sasa ya da Zaza şeklinde adlandırmaya devam etti. Onlar, kendilerini bu isim ile tarif etmedi, onlara bu tarifi Bizans Kayzeri yakıştırmıştı. Belli ki Kayzer, bölgedeki ekalliyeti 'Zaza' diyerek küçümsemeye çalışmıştır. Bizans tarafından küçümsenen ve ana coğrafyalarıyla ilişkisi kopan, tekrardan irtibat kurma şansı da kalmayan Sasaniler sıkıştıkları derin vadilerde unutuldu,fakat onlar başlangıçtaki bağlılıklarını ise unutmadı. Aradan geçen zaman içerisinde, bölge insanları, kültürel kodları yıpranmış ve başka biçimlere evrilirken ellerinde kalan son şeye sarıldılar isimlerine:"Sasani ya da Sasa veya Zaza"[27][28]

Rus doğubilimci, Vladimir Feodoroviç Minorsky ve W.B.Lockwood, David.N.Mackenzie, Karl Hadank, Artur Christensen gibi birçok dil bilimci de Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zazalar'ın Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiğini söylemişlerdir.[29][30] [31] "Behustin Kitabeleri"nde Deylemlilerin konuştukları dil için 'Zuzu' denilmiştir."Zuzu" yani bugünün anlamıyla 'Zaza'.[32][33]

Zazaistan

Zazaistan, Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını oluşturan ve Zaza halkının yaşadığı coğrafi bölgedir.

Dr. Zülfü Selcan’ın “Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi” adlı makalesi. Bu makalenin ve kitabın 114–115. sayfalarında bir Zazaistan haritası yer alır. Zazaistan, Erzincan, Elâzığ, Tunceli’nin tamamını, Şanlıurfa, Malatya, Sivas, Bitlis, Bingöl, Erzurum, Diyarbakır, Muş'un bir kısmını kapsar.[34]

Zazaistan adını ilk defa ortaya atan isim Ebubekir Pamukçu olmuştur. Pamukçu'ya göre, Zazalar hem Türkler hem de Kürtler tarafından reddedilen bir halktır ve Kürdistan yerine Zazaistan teriminin kullanılması gerekmektedir.[35]

1991 yılında İsveç'te Ebubekir Pamukçu tarafından yayımlanan Raya Zazaistani(Zazaistan Yolu) Dergisi ilk kez 'Zazaistan' teriminin kullanılmış olduğu dergidir.[36]

Zawazan (Zauzan) Bazı yazar ve araştırmacılar, "Zaza" adının tarihi Zawzan bölgesi ile ilgili olabileceğini belirtmektedir. Kimi kaynaklarda bu isim "Zevezan", "Zuzaniye", "Zevazaniye" veya "Zavzan" biçiminde de yazılmaktadır. İbn al-Athir ve İbnü'l-Esir (1160-1234)'e göre ise 'Zawzan', "Musul'dan, Ahlat yakınlarına kadar uzanıyor, Azerbaycan tarafından da Selmas'a kavuşuyordu."[37][38] 10. yy.da Van Gölünün, güney kısmına tekabül eden coğrafyaya bir dönem "Zawzan" denmiştir.[39] Dil bilimci David Neil MacKenzie, de Zazalar'ın İran Hazar'ından gelip, Kürtlerin yerleşik olduğu bölgenin batısına, yani şimdi yerleşik oldukları bölgeye risksiz geçmiş olması olasılığının zayıf olduğuna işaret ederek, başka bir varsayımı ele almak gerektiğini vurgulamaktadır. Onun varsayımı, Zazaların bugün Kürdistan'ın kalbi olarak kabul edilen yerde, yani Van Gölü'nün güney ve batısındaki topraklarda yaşadıkları ve kendilerinin ilerleyen Kürtlerce batıya gitmeye zorlandıkları varsayımıdır.[40] Bu coğrafi adlara M.S. 10. ve 13. yy. arasında El Mesudi, İbn Miskawaihi, Yakut ve başkalarında da rastlarız. 13. yy. da henüz kullanılan bir addı. Zaza kökü korunursa bu ad Zazavan olarak düşünülmelidir. 13. yy. coğrafyacılarından Yakut, 1225'de yazdığı "Mu’jam-ul-Buldan (ii, 957)" adlı eserinde Zawazan'ı "Ermenistan dağları, Khilat (Ahlat, SC), Azerbaycan, Diyarbekir ve Musul arasında yer alan geniş bir eyalet olarak tarif eder." [41] İbn al-Athir, Zawazan'dan al-Zawzan adı altında söz eder ve sınırlarının Musul'a iki günlük mesafeden başlayıp Ahlat sınırlarına ve Azerbaycan’da ki Salmas’a kadar uzandığını kaydeder. Mukaddasi ise, al-Zawzan'ı Cezirat ibn Omar'ın bir parçası olarak görür (Akt. Minorsky, EI). Al-Zawzan'dan Zozan olarak da söz eden V.Minorsky'e göre bu bölge sonraları alan olarak daha da genişledi, ama Minorsky kabaca bugünkü orta/merkez Kürdistan’a tekabül ettiğini söylediği Zawzan(Zozan)'ın sınırlarının netçe tanımlanamadığını da not eder. Onun da işaret ettiği gibi Artsruniler’in Vaspurakan krallığı kaynaklarda Zawzan krallığı olarak da bilinir. Minorsky, Araplar’ın Sason’a al-Sanasina (Senasine) dediklerine de işaret etmektedir (Bk. Minorsky, Enc. Of Islam‘ın Kürtler maddesi). Araplarda Zawzan adı daha çok Zawazan şekli altında görünür ve Sason adına karşılık kullanılır. Tüm bu adlar henüz Kürdistan adının görünmediği bir dönemde, Arap/İslam istilası sırasında ve çok öncesinde mevcutlardı ve bu adlarla tarif edilen coğrafya da Urartu Krallığının merkez bölgesidir, yani Van Gölü ve çevresindeki topraklardır. Zaza-yoğun yerleşmelerin hemen hepsi Urartu corafyası ile örtüşürler. Dr. Grant, Zozan/Gozan’ın Asurya’nın bütün dağlık alanlarını kapsadığına işaret eder.[42]

Gozan veya Zozan

G ve Z seslerinin birbirine dönüştüklerine tanık olunur. Bu sözcüklerin ikisi de bir yoruma göre tıpkı Harran sözcüğü gibi bolluk diyarı, çayır, otlak anlamına gelmektedirler. 1835'te bölgeyi gezen Amerikalı Protestan misyoner Dr. Asahel Grant, 1840'ta yazdığı "The Nestorians or The Lost Tribes" adlı kitabında (Türkçe çevirisi çin bk. Nasturiler Ya da Kayıp Boylar, Nsibin Yay., 1994, Çev. Meral Barış), Asuristan dağlık alanlarının hepsine birden Zozan/Gozan adı verildiğini ve Tevrat'da geçen Gozan'ın da bu aynı bölgeye referans olduğunu yazmaktadır (Bk. a.g.e., s. 54).[42]

Zuzan

El-Biruni, Eba Müslim zamanında Nişabur civarında bu adı taşıyan bir yerleşmeden sözeder (Bk. El Biruni, The Chronology of Ancient Nations, Edward Sachau çevirisi, 1879). Doğu İran’da, özellikle Horasan, Quhistan ve Kirman dolaylarında Zaza adını çağrıştıran bir dizi yer adıyla karşılaşılır.[42]

Zuza

Ermenistan’da M.Ö. 522/521 yılında adı anılan bir kale.[42]

Zazana

Eski bir kent adı. Akamenid-Babil savaşlarından ilki Behistun yazıtına göre M.Ö. 521 yılında Fırat havzası üzerindeki bu kentte yer aldı.[42] Behustin yazıtlarında Zazana adında geçen bölge için Bingöl Üniversitesi'nde 2011 yılında yapılan Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumun'da Zazana Hakkında: "Taş yazıtının 20. Şiiri’nin hemen başında 'Zazana' diye bir yerin adı geçmektedir. Bu eski farsça yazıtta, Zazana yukarı Fırat Havzası bölgesi olarak tanımlamak için kullanmaktadır. Bu bölge günümüzde Zaza Halkı'nın yaşadığı yerleşke alanlarıdır." denilmiştir.[43]

Okuma listesi

Kaynakça
  1. Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). ISBN 1-85359-509-8. p. 415. Cites two estimates of Zaza-speakers in Turkey, 1,000,000 and 2,000,000, respectively. Accessed online 21 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. at Google book search.
  2. Grammatik Der Zaza Schprache
  3. "DIMLĪ – Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020.
  4. "Zazalar". Bugün Bingöl, Tunceli (Dersim), Diyarbakır, Elâzığ ve Erzincan, Zazalar’ın yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Bunun dışında aşağıdaki ilçelerde Zazalar’ın kısmen yerleşik olduğu görülür: Varto (Muş), Hizan-Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Hınıs, Tekman, Çat ve Aşkale (Erzurum), Pötürge (Malatya), Gerger-Samsat (Adıyaman), Siverek-Bucak (Urfa), Zara-Ulaş-Divriği (Sivas), Sarız (Kayseri) ve Ekecik (Aksaray). TDV İslam Ansiklopedisi. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2020.
  5. Ergül, Emre. "Tarihin İzinde: Zazalar". Atlas. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020.
  6. Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  7. http://zazader.org/wp-content/uploads/2019/01/ZAZALAR-Zaza-Der1.pdf%5Bölü/kırık+bağlantı%5D
  8. Zazaca – Dünü, Bugünü ve Yarını - Zeynep Arslan
  9. 12 Eylül 1980 Darbesi sonrası Türkiye'den göç
  10. Zazalar: Tarihi, Kültürel ve Sosyal Yapı, S Karabulut, ŞAS el-Palevi - Altın Kalem Yayınları, İzmit, 2013
  11. Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, ISBN 978-0-7007-1131-4, Chapter Nine.
  12. Pamukçu F. (2011). Zazacada Dilbilgisi Zamanları, Varol M. (Editör) I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 291
  13. "Arşivlenmiş kopya". 28 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2020.
  14. "Zazalar kimdir? Kürt mü,Türk mü, ayrı bir millet mi?". 5 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Haziran 2014.
  15. Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar 29 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
  16. Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.
  17. Schmitt, Rüdiger: Altpersische Inschriften der Achämeniden, Wiesbaden, 2009
  18. Christian Leschke: Zazai, In: Rainer Vollkommer: Künstlerlexikon der Antike, Nikol, Hamburg 2007, S.963
  19. Mehmet Aydar, Zazaca-Türkçe Sözlük, 1.baskı, İstanbul, 2003, s.11
  20. Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
  21. Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology, (Kasım 2017)
  22. Windfuhr, G. (2009). Dialectology VeTopics. G. Windfuhr, The İranian languages (s. 5-43). NY: Routledge.
  23. Farrokh, K. (2007). Shadows in the desert: ancient Persia at war. New York: Osprey Publishing MidlveHouse.
  24. Prof. Dr. Teoman Duralı: Zazalar ve Zazaca, Sasani imparatorluğu soyluların ve dillerinin ardıllarıdır
  25. Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
  26. Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology, (Kasım 2017)
  27. "Zorlu dağların zor adamları: Zazalar". 14 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2020.
  28. "Sasani imparatorluğunu Zazalar kurdu". 31 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Nisan 2020.
  29. V. Minorsky, Daylam-La Domination des Dailamites, Paris, 1932
  30. W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
  31. Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag
  32. "Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin dili". 27 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
  33. Perslerin "Behistun Kitabelerinde Deylemlilerin konuştuğu dilin adı 'Zuzu' bugünün anlamıyla Zaza!
  34. "Zazaistan haritası". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016.
  35. Ayşe Hür, “Dersim, Alevistan, Zazaistan”, Taraf Gazetesi, 15/11/2009
  36. Desmala Sure(Almanya),No.9, Aralık 1993, s.25-33
  37. Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi, Tekin Yayınevi, c. 4, s. 1524
  38. V. Minorsky, "Kürtler", İslâm Ansiklopedisi'nde, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979, c. 6, s. 1093
  39. "Zawzan adı kökeni". 30 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2020.
  40. Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981
  41. G. R. Drıver, The Dispersıon of the Kurds In Ancient Times, JRAS, Ekim 1921
  42. "Seyfi Cengiz, Tarih Bizi Mansur Kılacaktır - "Zawzan,Gozan/Zozan,Zuzan,Zuza,Zazana"". 7 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
  43. I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011

    Dış bağlantılar
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.