Tahran Konferansı

Tahran Konferansı (Kod adı Eureka[1]) 28 Kasım-1 Aralık 1943 tarihleri arasında, Müttefik liderler, Joseph Stalin, Franklin D. Roosevelt, ve Winston Churchill katılımıyla, SSCB'nin Tahran Büyükelçiliği'nde gerçekleşen ve o ana dek ilk kez tüm Müttefik liderlerin (ABD, Birleşik Krallık ve SSCB) katıldığı bir strateji toplantısı idi. 22-26 Kasım 1943 tarihlerinde yapılan Kahire Konferansı'ndan hemen sonra yapılan bu liderler zirvesini, 1945 yılında yapılan Yalta Konferansı ve Potsdam Konferanları takip etti. Üç lider, toplantıya ajandalarındaki farklı gündemlerle başlamış olmakla birlikte, Nazi Almanyası'na karşı yeni bir cephe açılması konusunda oy birliği ile aldıkları bir kararla toplantıyı sonlandırdılar. Müttefiklerin Türkiye ve İran'la olan ilişkileri, Yugoslavya'daki operasyon, Japonya'nın durumu ve savaştan sonra yapılacaklar, Konferans'ta ele alınan diğer konulardı. İran'ın bağımsızlığının, müttefiklerin üç büyük üyesince tanındığına dair ayrı bir protokol de imza altına alındı.

Tahran Konferansı
Müttefik liderler Tahran Konferansı'nda
Soldan sağa: Joseph Stalin, Franklin D. Roosevelt ve Winston Churchill.
Tarih 28 Kasım 1943 (1943-11-28) - 1 Aralık 1943 (1943-12-01)
Konum Sovyet Büyükelçiliği, Tahran, İran
Diğer adı Tahran Zirvesi
Katılanlar Winston Churchill Birleşik Krallık başbakanı,
Franklin D. Roosevelt Amerika Birleşik Devletleri başkanı
Joseph Stalin SSCB Lideri
Sonuç 1 Mayıs 1944 tarihine kadar Nazi Almanyası'na karşı yeni bir cephe açılmasına karar verildi.

Konferans öncesi durum

Alman-Sovyet savaşı başladıktan hemen sonra, Churchill SSCB'ye yardım etmeyi önerdi ve 12 Temmuz 1941 tarihinde bu yönde bir ikili anlaşma imzalandı.[2] Anlaşmanın koşullarını hayata geçirmek için, heyetler Moskova ve Londra arasında mekik dokudu. ABD savaşa dahil olduktan sonra, Washington'da, heyetlere ev sahipliği yapan şehirlerden biri haline geldi. İngiliz ve ABD operasyonlarını koordine etmek ve SSCB'ye verilecek desteği organize etmek üzere, bir karma kumanda heyeti oluşturuldu. Savaşın küresel boyutta olması, Müttefiklerin belli bir hareket planı etrafında birleşmemiş olmaları ve savaş için gereken kaynakların Asya ve Avrupa'da gerekli noktalara ulaştırılması sorununun henüz çözülememiş olması, batılı müttefiklerle SSCB arasında bir takım güven sorunları oluşmasına yol açmaktaydı.[2] Yeni bir cephe açılarak Sovyet Ordusu üzerindeki Alman baskısını azaltmak gerekiyordu. Hem İngiltere hem de SSCB, savaşın finansmanı için para ve malzeme desteği beklentisi içindeydi. İngiltere daha fazla destek sağlamak için, ABD üzerinde baskı kurmaya çalışmakla birlikte, ABD yönetimi bu konuda çok isteksiz davranıyor, beklentileri karşılamaktan çok uzak bir tavır sergiliyordu.[2] Diğer yandan ne İngilizler ne de Amerikalılar, Doğu Avrupa'nın tüm kaderini Stalin'in ellerine bırakmak istemiyordu. Ayrıca Hitler'den sonra Almanya'da nasıl bir yol izleneceği konusunda kimsenin fikri yoktu. Tüm bu konular, Stalin, Churchill ve Roosevelt arasında gidip gelen aracılar ve telgraf vasıtasıyla sonuca bağlanmaya çalışılıyorsa da, liderlerin yüz yüze görüşmesi kaçınılmaz hale gelmekteydi.[2]

Stalin saplantılı bir şekilde her şeyi Moskova'dan kontrol etmek istiyor, riskli olarak gördüğü herhangi bir hava seyahati yapmak istemiyordu.[3] Roosevelt'in de fiziksel engeli, onun seyahatini müşkül hale getiriyordu. Churchill ise diğer iki liderin aksine uzun seyahatlerden hiçbir rahatsızlık duymamaktaydı. Uzun süredir savaşla ilgili olarak bir dizi görüşmelerde bulunmaktaydı. Bu görüşmeler çerçevesinde, Roosevelt ile Kuzey Amerika'da beş kez, Afrika'da da iki kez bir araya gelmişti. Stalin ile de önceden Moskova'da iki ayrı toplantı yapmıştı.[2] Roosvelt, elzem bir hale gelen müttefik toplantısı için Stalin'i Kahire'ye gelmesi için ikna etmeye çalışıyordu. Stalin ise, toplantının Kahire yerine Bağdat ya da Basra'da yapılmasını istiyordu. Nihayetinde toplantının Kasım 1943'te Tahran'da yapılması konusunda mutabık kalındı.[2]

Konferans gündemi

Ana Konferans

Konferans, 28 Kasım 1943 tarihinde saat 16:00'da başlamak üzere planlanmıştı. Stalin, planlanan zamandan önce gelen ilk lider oldu. Tekerlekli sandalyesi ile gelen Roosvelt, konaklaması için hemen toplantı salonunun bitişiğinde bir odaya yerleşti. Toplantıya katılmak için 7,000 mil uzunluğunda yol kat eden Roosvelt'in sağlık durumu hiç de iyi değildi. Roosvelt ve Stalin ilk kez bir araya gelmişlerdi. Churchill, beraberindeki kurmaylarıyla beraber, yarım saat gecikmeyle konferansa katıldı.[4]

ABD ve İngiltere'nin asıl amaçları, SSCB'nin kendi savaş politikalarına tam anlamıyla uymasını sağlamak ve bu yönde tam bir destek elde etmekti. Stalin belli koşullar dahilinde bu talebi kabul etti. ABD ve İngiltere'nin, kendi iktidarına ve Yugoslav Partizanlar'a yardım ve desteğini şart koştu. Ayrıca Polonya ve SSCB sınırına, SSCB'nin batısına kadar ilerleyeceğini taahhüt etti. Üçlü, daha sonra, işgal altındaki Fransa'ya yapılacak çıkartmayı (Normandiya Çıkarması) ve Overlord Harekâtı'nın detaylarını görüşmeye başladı. Overlord Harekâtı'nın, Mayıs 1944'te, Sovyetlerin, Almanların doğu sınırına saldırmasıyla başlaması kararlaştırıldı.

Roosevelt, Stalin'e, onun 1941 Haziran ayından beri beklediği vaatte bulundu: İngiltere ve ABD nihayet, 1944'ün baharında, Fransa'da ikinci cepheyi açacaklardı. Churchill ise, ABD, İngiltere ve Commonwealth ülkelerinin askeri güçlerinden mürekkep kuvvetlerin, Akdeniz'de Orta Doğu'da ve Britanya Hindistanı'nda İngiltere'nin çıkarlarını koruyacak bir harekâta girişmesini temin etmeye çalışmaktaydı. Roosevelt, Churchill ve Stalin, Mihver Devletleri'ne ait toprakların pay edilmesinde, savaş sonrasında kendi ülkelerinin yönetiminde "kontrol bölgeleri" oluşturulmasında mutabakat sağladılar.

İran ve Türkiye de, detaylı bir şekilde ele alındı. Roosevelt, Churchill ve Stalin İran yönetimini desteklemeyi ittifakla kabul ettiler ve aşağıdaki deklarasyonu yayınladılar:

« 

Üç hükümet de, bu savaşın İran ekonomisine ilave zorluklar yüklediğinin farkındadır. Bu sebeple üç ülke de, savaş yüzünden oluşan nakliye sıkıntılarını da göz önünde bulundurarak, ham madde ve sivil halkın ihtiyaç duyduğu tüketim malzemelerinde baş gösteren sıkıntıyı gidermek için İran'a ellerinden gelen azami desteği sağlamaya çalışacaktır.[5]

 »

Tüm bunlara ilaveten, Türkiye'nin savaşa dahil olması halinde, SSCB'nin Türkiye'ye azami yardım ve destekte bulunmasını talep ettiler. Roosvelt ve Churchill, Türkiye'nin müttefikler safında, yıl sonuna kadar savaşa girmesini canı gönülden arzuluyorlardı.

Yukarıdaki konularda mutabakat sağlanmıştı. Ancak Stalin, SSCB'nin Kursk zaferini, askeri gücünü ve Alman sınırındaki anahtar konumunu kullanarak, konferansın hakim ülkesi konumuna gelmiş, konferansı istediği gibi yönlendirmişti. Roosevelt, Stalin'in bitmez tükenmez taleplerini göğüslemek için büyük çaba sarf ettiyse de, bunda çok başarılı olamadı. Churchill ise, Almanlara nihai darbeyi indirecek Overlord Harekâtı planını konuşmak yerine, kendisinin Akdeniz planlarını gündemde tutmaya çalışmıştı, ki bu da diğer tüm delegasyonlarda rahatsızlığa yol açmıştı. İngiltere ve ABD'nin zayıf ve kararsız tutumları, Stalin'in elini kuvvetlendirmişti.[6]

Roosevelt ve Churchill, Stalin'in 1939 yılında Nazi Almanyası ile yaptığı ittifak sırasında işgal ettiği Lwów, Wilno ve doğu Polonya'daki Kresy bölgelerinin, savaş sonrasında da SSCB'de kalmasına rıza göstermek zorunda kaldılar. Churchill, Polonya'nın bu kaybının telafi edilmesi için, bir kısım Almanya toprağının Polonya'ya verilmesini önerdi. The Polonya Sürgün Hükümeti, Müttefiklerin bu ihanetini, yaptıkları bir Moskova seyahati esnasında öğrendiler. Zaten savaş Avrupa'da biter bitmez (Haziran-Temmuz 1945), sırasıyla Fransa, ABD ve İngiltere, Polonya Sürgün Hükümeti'ni tanımaktan vazgeçtiklerini açıkladılar.

Üçlü yemek toplantısı
«  Amerikan ürünleri olmadan, Müttefikler bu savaşı kazanamazdı.  »
( Joseph Stalin'in, Tahran Konferansı sırasında verilen akşam yemeğinde söylediği sözler[7] )

29 Kasım 1943 tarihindeki üç liderin katıldığı akşam yemeğinden önce, Churchill, Kral George'un, Stalingrad savunması anısına, tüm SSCB halkı ve özellikle Stalingrad halkına hediye edilmek üzere, özel olarak Sheffield'da yaptırdığı kılıcı (Stalingrad Kılıcı) Stalin'e törenle takdim etti. Stalin kılıcı teslim aldığında kınından öperek Mareşal Kliment Voroshilov'a uzattı. Ancak Mareşal kılıcı tutamayarak yere düşmesine sebep oldu.[8]

Stalin, 50,000–100,000 adet Alman subayının öldürülerek, Almanya'nın başka bir savaş çıkartamaz hale getirilmesini önerdi. Churchill bu öneriye şiddetle karşı çıkarak, memleketi için savaşan insanların soğukkanlılıkla öldürülemeyeceğini söyledi ve savaş suçlularının ancak (kendi kaleme aldığı) Moskova Belgesi'ne göre yargılanabileceğini söyledi. Hışımla odayı terk eden Churchill'i yatıştırmak görevi Stalin'e düştü. Şaka yaptığını söyleyerek Churchill'i odaya geri getirdi. Churchill, Stalin'in aşırı şiddet içeren fikrinden caymasına memnun olsa da, Stalin gerçekte partnerlerini test etmekteydi.[9]

Alınan kararlar

Konferans sonunda, 1 Aralık 1943 tarihinde üç lider aşağıdaki maddeleri içeren deklarasyonu yayınladılar:

  1. Yugoslav Partizanlar, silah ve erzak yardımının yanı sıra komando operasyonlarıyla da desteklenecektir;[10]
  2. Türkiye'nin 1943 yılı sonuna kadar Müttefikler safında savaşa dahil olması arzu edilmektedir;[10]
  3. Şayet Türkiye Almanya ile savaşa tutuşursa ve bunun sonucunda Bulgaristan Türkiye'ye saldırmaya kalkarsa, SSCB ivedi şekilde Bulgaristan'a savaş ilan edecektir. Bu karar, Türkiye ile yapılacak sonraki müzakerelerde, Türkiye'yi savaşa girmeye ikna etmek üzere kullanılacaktır;[10]
  4. Fransa'nın Manş Denizi aşılarak işgaline, Fransa'nın güneyine yapılacak taarruzla birlikte, Mayıs 1944'te başlanacaktır. Sonraki saldırı, çıkartma yapılacak bölgenin imkân verdiği ölçüde, azami kuvvetle yapılacaktır. Konferans'ta alınan karar uyarınca, Stalin yapacağı eş zamanlı saldırıyla, Almanların, doğudan batıya asker kaydırmasına engel olmaya çalışacaktı;[10]
  5. Üç ülkenin askeri yetkilileri, Avrupa'da kısa bir süre içinde başlatacakları askerî harekât sebebiyle, yakın temasta ve işbirliği içinde bulunacaklardır. Yapılacak bu operasyonları gizlemek ve düşmanı yanıltmak için, ilgili personel tarafından yanıltıcı bir plan hazırlanacaktır.[10]

Konferans sonucu

Müttefikler, Yugoslav Partizanlara tam destek sağlanması kararı aldılar. Çetniklere yapılan yardımlar ise durduruldu. Zira, Çetnikler Almanlarla mücadele edeceklerine, onlarla işbirliği içindeydiler. Almanlar Balkanlar'dan çekildikten sonra, Tito önderliğindeki Komünist Partizanlar Yugoslavya'da yönetimi ele geçirdiler.[11]

Türkiye Cumhurbaşkanı İsmet İnönü Kasım 1943'te Kahire Konferansı'nda Roosevelt ve Churchill'e buluştu ve tüm askeri hazırlıklarını tamamladıktan sonra savaşa gireceğine dair Müttefiklere söz verdi. Almanların teslim olmasına yakın, Ağustos 1944'te Türkiye Almanya ile ilişkilerini kopardığını açıkladı ve Şubat 1945'te Almanya'ya ve Japonya'ya savaş ilan etti. Savaş ilanı, Türkiye'nin gelecekteki Birleşmiş Milletler'e girmesini sağlayacak sembolik bir hareket ve diplomatik bir manevradan başka bir şey değildi.[12][13]

Fransa'nın işgali planladığı üzere 6 Haziran 1944 tarihinde başladı. İşgal harekâtının desteklenmesi için uygulanmaya konulan ve bu planın bir parçası olan Güney Fransa'nın işgalini içeren Ejderha Operasyonu da başlatıldı. Sovyetler ise 22 Haziran 1944 tarihinde Almanlar üzerine büyük bir saldırı harekâtına girişti (Bagration Harekâtı).

Suikast girişimi iddiaları

Sovyet raporlarına göre, Alman istihbaratçıları üç lideri Konferans esnasında topluca öldürmek için gizli bir plan hazırlamışlar, ancak hazırlık aşamasında bu plandan vazgeçmişlerdi. Batılı istihbarat yetkilileri tarafından fark edilemeyen bu planın varlığı, komplonun tasarlayıcısı olduğu iddia adilen Alman subay Otto Skorzeny tarafından reddedilmişti. Yalanlanmış olmakla birlikte, bu komplo iddiası, popüler Rus kültürünün önemli temalarından bir olmayı sürdürmektedir.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

Dip notlar

    Alıntılar
    1. Churchill, Winston Spencer (1951). The Second World War: Closing the Ring. Houghton Mifflin Company, Boston. s. 642.
    2. Service, Robert (2005). Stalin: A Biography. Cambridge, MA: Harvard University Press. ss. 459-460. ISBN 978-0-674-01697-2.
    3. Tolstoy, Nikolai (1981). Stalin's Secret War. Holt, Rinehart and Winston. s. 57.
    4. Overy, Richard (1996). Why the Allies Won. New York: W.W. Norton & Company. ss. 245-246. ISBN 978-0-393-03925-2.
    5. Declaration of the Three Powers Regarding Iran—December 1, 1943
    6. McNeill, American, Britain and Russia (1953) p 353
    7. "One War Won". TIME Magazine. 13 Aralık 1943. 1 Mart 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2014.
    8. Beevor, Antony. Stalingrad. ISBN 978-0-14-024985-9.
    9. Robert Gellately (2013). Stalin's Curse: Battling for Communism in War and Cold War. Oxford U.P. s. 177-78. 22 Eylül 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2014.
    10. Staff of Senate Committee on Foreign Relations and the Department of State (1950). A Decade of American Foreign Policy : Basic Documents, 1941–49. Washington, D.C.: U.S. Gov. Printing Office. 24 Eylül 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Mayıs 2014.
    11. McNeill, America, Britain, & Russia: their co-operation and conflict, 1941-1946 (1953) 388-90
    12. Erik J. Zurcher, Turkey: A Modern History (3rd ed. 2004) pp 203–5
    13. A. C. Edwards, "The Impact of the War on Turkey," International Affairs (1946) 22#3 pp. 389–400 in JSTOR 22 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

    Bibliyografi

    Primary sources
    • Miscellaneous No. 8 (1947) "Military Conclusions of the Tehran Conference. Tehran, 1 December 1943." British Parliamentary Papers. By Royal Command. CMD 7092 Presented by the Secretary of State for Foreign Affairs to Parliament by Command of His Majesty.

    İleri okumalar

    Dış bağlantılar
    This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.