Ergani

Diyarbakır-Elâzığ karayolunun 58. kilometresinde yer alan ilçe merkezi 39 50 doğu boylam ve 37 32 kuzey enlemindedir. Haydarpaşa - Kurtalan Demiryolu ilçenin güneyinden, Diyarbakır-Elâzığ karayolu ise, ilçenin merkezinden geçer.

Dicle, Çermik ve Çüngüş ilçelerinin karayolu veya demiryoluyla başka il ve ilçelerle ulaşımı ancak Ergani üzerinden mümkündür. Bu durum Ergani'nin stratejik önemini artırmaktadır. Ergani'nin tarihi: islam devrinde Diyarbakır'ın tarihine bağlı kalmıştır. I. Selim'in Çaldıran zaferinden sonra 1514 Ergani İdris-i Bitlisi'nin delaletiyle Bıyıklı Mehmet Paşa'nın aldığı: Diyarbakır bölgesi içinde Diyarbakır eyaletine bağlı bir sancak haline getirildi. 18. yüzyılın başında şarabın alınıp satılması şer en yasak olduğu halde Ergani kazasından her cumartesi günü Diyarbakır'a ikişer üçer yük şarap satılıyordu. Diyarbakır valisi İsmail Hakkı Paşa'nın yaptırdığı Harput şosesi bu şose'nin Zülkifil Dağı eteğinde ve Hoşat Ovası'nın başından, Ergani halkının 1874 ve 1914 yılları arasında şose üzerinde Bagür mahallenine geçmesine ve eski kasabanın ıssız kalmasına yol açmıştır.

İlçede (Köy okulları da kapsayarak) 107 İlköğretim Okulu, üçü Anadolu Lisesi, biri Anadolu Fen Lisesi olmak üzere 12 lise, 7 Özel Eğitim Kurumu,3 Özel Okul ve Dicle Üniversitesine bağlı Meslek Yüksek Okulu bulunmaktadır.

Tarihi Çayönü kalıntıları, Ergani ilçesinin Hîlar mahallesi yakınlarında Hilar Mağarları'nın bulunduğu yerdedir. 1964'ten beri sürdürülen kazı çalışmaları ışığında bölgenin, geçmişi MÖ 9. bin yıla kadar giden, Anadolu ve Mezopotamya'nın en eski yerleşim yerlerinden biri olduğu anlaşılmıştır.

Buradaki buluntuların MÖ 7500 ile 6250 yılları arsına ait olduğu ve yörenin ilk insanlarca kullanıldığını ortaya koymakla beraber Çay önü MÖ 2000 yılına kadar Taş devri ve Tunç devrini içeren üç kültür evresi yaşamıştır. Çayönü, yakın doğunun en geniş açılmış ve korunmuş Neollitik yerleşmesi olarak ün yapmıştır. Çayönü'nün en bilinen yapısı Skull building (kafatası binasıdır.) Ergani ilçesi tarih boyunca birçok isim almıştır. Bunlardan bazıları Akanya, Erkenin, Erkanikana, Yanari, Zülkerneyn, Arsenia, Urhana ve Aşot'tur. Çok eski bir yerleşim yeri olan, Ergani'nin adı Ermeni eserlerinde Argını, Arxenî, çivi yazılı kaynaklarda Arsinia, Peutinger Tabletlerinde Arsenia diye de geçmektedir.