COVID-19 aşısı

COVID‑19 aşısı, COVID-19 hastalığına karşı kazanılmış bağışıklık sağlamayı amaçlayan bir biyoteknoloji ürünüdür. 231 aşı adayı hâlâ geliştirme aşamasındadır[1][2] ve hiçbir adayın güvenliğini ve etkinliğini kanıtlamak için klinik denemeleri henüz tamamlanmamıştır. Ağustos ayında en az 24 aşı adayı açıklandı veya klinik deneylere tabi tutuldu, altısı başlangıç aşaması olan aşama III'te ve 18'i aşama I-II'dedir.[3]

Onay durumuna göre ülkeler
  Genel kullanım için onaylandı, toplu aşılamaya başlanıldı
  Acil durum kullanımı onaylandı, toplu aşılamaya başlanıldı
  Acil durum kullanımı onaylandı, sınırlı aşılamaya başlanıldı
  Genel kullanım için onaylandı, toplu aşılama planlandı
  Acil durum kullanımı onaylandı, toplu aşılama planlandı
  Acil durum kullanımı onayı bekliyor

Ağustos 2020'de, Gam-COVID-Vac adlı bir Rus aşısı Rusya'da tescil edildi.[4][5] Uluslararası bilim çevreleri, Gam-COVID-Vac aşısına dair klinik testlerin yayımlanmamış olmasından ötürü aşının Rusya'da tescillenmesine tepki gösterdi.[6] Aşının güvenilirliğine, efektif dozuna veya COVID-19 enfeksiyonlarına karşı işe yarar olup olmadığına dair herhangi bir kanıt bulunmamaktadır. Aşının 2020'de Faz III araştırmalarının başlanacağı duyurulmuştur, ancak I. ve II. fazların sonuçları akran değerlendirmesi yapılarak yayımlanmamıştır.[7][8]

Daha önce SARS ve MERS hastalıklarına karşı bir aşı geliştirme girişimleri sayesinde koronavirüslerin yapısı ve işlevi hakkında önemli bilgiler sağlanmıştır. Ancak önceki tüm koronavirüs aşı adayları erken aşamadaki klinik denemelerde başarısız oldu ve hiçbiri ruhsatlandırma aşamasına gelmedi.[9]

Nisan ayında, bir aşının acil kullanım protokolleri kapsamında 12 aydan daha kısa bir süre içinde veya 2021'in başlarında mevcut olabileceği belirtilmiştir.[10] DSÖ, aşama II – III klinik denemelerine ulaşan birkaç aşı adayının eş zamanlı değerlendirilmesi için uluslararası bir "Dayanışma denemesi"nin konuşlandırıldığını da duyurdu.[11]

Covid-19 aşısı yan etkileri

Bugüne kadar COVID-19 aşılarına yönelik gerek yürütülen klinik çalışmalarda gerekse mevcut aşı uygulamalarında ciddi yan etkilere rastlanmamıştır.Aşılama sonrasında görülen yan etkiler sıklıkla hafiftir.

Bunlar; yorgunluk, baş ağrısı, ateş, titreme, kas/eklem ağrısı, kusma, ishal, aşı uygulanan bölgede ağrı, kızarıklık, şişlik gibi hafif yan etkilerdir.[12][13]

Tarihçe

Şubat 2020'de Dünya Sağlık Örgütü (WHO), SARS-CoV-2'ye karşı bir aşının 18 aydan kısa bir süre içinde piyasaya çıkmasını beklemediğini açıkladı.[14]

Kuşlarda bulaşıcı bronşit virüsü, köpek koronavirüsü ve kedi koronavirüsü dahil olmak üzere koronavirüslerin neden olduğu çeşitli hayvan hastalıklarına karşı aşılar üretilmiştir.[15]

İnsanları etkileyen Coronaviridae ailesindeki virüsler için aşı geliştirmeye yönelik önceki projeler, şiddetli akut solunum sendromu (SARS) ve Orta Doğu solunum sendromunu (MERS) hedefliyordu. SARS[16] ve MERS[17]'e karşı aşılar insan dışı hayvan modellerinde test edilmiştir.

SARS için, 2020 itibarıyla insanlarda hem güvenli hem de etkili olduğu gösterilen bir tedavi veya koruyucu aşı yoktur.[18][19] 2005 ve 2006'da yayınlanan araştırma makalelerine göre, SARS'ı tedavi etmek için yeni aşıların ve ilaçların tanımlanması ve geliştirilmesi, o zamanlar dünya çapında hükümetler ve halk sağlığı kurumları için bir öncelikti.[20][21][22]

MERS'e karşı kanıtlanmış bir aşı da yoktur.[23] MERS yaygınlaştığında, mevcut SARS araştırmasının bir MERS-CoV enfeksiyonuna karşı aşılar ve terapötikler geliştirmek için yararlı bir şablon sağlayabileceğine inanılıyordu.[24][25] Mart 2020 itibarıyla, fazı tamamlayan, DNA bazlı bir MERS aşısı vardı.[26][27]

Küresel olarak hızlandırılmış geliştirme

Aralık 2019'da yeni bir koronavirüs pnömonisi tespit edildikten sonra,[28] COVID‑19'un genetik dizisi 11 Ocak 2020'de yayınlandı ve bu da salgına hazırlanmak ve önleyici bir aşının geliştirilmesini hızlandırmak için acil bir uluslararası tepkiyi tetikledi.[29][30][31] 2020'nin başlarında dünya çapında hızla artan COVID‑19 enfeksiyon oranı, uluslararası ittifakları ve hükümetin kısa zaman çizelgelerinde birden çok aşı yapmak için kaynakları acil olarak organize etme çabalarını teşvik etti[32], dört aşı adayı Mart ayında insan değerlendirmesine giriyor.[33]

Bulaşıcı bir hastalık için bir aşı, birkaç yıldan daha kısa bir sürede hiç üretilmemiştir ve insanda bir koronavirüs enfeksiyonunu önlemek için hiçbir aşı yoktur.[34] Nisan ayı itibarıyla CEPI, COVID‑19'a karşı 115 aşı adayından altısının aşamalı geliştirme için uluslararası koalisyonlar tarafından seçilmesi gerektiğini tahmin ediyor.[35][36] Başka bir analiz, lisanslamaya giden son yol için seçilmiş birkaç adayın seçilmesinden önce, 10 adayın eşzamanlı ilk geliştirmeye ihtiyaç duyacağını tahmin ediyor.

Aşı çabası, güvenlik ve etkililik için titiz klinik değerlendirmenin hızı, finansmanı ve milyarlarca doz üretmeyi planlaması ve nihayetinde dünya çapında dağıtım ve gelişmiş ve gelişmemiş ülkeler arasında eşit erişim için önceliklendiriliyor.[36] DSÖ, CEPI ve Gates Vakfı, devam eden COVID‑19 enfeksiyonunu önlemek için birkaç aşıya ihtiyaç duyulacağı olasılığı için para ve kurumsal kaynak ayırmaktadır. Aşılar, enfekte vatandaşların bulunduğu 200 ülkenin tamamında özel formülasyon, özel paketleme, nakliye ve depolama gerektirecek.[37] WHO, COVID‑19 enfeksiyonlarını önlemek için farklı teknolojilere ve dağıtıma sahip üç veya daha fazla aşı paketi geliştirmek için toplam maliyeti 8 milyar dolar olarak tahmin ediyor.[38][39][40]

Uluslararası organizasyonlar

DSÖ de dahil olmak üzere bazı kuruluşlar, Mayıs ayının başından itibaren 8,1 milyar dolarlık taahhüt toplayarak, tarihte benzeri görülmemiş bir ölçekte işbirliğini, hızlandırılmış araştırmayı ve uluslararası iletişimi kolaylaştıran, aşı geliştirmeyi hızlandırmak ve dağıtıma hazırlamak için uluslararası ittifaklar kurdular.[41] WHO ayrıca küresel aşı gelişimini koordine etmek için yeni yöntemler uyguladı.[42] Temmuz ayında, DSÖ, dünya nüfusunun %60'ını temsil eden 165 ülkenin, nihai ruhsatlı bir aşının adil ve eşit bir şekilde dağıtılmasına yönelik bir COVAX planını kabul ettiğini ve her bir katılımcı ülkenin 2021 sonuna kadar nüfusunun en savunmasız %20'sini aşılaması için gerekli doz payını alacağını garanti ettiğini açıkladı.[43]

Salgın Hazırlık Yenilikleri Koalisyonu (CEPI), 8 milyar dolarlık bir kaynak daha yaratmak için uluslararası sağlık otoriteleri ve aşı geliştiricileriyle birlikte çalışıyor.[35][36][44] Birleşik Krallık, Kanada, Belçika, Norveç, İsviçre, Almanya ve Hollanda zaten Mayıs başında CEPI'ye 915 milyon dolar bağışlamıştı.[45][46] Aşı araştırma ve dağıtımına adanmış özel bir hayır kurumu olan Bill & Melinda Gates Vakfı (Gates Vakfı), COVID‑19 aşıları konusunda araştırma ve halkın eğitim desteği için CEPI'ye 250 milyon dolarlık bağış yaptı.[47][48][49][50] Bulaşıcı Hastalıklara Hazırlık için Küresel Araştırma İşbirliği (GLoPID-R), COVID‑19 aşısı için gerekli araştırma önceliklerinin spesifik finansmanını belirlemek için DSÖ ve üye devletlerle yakın bir şekilde çalışmakta ve güncel bilgileri korumak için uluslararası finansman ve araştırma kuruluşları arasında koordinasyon sağlamaktadır.[51][52] Uluslararası Şiddetli Akut Solunum ve Ortaya Çıkan Enfeksiyon Konsorsiyumu, nihai aşı dağıtımına ilişkin halk sağlığı politikasını bilgilendirmek için COVID‑19 araştırmaları hakkında klinik bilgiler organize etmekte ve yaymaktadır.[53]

2025'e kadar az gelişmiş ülkelerde 300 milyon çocuğun aşılanması için, 4 Haziran'da İngiltere'nin Londra kentinde, aralarında G7 ve G20 ülkelerinden 35 devlet başkanının da bulunduğu 52 ülkenin özel ve hükümet temsilcileri arasında 8,8 milyar dolar toplamak için sanal bir zirve koordine edildi.[54][55][56] Başlıca katkılar Gates Vakfı'ndan [57] 1,6 milyar dolar ve Birleşik Krallık hükümeti tarafından beş yıl boyunca yılda 330 milyon pound olarak açıklandı.

Ulusal hükümetler

2020'den itibaren aşı araştırma, geliştirme ve üretimine ulusal veya uluslararası yatırımlar için kaynak ayıran ulusal hükümetler arasında, 275 milyon Kanada Doları vereceğini açıklayan Kanada hükümeti de yer alıyor. Başka bir koronavirüs salgını meydana gelirse kullanılabilecek birkaç yeni aşıdan oluşan bir "aşı bankası" kurmayı planlayan Kanadalı şirketler ve üniversitelerdeki 96 araştırma aşısı araştırma projesi için milyonlarca dolarlık fon sağlanıyor.[58][59] Kanada'daki klinik deneyleri desteklemek ve aşılar için üretim ve tedarik zincirlerini geliştirmek için 1.1 milyarlık ek yatırım da eklenmiştir.[60] 4 Mayıs'ta, Kanada hükümeti, Dünya Sağlık Örgütü'nün COVID ‑ 19 aşıları ve hazırlıklar için 8 milyar dolar toplama girşimine 850 milyon kanada doları ile destek vereceğini taahhüt etti.[61] Çin'de hükümet, merkez bankası aracılığıyla aşı geliştiricilerine düşük oranlı krediler sağlıyor ve üretim tesisleri kurmak için arazi transferlerini mümkün kılıyor.[62] Haziran 2020 itibarıyla, erken aşama insan testindeki on bir COVID‑19 aşı adayından altısı Çinli kuruluşlar tarafından geliştirildi.[63] Üç Çinli aşı şirketi ve araştırma enstitüsü, güvenlik yerine hızlı etkinlik kanıtlarına öncelik verirken, araştırmaları finanse etmek, klinik deneyler yürütmek ve en umut verici aşı adaylarını üretmek için hükümet tarafından destekleniyor.[64] 18 Mayıs'ta Çin COVID‑19'a karşı programlar için WHO'nun genel çabalarını desteklemek üzere 2 milyar dolar destek sözü verdi.[65]

Avrupa Birliği ülkeleri arasında Fransa, Institut Pasteur, Themis Bioscience (Viyana, Avusturya) ve Pittsburgh Üniversitesi'ni içeren bir COVID‑19 aşı araştırma konsorsiyumuna 4,9 milyon dolar yatıracağını duyurdu.[66][67] Mart ayında Avrupa Komisyonu, mRNA aşısı geliştirmek için bir Alman biyoteknoloji şirketi olan CureVac'a 80 milyon dolar yatırım yaptı.[68] Alman hükümeti Haziran'da CureVac'e 300 milyon dolar yatıracağını duyurdu.[69] Belçika, Norveç, İsviçre, Almanya ve Hollanda, Avrupa'daki COVID‑19 aşı araştırmasına yönelik CEPI çabasına başlıca katkıda bulunan ülkeler olmuştur.[70]

Nisan ayında, Birleşik Krallık hükümeti, İngiltere hastanelerinde klinik deneme yerleştirme, onay düzenlemeleri dahil olmak üzere aşı geliştirme hattında endüstri, üniversiteler ve devlet kurumlarının işbirliğiyle hızla bir aşı geliştirme ve nihai üretim çabalarını teşvik etmek için bir COVID‑19 aşı görev gücü oluşturdu.[71] Oxford Üniversitesi ve Londra Imperial Koleji'ndeki aşı geliştirme girişimleri Nisan ayında 44 milyon pound ile finanse edildi.[72][73]

Geleneksel bir aşı geliştirme zaman çizelgesini olası bir hızlandırılmış zaman çizelgesiyle karşılaştıran ABD Hükümeti Sorumluluk Ofisi diyagramı

Hastalıkla mücadele teknolojisine fon sağlayan federal bir kurum olan Birleşik Devletler Biyomedikal Gelişmiş Araştırma ve Geliştirme Kurumu (BARDA), COVID‑19 aşısı geliştirmeyi desteklemek ve en umut verici adayları üretmeye hazırlık için yaklaşık 1 milyar dolar yatırım yapacağını açıkladı. 16 Nisan'da BARDA, aşı geliştiricisi Moderna ve ortağı Johnson & Johnson'a 483 milyon dolarlık yatırım sağladı.[70][74] BARDA, Sanofi Pasteur ve Regeneron gibi şirketler tarafından aşı geliştirmeye harcanacak ve 2020-21 yılları arasında klinik çalışmalarda yer alacak altı ila sekiz aşı adayının geliştirilmesi için diğer Amerikan yatırımlarında fazladan 4 milyar dolar ile rol alacak.[75] 15 Mayıs'ta, ABD hükümeti, 2020 sonbaharına kadar çeşitli aşı adaylarını klinik denemelere yerleştirmeyi ve 300 üretmeyi hedefleyen Warp Speed Operasyonu adlı hızlı bir program için federal fon sağladığını duyurdu. Proje baş danışmanı Moncef Slaoui ve Baş Operasyon Sorumlusu Ordu Generali Gustave Perna'dır.[76][77] Haziran ayında Warp Speed ekibi, COVID‑19 aşı adaylarını geliştiren yedi şirketle çalışacağını söyledi: AstraZeneca ile işbirliği içinde Moderna, Johnson & Johnson, Merck, Pfizer ve Oxford Üniversitesi ve diğer ikisi.[78]

WHO COVID-19 çalışmaları

Nisan 2020'de, DSÖ bir "Yeni Koronavirüs için Ar-Ge Planı" (Taslak) yayınladı. Taslak, "umut vadeden her bir aşının yararlarının ve risklerinin, denemeye sunulmasından itibaren 3-6 ay içinde eşzamanlı olarak değerlendirilmesine" olanak sağlamak için "geniş, uluslararası, çok bölgeli, bireysel randomize kontrollü klinik çalışma" tanımı yaptı. Taslakta, güvenli ve etkili aşıların olumlu özelliklerini tanımlayan COVID‑19 için bir Küresel Hedef Ürün Profili (TPP) iki geniş kategori altında listelendi:

"Sağlık çalışanları” gibi daha yüksek COVID-19 riski taşıyan kişilerin uzun vadeli korunması için aşılar ve “yeni salgınlarda” hızlı bağışıklık yanıtı sağlamak için diğer aşılar.[79]

Uluslararası TPP ekibinin oluşturulma amacı şunlardır

1) en umut verici aday aşıların gelişimini değerlendirmek;

2) geliştirilmekte olan aşıların sık güncellenen bir "peyzajını" yayınlayarak, dünya çapında aday aşıların haritasını çıkarmak [80];

3) insanlarda test edilmeden önce eşzamanlı olarak en umut vadeden aday aşıları hızla değerlendirip taramak;

4) klinik deneyler kapsamında farklı aşı adaylarının yararlarının ve risklerinin bulunduğu ülkelerde aşı çalışmalarının eş zamanlı değerlendirilmesi için çok bölgeli, uluslararası randomize kontrollü bir "Dayanışma Çalışması” hazırlamak ve koordine etmek olarak açıklandı.[79]

Dayanışma Çalışması için uyarlanabilir tasarım

Halihazırda devam eden bir klinik araştırma tasarımı, çalışmada biriken veriler tedavinin olumlu veya olumsuz etkinliği hakkında erken bilgiler sağlıyorsa "uyarlanabilir tasarım" olarak değiştirilebilir.[81][82] 2020 boyunca devam eden birçok klinik aşı çalışmalarında, tüm çalışma alanlarında sonuçlar ortaya çıktıkça, çalışma parametrelerini DSÖ Dayanışma çalışmasına hızla uyarlayabileceklerdir. Aday aşılar, eğer öncelikli kriterleri karşılıyorsa, kullanılabilir hale geldikçe Dayanışma çalışmasına alınabilecekken, zayıf güvenlik veya etkinlik kanıtı olan diğer aşı adayları uluslararası çalışmadan çıkarılacaktır. Aşı adayları üzerinde devam etmekte olan Faz II – III klinik denemelerdeki uyarlanabilir tasarımlar, deneme sürelerini kısaltabilir ve daha az denek kullanabilir, muhtemelen erken sonlandırma veya başarı için kararları hızlandırabilir, araştırma çabalarının tekrarlanmasını önleyebilir ve Uluslararası Dayanışma çalışması için tasarım değişikliklerini yapabilir.[81][83]

Ortaklıklar, rekabet ve dağıtım

Johnson & Johnson, AstraZeneca ve GlaxoSmithKline (GSK) dahil olmak üzere geniş ölçekte aşı üretim deneyimi olan büyük ilaç şirketleri, etkili bir aşıya doğru ilerlemeyi hızlandırmak için biyoteknoloji şirketleri, ulusal hükümetler ve üniversitelerle ortaklıklar kuruyorlar.[84] Örneğin, GSK ve Sanofi, güçlendirilmiş aşı teknolojisi için finansal ve üretim imkanlarını birleştirmek amacıyla, çok uluslu şirketlerde nadir görülen bir işbirliği yaptılar.[85] Bill Gates’e göre aşı üreten ülkeler, üretim için en yüksek teklifi vereni veya kendi ülkelerine ilk hizmeti vereni tercih etmeye ikna edilebilir.[86][87] Oxford Üniversitesi aşı geliştirme ekibi ve Birleşik Krallık hükümeti, AstraZeneca ile yaptıkları anlaşma uyarınca, kendi vatandaşlarının vergi mükelleflerinin finanse ettiği üniversite tarafından geliştirilen yeni bir COVID‑19 aşısına ayrıcalıklı erişim elde edemeyeceklerini, bunun yerine rıhsatlı bir aşının DSÖ ile iş birliği içinde çok uluslu olarak dağıtılmasını kabul ettiler.[88] Birkaç şirket, başlangıçta düşük maliyetle bir aşı üretmeyi, ardından daha sonra yıllık aşılara ihtiyaç duyulursa ve ülkeler gelecekteki ihtiyaçlar için stok oluştururken karlılık için maliyetleri artırmayı planlıyor. DSÖ ve CEPI, birkaç güvenli, etkili COVID‑19 aşısının küresel yayılımı için finansal kaynaklar ve kılavuzlar geliştiriyor ve ihtiyacın ülkeler ve nüfus segmentleri arasında farklılıkları olduğunu kabul ediyorlar.[89] Örneğin, başarılı COVID‑19 aşıları muhtemelen ilk olarak COVID‑19 enfeksiyonundan ciddi hastalık ve ölüm riski en yüksek olan sağlık personeline ve yaşlılar veya yoğun nüfuslu yoksul insanlar gibi popülasyonlara tahsis edilecektir. DSÖ, CEPI ve GAVI, varlıklı ülkelerin nihai COVID‑19 aşılarının küresel arzına öncelikli erişim almaması gerektiğine dair endişelerini dile getirdiler; bunun yerine, halk sağlığı endişelerini gidermek ve pandeminin ekonomik etkisini azaltmak için sağlık personelini ve enfeksiyon riski yüksek olan kişileri korumaya ihtiyaç vardır.[90]

Sıkışık zaman çizelgeleri ve güvenlik endişeleri

Jeopolitik sorunlar, risk altındaki gruplar için güvenlik endişeleri ve milyarlarca doz üretmenin önündeki üretim zorlukları, bazı durumlarda klinik deneme adımlarını hızlandırıp birleştirerek, normalde yıllar süren standart aşı geliştirme zaman çizelgelerini kısaltmaya yol açmaktadır. Bill Gates 1 Mayıs 2020'de yaptığı bir açıklamada "gelecek vadeden 8 ila 10 koronavirüs aşı adayı olduğunu ve en az birinin 9 ay gibi kısa bir sürede hazır olabileceğini" ön görmüştü.[91] Herkes COVID‑19 salgını için hızlandırılmış bir zaman çizelgesini takip ederek bir aşı sağlama acelesi içinde görülüyor; araştırmacılar ve hükümetler aşı geliştirme sürecinde bir "kısa devre" riskinin yüksek olduğunu kabul ediyor ve bir şirket yöneticisi şöyle dedi: “Dünya o kadar büyük ki, bu hastalığı durdurmak için şimdi her birimizin maksimum risk alması gerekecek".[90] Aşının geliştirme sürecinde aşının kabul edilebilir güvenlik seviyesi, risk altındaki gruplar hedefleme, etkinliğini iyileştirme ihtiyacı, koruma süresi, özel dağıtım sistemleri, doz rejimi (enjeksiyon yerine, oral veya nazal gibi) dahil olmak üzere, stabilitesi ve saklama özellikleri, ruhsatlandırılmadan önce acil kullanım izni, milyarlarca doza ölçeklendirme için optimal üretim ve ruhsatlı aşının dağıtılması gibi birçok adım değerlendirilir.

2006-2015 yılları arasında yapılan Faz I klinik çalışmalardan, aşı adaylarının %84-90'ı ve Faz III'ten %25,7'si geliştirme sırasında nihai onaya ulaşmayı başaramadı ve başarısız oldu.[92] Özellikle COVID‑19 durumunda, pandemiyi durdurmak için %70'lik bir aşı etkinliği yeterli olabilir, ancak aşı %60 etkinliğe sahipse salgınlar devam edebilir; %60'ın altındaki bir etkinlik, tek başına virüsün yayılmasını durdurmak için yeterli sürü bağışıklığı sağlamayacaktır.[86]

Normalde yıllar gerektiren sıralı bir süreç olan klinik araştırmaların standart zaman çizelgeleri ve normalde aylar süren eşzamanlı olarak yürütülen güvenlik, etkinlik ve dozlama çalışma süreleri de sıkıştırılıyor; tüm bunlar aşıların güvenliklerini potansiyel olarak tehlikeye atıyor.

Aşıların teknoloji altyapıları

CEPI bilim adamları 2020 boyunca, COVID‑19'a karşı etkili bir aşı oluşturmak için dokuz farklı teknoloji altyapısının araştırma ve geliştirme altında olduğunu bildirdi. CEPI'ye göre Eylül ayı itibarıyla klinik çalışmalarda aşı adaylarının altyapılarının çoğu, COVID‑19 enfeksiyonunun birincil antijeni olan koronavirüs diken proteini ve varyantlarına odaklanmıştır.[89]

2020'de geliştirilen alt yapılar nükleik asit teknolojilerini (RNA ve DNA), replike olmayan viral vektörleri, peptidleri, rekombinant proteinleri, canlı zayıflatılmış virüsleri ve inaktive edilmiş virüsleri içerir. COVID‑19 için geliştirilen birçok aşı teknolojisi, gripten korunmak için halihazırda kullanılan aşılar gibi değildir, COVID‑19 enfeksiyon mekanizmalarında "yeni nesil" stratejiler kullanılmaktadır. Geliştirilmekte olan aşı altyapıları, sağlık çalışanları, yaşlılar, çocuklar, hamile kadınlar ve mevcut zayıf bağışıklık sistemi olan kişiler gibi hassas popülasyon alt gruplarında, COVID‑19 hastalık mekanizmalarını yok etmek için etkinliği ve antijen manipülasyonu için esnekliği geliştirebilir.[93][94]

COVID‑19: Aşı Teknoloji Altyapısı, Eylül 2020 [1]
Moleküler Altyapısı Toplam Aday İnsan Çalışması olan Adaylar
Replike olmayan viral vektör 31 4[lower-alpha 1]
RNA Tabanlı 31 3[lower-alpha 1]
İnaktive virüs 14 3[lower-alpha 1]
Protein altünitesi 76 3[lower-alpha 1]
DNA tabanlı 19 0
Replike olan viral vektör 21 0
Virüs benzeri partikül 13 0
Canlı zayıflatılmış virüs 4 0
Açıklanmayan / Bilinmeyen Yüzlerce Bilinmiyor
  1. En az bir tanesi Faz II / Faz III aşamasında

Aşı Adayları

CEPI, aşılar için geliştirme aşamalarını "keşif amaçlı" (bir adayı planlama ve tasarlama, in vivo değerlendirmeye sahip olmayan), "klinik öncesi" (insanlarda test etmek üzere bir bileşiğin üretilmesi için in vivo değerlendirme) veya Faz I güvenlik çalışmalarının başlatılması olarak sınıflandırır. 2020 Eylül ayı itibarıyla toplam 321 aşı adayı ya klinik çalışmalarda onaylanmış projeler olarak ya da erken aşama "deneysel" veya "klinik öncesi" geliştirme aşamasındaydı.[89]

Faz I çalışmaları, birkaç düzine sağlıklı denekte öncelikle aşıları güvenlik ve ön dozlama için test eder;

Faz II çalışmaları; (Faz I'deki başarıyı takiben) yüzlerce kişide immünojenisiteyi, doz seviyelerini (biyobelirteçlere dayalı etkinlik) ve aday aşının yan etkilerini test eder. Faz I – II çalışmaları, ön güvenlik ve immünojenisite testinden oluşur, tipik olarak randomize, plasebo kontrollüdür ve daha kesin, etkili dozlar belirlenir.

Faz III çalışmaları birden fazla sahada daha da fazla katılımcıyı ve ayrıca bir kontrol grubunu içerir ve hastalığı önlemek için aşının etkinliğini test eder (bunlar "girişimsel" veya "önemli" çalışmalardır), aynı zamanda optimum dozda yan etkileri izler.

Aşı güvenliğinin, etkililiğinin ve bir Faz III çalışmasında klinik son noktaların tanımı, yan etkilerin derecesinin, enfeksiyonun veya bulaşma miktarının tanımlanması ve aşının orta veya şiddetli COVID'i önleyip önlemediği gibi farklı şirketlerin denemeleri arasında değişebilir.[95][96]

Türkiye'de COVID-19 aşı çalışmaları

Türkiye'de COVID-19 pandemisine karşı 2020 yılında 12 aşı çalışması başlatıldı. Bu aşı çalışmalarında Aralık 2020 itibarıyla sadece bir tanesi Klink Faz I'e geçmiş durumdaydı.

Pre-Klinik Aşamadaki Türk Covid-19 Aşı çalışmaları:

  1. Selçuk Üniversitesi RNA teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama; 15 Haziran 2020) [97]
  2. Ege Üniversitesi DNA teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama; Mart 2020)[98]
  3. Ankara Üniversitesi replike olmayan viral vektör teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama; 22 Mart 2020, Bitiş; 8 Temmuz 2020) [99]
  4. Erciyes Üniversitesi replike olmayan viral vektör teknolojik alt yapılı aşı çalışması
  5. Koçak Farma İlaç San AŞ inaktif virüs teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama: Mart 2020 ?, Bitiş; Ekim 2020 ?) [100]
  6. Selçuk Üniversitesi inaktif virüs teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama; 2020, Bitiş; Ekim 2020 ?) [101]
  7. Ali Aydınlar Üniversitesi ve Acıbadem Labmed Sağlık Hizmetleri canlı-atenüe virüs teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama; Nisan 2020 ?) [102]
  8. Boğaziçi Üniversitesi protein alt ünite (mikrokürecik) teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama; Ağustos 2020 ?) [103],[104]
  9. İzmir Biotıp ve Genom Merkezi protein alt ünite teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama; ?) [105]
  10. Bezmialem Vakif Üniversitesi virüs benzeri partikül teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama: ?) [106]
  11. Orta Doğu Teknik Üniversitesi virüs benzeri partikül teknolojik alt yapılı aşı çalışması (Başlama ?) [107]

Klinik Faz I Aşamadaki Türk Covid-19 Aşı çalışmaları:

  1. Erciyes Üniversitesi inaktive virüs teknolojik alt yapılı aşı çalışması (ERUCOV-VAC - Üretici Koçak Farma AŞ) (Faz 1 Başlama; 5 Kasım 2020 Bitiş; 14 Aralık 2020) [108]

Ayrıca bakınız

Daha fazla okuma

Kaynakça

  1. "COVID-19 vaccine development pipeline (Refresh URL to update)". Vaccine Centre, London School of Hygiene and Tropical Medicine. 15 Temmuz 2020. 18 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
  2. "COVID-19 vaccine tracker (Choose vaccines tab, apply filters to view select data)". Milken Institute. 23 Haziran 2020. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Temmuz 2020. Diğer özet.
  3. "Draft landscape of COVID 19 candidate vaccines". World Health Organization. 21 Temmuz 2020. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2020.
  4. ""Гам-КОВИД-Вак": Россия первой в мире зарегистрировала вакцину от коронавируса" (Rusça). 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020.
  5. "Минздрав России зарегистрировал первую в мире вакцину от COVID-19" (Rusça). Ministry of Health of the Russian Federation. 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020.
  6. Callaway, Ewen (11 Ağustos 2020). "Russia's fast-track coronavirus vaccine draws outrage over safety". Nature (İngilizce). doi:10.1038/d41586-020-02386-2. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020. This is a reckless and foolish decision. Mass vaccination with an improperly tested vaccine is unethical. Any problem with the Russian vaccination campaign would be disastrous both through its negative effects on health, but also because it would further set back the acceptance of vaccines in the population.
  7. Lovelace Jr., Berkeley (11 Ağustos 2020). "Scientists worry whether Russia's Sputnik V' coronavirus vaccine is safe and effective". CNBC (İngilizce). Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020.
  8. Kate Kelland (11 Ağustos 2020). "Scientists ask: Without trial data, how can we trust Russia's COVID vaccine?". Reuters (İngilizce). 11 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ağustos 2020.
  9. Diamond (13 Mayıs 2020). "The challenges of vaccine development against a new virus during a pandemic". Cell Host and Microbe. 27 (5): 699-703. doi:10.1016/j.chom.2020.04.021.
  10. Thanh Le (9 Nisan 2020). "The COVID-19 vaccine development landscape". Nature Reviews Drug Discovery. 19 (5): 305-06. doi:10.1038/d41573-020-00073-5. ISSN 1474-1776. 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
  11. "Update on WHO Solidarity Trial – Accelerating a safe and effective COVID-19 vaccine". World Health Organization. 27 Nisan 2020. 30 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020. It is vital that we evaluate as many vaccines as possible as we cannot predict how many will turn out to be viable. To increase the chances of success (given the high level of attrition during vaccine development), we must test all candidate vaccines until they fail. [The] WHO is working to ensure that all of them have the chance of being tested at the initial stage of development. The results for the efficacy of each vaccine are expected within three to six months and this evidence, combined with data on safety, will inform decisions about whether it can be used on a wider scale.
  12. "COVID-19 Aşısı Sonrası Yan Etkiler". covid19asi.saglik.gov.tr. Erişim tarihi: 16 Ocak 2021.
  13. "Covid-19 tedavisinde denenen ilaç ve aşı çalışmaları ne durumda? | Teyit". teyit.org.
  14. "Here's Why It's Taking So Long to Develop a Vaccine for the New Coronavirus". ScienceAlert. 17 Şubat 2020. 28 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Şubat 2020.
  15. "Severe acute respiratory syndrome vaccine development: experiences of vaccination against avian infectious bronchitis coronavirus". Avian Pathology. 32 (6): 567-82. Aralık 2003. doi:10.1080/03079450310001621198. PMID 14676007.
  16. "Effects of a SARS-associated coronavirus vaccine in monkeys". Lancet. 362 (9399): 1895-96. Aralık 2003. doi:10.1016/S0140-6736(03)14962-8. PMID 14667748.
  17. "Immunogenicity of an adenoviral-based Middle East Respiratory Syndrome coronavirus vaccine in BALB/c mice". Vaccine. 32 (45): 5975-82. Ekim 2014. doi:10.1016/j.vaccine.2014.08.058.
  18. "Development of SARS vaccines and therapeutics is still needed". Future Virology. 8 (1): 1-2. Ocak 2013. doi:10.2217/fvl.12.126.
  19. "SARS (severe acute respiratory syndrome)". National Health Service. 5 Mart 2020. 9 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 31 Ocak 2020.
  20. "Development and characterization of a severe acute respiratory syndrome-associated coronavirus-neutralizing human monoclonal antibody that provides effective immunoprophylaxis in mice". The Journal of Infectious Diseases. 191 (4): 507-14. Şubat 2005. doi:10.1086/427242.
  21. "Monoclonal antibodies to SARS-associated coronavirus (SARS-CoV): identification of neutralizing and antibodies reactive to S, N, M and E viral proteins". Journal of Virological Methods. 128 (1-2): 21-28. Eylül 2005. doi:10.1016/j.jviromet.2005.03.021. PMID 15885812.
  22. "Therapy with a severe acute respiratory syndrome-associated coronavirus-neutralizing human monoclonal antibody reduces disease severity and viral burden in golden Syrian hamsters". The Journal of Infectious Diseases. 193 (5): 685-92. Mart 2006. doi:10.1086/500143. PMID 16453264.
  23. Shehata (20 Ocak 2016). "Middle East respiratory syndrome coronavirus: a comprehensive review". Frontiers of Medicine. 10 (2): 120-36. doi:10.1007/s11684-016-0430-6. PMID 26791756.
  24. "Development of SARS vaccines and therapeutics is still needed". Future Virology. 8 (1): 1-2. Ocak 2013. doi:10.2217/fvl.12.126. PMC 7079997$2 |pmc= değerini kontrol edin (yardım). PMID 32201503 |pmid= değerini kontrol edin (yardım).
  25. "SARS veterans tackle coronavirus". Nature. 490 (7418): 20. Ekim 2012. doi:10.1038/490020a. PMID 23038444.
  26. "Safety and immunogenicity of an anti-Middle East respiratory syndrome coronavirus DNA vaccine: a phase 1, open-label, single-arm, dose-escalation trial". The Lancet. Infectious Diseases. 19 (9): 1013-22. Eylül 2019. doi:10.1016/S1473-3099(19)30266-X. PMID 31351922.
  27. "Recent Advances in the Vaccine Development Against Middle East Respiratory Syndrome-Coronavirus". Frontiers in Microbiology. 10: 1781. 2019. doi:10.3389/fmicb.2019.01781. PMID 31428074.
  28. "World Health Organization timeline – COVID-19". World Health Organization. 27 Nisan 2020. 29 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  29. Thanh Le (9 Nisan 2020). "The COVID-19 vaccine development landscape". Nature Reviews Drug Discovery. 19 (5): 305-06. doi:10.1038/d41573-020-00073-5. ISSN 1474-1776. PMID 32273591 |pmid= değerini kontrol edin (yardım). 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
  30. "Responding to Covid-19: A once-in-a-century pandemic?". The New England Journal of Medicine. 382 (18): 1677-79. Şubat 2020. doi:10.1056/nejmp2003762.
  31. "Covid-19: Navigating the uncharted". The New England Journal of Medicine. 382 (13): 1268-69. Mart 2020. doi:10.1056/nejme2002387.
  32. "Update on WHO Solidarity Trial – Accelerating a safe and effective COVID-19 vaccine". World Health Organization. 27 Nisan 2020. 30 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020. It is vital that we evaluate as many vaccines as possible as we cannot predict how many will turn out to be viable. To increase the chances of success (given the high level of attrition during vaccine development), we must test all candidate vaccines until they fail. [The] WHO is working to ensure that all of them have the chance of being tested at the initial stage of development. The results for the efficacy of each vaccine are expected within three to six months and this evidence, combined with data on safety, will inform decisions about whether it can be used on a wider scale.
  33. Gavin Yamey, Marco Schäferhoff, Richard Hatchett, Muhammad Pate, Feng Zhao, Kaci Kennedy McDade (2 Mayıs 2020). "Ensuring global access to COVID‑19 vaccines" (PDF). The Lancet. 305: 1405-06.
  34. "The vaccine race explained: What you need to know about the COVID-19 vaccine". The Gates Notes. 30 Nisan 2020. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  35. Thanh Le (9 Nisan 2020). "The COVID-19 vaccine development landscape". Nature Reviews Drug Discovery. 19 (5): 305-06. doi:10.1038/d41573-020-00073-5. ISSN 1474-1776. PMID 32273591 |pmid= değerini kontrol edin (yardım). 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Nisan 2020.
  36. Gavin Yamey, Marco Schäferhoff, Richard Hatchett, Muhammad Pate, Feng Zhao, Kaci Kennedy McDade (2 Mayıs 2020). "Ensuring global access to COVID‑19 vaccines" (PDF). The Lancet. 305: 1405-06. CEPI estimates that developing up to three vaccines in the next 12-18 months will require an investment of at least US$2  billion. This estimate includes phase 1 clinical trials of eight vaccine candidates, progression of up to six candidates through phase 2 and 3 trials, completion of regulatory and quality requirements for at least three vaccines, and enhancing global manufacturing capacity for three vaccines. 162. harf sırasında bulunan |alıntı= parametresi line feed character içeriyor (yardım)
  37. Sanger (2 Mayıs 2020). "With Pressure Growing, Global Race for a Vaccine Intensifies". The New York Times. ISSN 0362-4331. 11 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  38. "Update on WHO Solidarity Trial – Accelerating a safe and effective COVID-19 vaccine". World Health Organization. 17 Nisan 2020. 30 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020. It is vital that we evaluate as many vaccines as possible as we cannot predict how many will turn out to be viable. To increase the chances of success (given the high level of attrition during vaccine development), we must test all candidate vaccines until they fail. [The] WHO is working to ensure that all of them have the chance of being tested at the initial stage of development. The results for the efficacy of each vaccine are expected within three to six months and this evidence, combined with data on safety, will inform decisions about whether it can be used on a wider scale.
  39. "Commitment and call to action: Global collaboration to accelerate new COVID-19 health technologies". World Health Organization. 24 Nisan 2020. 12 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  40. "Landmark global collaboration launched to defeat COVID-19 pandemic". CEPI. 24 Nisan 2020. 2 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020. The global nature of a pandemic means that any vaccine or medicine that is successfully developed will be needed immediately all over the world. That means that the challenge we face is not only one of R&D but one of manufacturing at scale, and equitable access.
  41. "World leaders urge cooperation in vaccine hunt, raise $8 billion". Yahoo Finance. 4 Mayıs 2020. 29 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
  42. "Commitment and call to action: Global collaboration to accelerate new COVID-19 health technologies". World Health Organization. 24 Nisan 2020. 12 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  43. "More than 150 countries engaged in COVID-19 vaccine global access facility". World Health Organization. 15 Temmuz 2020. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Temmuz 2020. COVAX is the only truly global solution to the COVID-19 pandemic. For the vast majority of countries, whether they can afford to pay for their own doses or require assistance, it means receiving a guaranteed share of doses and avoiding being pushed to the back of the queue, as we saw during the H1N1 pandemic a decade ago. Even for those countries that are able to secure their own agreements with vaccine manufacturers, this mechanism represents, through its world-leading portfolio of vaccine candidates, a means of reducing the risks associated with individual candidates failing to show efficacy or gain licensure.
  44. "Landmark global collaboration launched to defeat COVID-19 pandemic". CEPI. 24 Nisan 2020. 2 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020. The global nature of a pandemic means that any vaccine or medicine that is successfully developed will be needed immediately all over the world. That means that the challenge we face is not only one of R&D but one of manufacturing at scale, and equitable access.
  45. "World leaders urge cooperation in vaccine hunt, raise $8 billion". Yahoo Finance. 4 Mayıs 2020. 29 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
  46. Julie Steenhuysen (27 Nisan 2020). "Special Report: Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine". Reuters. 15 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  47. "Responding to Covid-19: A once-in-a-century pandemic?". The New England Journal of Medicine. 382 (18): 1677-79. Şubat 2020. doi:10.1056/nejmp2003762. PMID 32109012 |pmid= değerini kontrol edin (yardım).
  48. "The vaccine race explained: What you need to know about the COVID-19 vaccine". The Gates Notes. 30 Nisan 2020. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  49. Sanger (2 Mayıs 2020). "With Pressure Growing, Global Race for a Vaccine Intensifies". The New York Times. ISSN 0362-4331. 11 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  50. Hamilton (1 Mayıs 2020). "Bill Gates thinks there are 8 to 10 promising coronavirus vaccine candidates and one could be ready in as little as 9 months". Business Insider. 16 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  51. "GloPID: Novel coronavirus COVID-19". glopid-r.org. 2 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  52. "Government of Canada's research response to COVID-19". Government of Canada. 23 Nisan 2020. 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
  53. "ISARIC: COVID-19 clinical research resources". ISARIC. 27 Nisan 2020. 30 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  54. "The vaccine race explained: What you need to know about the COVID-19 vaccine". The Gates Notes. 30 Nisan 2020. 14 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  55. "Global Vaccine Summit 2020: World leaders make historic commitments to provide equal access to vaccines for all". Global Alliance for Vaccines and Immunisation. 4 Haziran 2020. 6 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  56. "COVID-19: Gavi steps up response to pandemic". Global Alliance for Vaccines and Immunisation. 27 Nisan 2020. 27 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  57. "Bill & Melinda Gates Foundation pledges $1.6 billion to Gavi, the Vaccine Alliance, to protect the next generation with lifesaving vaccines". PR Newswire. The Bill & Melinda Gates Foundation. 4 Haziran 2020. 4 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  58. Abedi (23 Mart 2020). "Canada to spend $192M on developing COVID-19 vaccine". Global News. 9 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2020.
  59. "Government of Canada funds 49 additional COVID-19 research projects – Details of the funded projects". Government of Canada. 23 Mart 2020. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020.
  60. "Government of Canada's research response to COVID-19". Government of Canada. 23 Nisan 2020. 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
  61. Aiello (4 Mayıs 2020). "'A global challenge': PM Trudeau commits $850 million to global fight against COVID-19". CTV News. 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Mayıs 2020.
  62. Julie Steenhuysen (27 Nisan 2020). "Special Report: Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine". Reuters. 15 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  63. Sanger (2 Mayıs 2020). "With Pressure Growing, Global Race for a Vaccine Intensifies". The New York Times. ISSN 0362-4331. 11 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  64. Takada (2 Mayıs 2020). "US and China unleash wallets in race for coronavirus vaccine". Nikkei Asian Review. 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
  65. Yuliya Talmazan, Keir Simmons, Laura Saravia (18 Mayıs 2020). "China's Xi announces $2B for coronavirus response as WHO faces calls for investigation". NBC News. 18 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2020.
  66. "CEPI: Our vaccine and platform portfolio". Coalition for Epidemic Preparedness Innovation (CEPI). 30 Nisan 2020. 7 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
  67. "CEPI collaborates with the Institut Pasteur in a consortium to develop COVID-19 vaccine". Coalition for Epidemic Preparedness Innovations. 19 Mart 2020. 22 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Mart 2020.
  68. "Coronavirus: Commission offers financing to innovative vaccines company CureVac". European Commission. 16 Mart 2020. 19 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mart 2020.
  69. "Corona-Impfstoff: Bundesregierung beteiligt sich an Impfstoffhersteller CureVac". www.spiegel.de (Almanca). Der Spiegel. 16 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2020.
  70. Julie Steenhuysen (27 Nisan 2020). "Special Report: Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine". Reuters. 15 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  71. "Government launches coronavirus vaccine taskforce as human clinical trials start". Pharmafield. 22 Nisan 2020. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
  72. Gartner (3 Mayıs 2020). "How close are we to a coronavirus vaccine? Latest news on UK trials". The Telegraph. ISSN 0307-1235. 4 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
  73. "Landmark partnership announced for development of COVID-19 vaccine". University of Oxford. 30 Nisan 2020. 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Mayıs 2020.
  74. Kuznia (1 Mayıs 2020). "In quest for vaccine, US makes 'big bet' on company with unproven technology". CNN. 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  75. "Health officials eyeing at least one of 14 potential coronavirus vaccines to fast-track". NBC News. 1 Mayıs 2020. 11 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 2 Mayıs 2020.
  76. Cohen (15 Mayıs 2020). "U.S. 'Warp Speed' vaccine effort comes out of the shadows". Science. 368 (6492): 692-93. doi:10.1126/science.368.6492.692. ISSN 0036-8075. PMID 32409451 |pmid= değerini kontrol edin (yardım). 19 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2020.
  77. Justin Sink, Jordan Fabian, Riley Griffin (15 Mayıs 2020). "Trump introduces 'Warp Speed' leaders to hasten COVID-19 vaccine". Bloomberg. 21 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2020.
  78. Riley Griffith, Jennifer Jacobs (3 Haziran 2020). "White House Works With Seven Drugmakers in 'Warp Speed' Push". Bloomberg. 3 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
  79. "Update on WHO Solidarity Trial – Accelerating a safe and effective COVID-19 vaccine". who.int. 24 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  80. "Draft landscape of COVID-19 candidate vaccines". who.int. 2 Aralık 2020. 5 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  81. Pallmann, Philip; Bedding, Alun W.; Choodari-Oskooei, Babak; Dimairo, Munyaradzi; Flight, Laura; Hampson, Lisa V.; Holmes, Jane; Mander, Adrian P.; Odondi, Lang’o; Sydes, Matthew R.; Villar, Sofía S. (Aralık 2018). "Adaptive designs in clinical trials: why use them, and how to run and report them". BMC Medicine (İngilizce). 16 (1): 29. doi:10.1186/s12916-018-1017-7. ISSN 1741-7015. PMC 5830330$2. PMID 29490655.
  82. "Adaptive designs for clinical trials of drugs and biologics: Guidance for industry". fda.gov. 1 Kasım 2019. 1 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  83. "An international randomised trial of candidate vaccines against COVID-19: Outline of Solidarity vaccine trial". who.int. 28 Mayıs 2020. 6 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  84. "Special Report: Countries, companies risk billions in race for coronavirus vaccine". reuters.com. 25 Nisan 2020. 26 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  85. ""Sanofi, GSK partner to develop adjuvanted COVID-19 vaccine". pharmanewsintel.com. 15 Nisan 2020. 24 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  86. ""The vaccine race explained: What you need to know about the COVID-19 vaccine". gatesnotes.com. 30 Nisan 2020. 30 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  87. Gates, Bill (30 Nisan 2020). "Responding to Covid-19 — A Once-in-a-Century Pandemic?". New England Journal of Medicine (İngilizce). 382 (18): 1677-1679. doi:10.1056/NEJMp2003762. ISSN 0028-4793.
  88. "How close are we to a coronavirus vaccine? Latest news on UK trials". telegraph.co.uk. 3 Mayıs 2020. 3 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  89. Le, Tung Thanh; Cramer, Jakob P.; Chen, Robert; Mayhew, Stephen (Ekim 2020). "Evolution of the COVID-19 vaccine development landscape". Nature Reviews Drug Discovery (İngilizce). 19 (10): 667-668. doi:10.1038/d41573-020-00151-8. ISSN 1474-1776.
  90. "COVAX: Ensuring global equitable access to COVID-19 vaccines". who.in. 28 Ağustos 2020. 18 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  91. "Bill Gates thinks there are 8 to 10 promising coronavirus vaccine candidates and one could be ready in as little as 9 months". businessinsider.com. 1 Mayıs 2020. 1 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  92. "Clinical Development Success Rates 2006-2015" (PDF). bio.org. 23 Mart 2020. 10 Ocak 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  93. Diamond, Michael S.; Pierson, Theodore C. (Mayıs 2020). "The Challenges of Vaccine Development against a New Virus during a Pandemic". Cell Host & Microbe (İngilizce). 27 (5): 699-703. doi:10.1016/j.chom.2020.04.021.
  94. Le, Tung Thanh; Andreadakis, Zacharias; Kumar, Arun; Román, Raúl Gómez; Tollefsen, Stig; Saville, Melanie; Mayhew, Stephen (9 Nisan 2020). "The COVID-19 vaccine development landscape". Nature Reviews Drug Discovery (İngilizce). 19 (5): 305-306. doi:10.1038/d41573-020-00073-5.
  95. "Vaccine Safety". vaccines.gov. Şubat 2020. 13 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  96. "drug development process". fda.gov. 26 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2020.
  97. "Türkiye'nin ilk mRNA Aşısı Fakültemizde Çalışılıyor". Selçuk Üniversitesi internet sitesi. 9 Aralık 2002. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  98. "Ege Üniversitesi, COVID-19'a karşı DNA aşısı geliştirilmesine öncülük ediyor". Ege Üniversitesi Haber Ajansı. 27 Mart 2020. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  99. "Koronavirüse karşı aşı çalışmalarında hayvan deneyleri başarı ile sonuçlandı". facebook.com/AnkaraUniversitesi sitesi. 10 Ağustos 2020. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  100. "COVID-19 aşısında insan üzerinde deneme aşamasına geçildi". TRT Haber Sitesi. 4 Ekim 2020. 4 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  101. "Selçuk Üniversitesi umut oldu". Selçuk Üniversitesi. 21 Ekim 2020. 1 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  102. "Ovalı ve ekibi aşı için kampa giriyor". Milliyet haber sitesi. 1 Nisan 2020. 4 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  103. "Aşı Teknolojisinde Devrim". Boğaziçi Üniversitesi Teknoloji Transfer Ofisi. Mayıs 2020. 29 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  104. "Boğaziçi Üniversitesi, aşı maratonunda hedefe emin adımlarla ilerliyor". Anadolu Ajansı Haber sitesi. 29 Ağustos 2020. 6 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  105. "Mehmet Öztürk: Dünyada aşı için ne yapılıyorsa bizde de yapılıyor..." İzmir Biyotıp ve Genom Merkezi sitesi. 22 Haziran 2020. 22 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  106. "Türkiye'de koronavirüs aşısı üzerine çalışma var mı? Aşı geliştirmeye en yakın ülke hangisi?". Independent Türkçe haber sitesi. 21 Mart 2020. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  107. "ODTÜ, Bilkent ve Hacettepe üniversiteleri Kovid-19 aşısı için ortak çalışmaya başladı". Milliyet Haber Sitesi. 8 Nisan 2020. 15 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.
  108. "Covid-19'a karşı Üniversitemiz tarafından geliştirilen ve Sağlık Bakanlığı tarafından desteklenen yerli aşımızın Faz-1 ikinci dozlaması bugün tamamlandı". twitter.com. 14 Aralık 2020. 14 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Aralık 2020.

[1]

Dış bağlantılar

  1. "aşı zararları". 19 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.