Türkiye'de sanayi

Avrupa'da 18. yüzyılın ortalarında gelişmeye başlayan sanayi, Osmanlılarda 1839 Tanzimat hareketiyle başlamıştır. Tersane, havuz, demirhane gibi fabrikalar kurulmuştur. Kapitülasyonların Batılı devletlere avantaj sağlaması, kurulan tesislerin zarar etmesine neden olmuştur. O yıllarda yerel ihtiyacı karşılayacak küçük tesisler bulunuyordu. Bunlar genellikle tarım ürünlerini mamul maddeye çeviren tesislerdi. Değirmenler, makarna, sabun, konserve ve yağ fabrikaları, dokuma atölyeleri, deri, tuğla, çimento, kereste fabrikaları, birkaç tersane ve makine tamir atölyesi bulunmaktaydı. 1915 yılında yapılan sayımda 88 gıda, 75 dokuma, 55 tütün, 20 seramik ve çimento toplam 269 tesis belirlenmişti. Tesislerin bulunduğu illerin çoğunluğu İstanbul, İzmir, Manisa, Bursa ile Uşak gibi batı şehirlerine toplanmıştı.

Bu fabrikaların %55'i İstanbul, %22'si İzmir'de bulunuyordu. Kuruluşların %81'i tüzel kişilere, %19'u devlet ve anonim şirketlere aitti. Kişilere ait olan tesislerin %20'si Türklere, %80'i Rum, Ermeni ve Yahudi tebaaya aitti. 1915 Osmanlı sanayi sayımında, sermayedar-işçi oranları şu şekildedir: Türkler %15-%15, Rumlar %50-%60, Ermeniler %20-%18, Yahudiler %95-%10[4].

Lozan Antlaşmasının kapitülasyonları kaldırmasıyla milli sanayi yabancılar ile rekabet edebilir hale geldi. İzmir İktisat Kongresinde özel sektöre destek kararı alındı. Bu amaçla Türkiye İş Bankası 1923'te, Sanayi ve Maadin bankası 1924'te kuruldu. 1927'de gümrük vergi ham madde ve ulaşımda kolaylıklar sağlandı. Tüm bunların sonucunda 1927 'de yapılan sayımda 65.000 işletme tespit edilmiştir. İşletmelerin %22,6'sı makine onarımı ve maden %23,8'i dokuma, %43,5'i tarım sektöründe faaliyet grubunda bulunuyordu.

Toyota Türkiye otomobil fabrikası, Adapazarı

Herhangi bir mekanda sanayi tesislerinin kurulması için bazı şartların bulunması gerekir. Bu şartların Türkiye'deki durumu şu şekilde açıklanabilir.:

• Ham madde: Türkiye ham madde kaynakları bakımından zengin bir ülkedir. Krom, demir, çinko, bakır madenleri, bor, sodyum sülfat, çimento ham maddesi bolca bulunmaktadır. Orman, tarım ve hayvansal ham maddeler, sanayide değerlendirilmektedir.
• Enerji: Zonguldak, Karabük çevresinden çıkan taş kömüründen, pek çok ilde bulunan linyitten sanayide enerji olarak yararlanılır. Termik santrallerde yakılan kömür elektrik enerjisine çevrilir. Akarsular üzerinde yapılan hidroelektrik santrallerden elektrik elde edilir. Son yıllarda ithal edilen doğalgazdan elektrik üretilmektedir. Nükleer santral kurulma çalışmaları devam etmektedir.
• İşgücü: Hızla artan nüfusundan dolayı Türkiye'de eğitimli genç nüfus yoğunluğu vardır. Görece ucuz işgücünden dolayı uluslararası yatırımlar ülkemize gelmektedir. Kalifiye işgücü üniversitelerde, ara elemanlar teknik okullarda yetiştirilmektedir.
• Sermaye: Türkiye'de sanayinin önündeki en önemli sorun sermaye yetersizliğidir. Girişimciler uzu süreli dış krediler kullanmak zorundadır. Cumhuriyetin ilk yıllarında bazı büyük yatırımlar devlet eliyle yapılmıştır. Bazı işlemeler yabancı ortaklığı ile kurulabilmiştir.
• Ulaşım: 1950'li yıllarda karayollarının, 1980'lerden sonra otoyolların yapılması Türkiye'de ulaşımın gelişmesini sağlamıştır. Demiryolu ve denizyolu ulaşımında önemli gelişmeler sağlanmıştır.
• Pazar: Türkiye gelişmiş ülkelere karşı pazarlama sorunları yaşamaktadır. Rekabet zorluğu ve gelişmiş devletlerin koyduğu kotalar sanayicileri zorlamaktadır.

Haliç Tersaneleri

Çatalağzı Termik Santrali, Zonguldak

Ülkeye düzensiz dağılan sanayinin %60'ı Marmara Bölgesi'nde bulunur. İstanbul hemen her türlü sanayinin bulunduğu bir ildir. Marmara'da İstanbul dışında İzmit, Bursa, Sakarya ve Tekirdağ'da sanayi gelişmiştir.

Ege Bölgesi, sanayinin geliştiği ikinci bölgedir. İzmir'de gıda, dokuma, yedek parça ve makine sanayii gelişmiştir. İzmir, Aliağa'da petrol rafinerisi, Edremit ve Ayvalık'ta yağ sanayi, Afyon, Kütahya ve Uşak'ta şeker sanayi gelişmiştir. Kütahya'da seramik sanayii, Denizli, Aydın, Nazilli, Uşak'ta dokuma sanayii gelişmiştir.

Karadeniz Bölgesi taş kömürüne bağlı olarak sanayileşme yaşanan bir alandır. Ereğli ve Karabük'te demir-çelik fabrikaları, Zonguldak'ta termik santral bulunur. Karadeniz Bölgesi genelinde kâğıt, şeker, bitkisel yağ, orman ürünleri, fındık ürünleri, balık unu, çimento, sigara fabrikaları vardır.

Akdeniz Bölgesi'nde sanayileşme en fazla Çukurova yöresinde gelişmiştir. Adana'da çeşitli sanayi fabrikaları, İskenderun'da demir-çelik, süper fosfat fabrikası, Mersin'de petrol rafinerisi, Seydişehir'de alüminyum, Antalya'da ferro-krom tesisleri bulunur.

İç Anadolu Bölgesi'nde sanayi kuruluşları; Kayseri, Konya, Eskişehir, Sivas, Kırıkkale, Ankara'da toplanmıştır. Özellikle savunma sanayi Eskişehir, Kırıkkale, Kayseri, Elmadağ ile Ankara'da gelişmiştir.

Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde sanayi açısından Gaziantep ve Diyarbakır dikkati çeker. Çimento, dokuma, gıda, tarım aletleri, madeni eşya fabrikaları bulunmaktadır.

Doğu Anadolu Bölgesi'nde büyük şehirlerde şeker, dokuma, çimento, tütün ve gıda tesisleri yer alır.

• Besin sanayii:
  • Un ve unlu gıdalar: Konya, Eskişehir, Ankara gibi buğday üretim alanlarında yoğunlaşmıştır. Ayrıca büyük nüfus kütlelerini barındıran İstanbul, Adana, İzmir, Bursa çevresinde yaygındır. Bisküvi fabrikaları; Kırklareli, Karaman, Ankara, Eskişehir, İstanbul'da bulunur[5].
  • Süt ve süt ürünleri sanayii: Marmara (%45) ve Ege Bölgesi"nde (%22) toplanmıştır[6]. Süt üretiminde Kırklareli, Konya, İzmir, Balıkesir, Erzurum, Sivas ve Kars önde olan illerdir[7].
  • Şeker sanayii: 1936 yılında Alpullu (Kırklareli) ve Uşak'ta, 1933'te Eskişehir'de, 1934'te Turhal'da şeker fabrikaları açılmıştır. 1962 Ankara, 1963 Kastamonu, 1977 Afyon, 1982 Ilgın ve Muş, 1983 Bor, 1984 Ağrı, 1985 Elbistan şeker fabrikaları açılmıştır. Çarşamba, Erçiş, Ereğli'de 1989'da, Çorum'da 1991'de, Kars'ta 1993'te, Yozgat'ta 1998'de, Kırşehir'de 2001 yıllarında şeker fabrikaları açılmıştır. Aksaray, Çumra ve Boğazlıyan'da özel sektörün kurduğu işletmelerle şeker fabrikası sayısı 33'e ulaşmıştır[8].
  • Yağ sanayii: Ege Bölgesi kıyılarında zeytinyağı üretimi yapılır. Balıkesir, Çanakkale, İzmir, Gaziantep zeytin yağı üretim alanlarıdır. Ayçiçeği yağı üretimi Trakya (% 75), Tekirdağ(% 35), Edirne (% 22) yapılmaktadır.
  • Et ve et ürünleri sanayii: Et ve balık kurumuna ait Sakarya, Erzurum, İstanbul, Ankara, Kars, Elazığ, Van ve Manisa'da et kombinaları bulunur. Balık unu ve yağı fabrikaları Karadeniz Bölgesi'nde bulunur.
  • Çay sanayii: Fabrikaların çoğunluğu Rize başta olmak üzere Trabzon, Artvin, Giresun'da bulunmaktadır.
  • Konserve sanayii: Balıkesir ve Bursa başta olmak üzere Güney Marmara'da toplanmıştır.
• Dokuma, giyim ve deri sanayii: Pamuklu dokuma sanayii; İstanbul, Adana, Aydın, Antalya, İzmir, Tarsus, Nazilli, Malatya, Kayseri illerinde yoğunlaşmıştır. Yünlü dokuma fabrikaları; İstanbul, Bursa, Hereke, İzmir, Kula, Kayseri, Siirt, Uşak, Isparta, Gördes, Manisa'dadır. Hazır giyim sanayii; İstanbul, Kırklareli, Bursa, Ankara, Çerkezköy, İzmir, Adana'da bulunur. Deri sanayii; Tuzla (İstanbul), İzmir,Kırklareli, Gerede, Bolu'dadır. Isparta, Hereke, Uşak, Gördes, Demirci, Bünyan halıcılıkta gelişmiş bölgelerdir.
• Kimya sanayii:
  • Rafineriler: İzmit (İpraş), İzmir (Aliağa), Mersin (Ataş), Kırıkkale (Orta Anadolu), Batman.
  • Plastik sanayii: İzmit, İstanbul, Bursa, İzmir, Adana, Kayseri.
  • İlaç sanayii: İstanbul, Ankara, Sakarya, İzmir, Kırklareli.
  • Gübre sanayii: Kardemir, İzmir, İzmit (Yarımca), Bandırma, Kütahya, Sivrice (Elazığ), Mersin, Mazıdağı (Mardin), Adana.
  • Boya sanayii: İzmir, İstanbul Mersin.
• Metalürji (maden, cevher, metal vb.) sanayii:
  • Demir-çelik sanayii: Büyük fabrikalar; Kardemir, İsdemir ve Erdemir. İzmir, Sivas ve Bartın'da demir-çelik tesisleri bulunur. Alüminyum Konya Seydişehir'de işlenir. Bakır; Samsun ve Artvin Murgul'da işlenir. Kurşun ve çinko Kayseri ve Elazığ'da işlenmektedir. Krom: Antalya, Elazığ, Guleman.
  • Otomotiv sanayii: Bursa (Oyak- Renault ve Tofaş), Sakarya (Toyota), İstanbul Ford Otosan, İzmir (BMC). Eskişehir, Sivas, Kayseri'de lokomotif, Sakarya'da vagon fabrikası bulunur.
  • Tersaneler: İzmir, Gölcük, Yalova, Tuzla ve Pendik (İstanbul).
• Toprak sanayii:
  • Çimento sanayii: İstanbul, İzmit, İzmir, Adana, Elazığ, Mersin, Denizli, Yozgat, Adıyaman, Ordu. Kireç fabrikaları: Sakarya, Manisa, Bartın, Muğla, Gümüşhane.
  • Tuğla, kiremit sanayii: Sakarya, Eskişehir, Samsun, İzmir, İstanbul, Manisa, Konya, Tekirdağ.
  • Seramik sanayii: Çanakkale, Bozüyük, Kütahya, Bursa, Tekirdağ.
  • Cam sanayii: İstanbul, Gebze, Kırklareli, Bursa, Mersin, Denizli. Oto cam fabrikaları Çayırova, Sinop ve Mersin'dedir.
• Orman sanayii:
  • Kağıt sanayii: Balıkesir, Giresun, Taşucu, Zonguldak, Bolvadin, Dalaman, Denizli, Bartın.
  • Kereste fabrikaları: Düzce, Bartın, Rize, Ayancık, Ardeşen, Ordu, Burdur, Isparta, Antalya
  • Mobilya sanayii: Sakarya, Ankara, İstanbul, İnegöl, Kayseri, İzmir.
• Makine sanayii:
  • İş makineleri sanayii: Ankara (Hidromek, Türk Traktör, MEKA) Bursa (Lemassa Makina)
  • Otomotiv sanayii: İstanbul, Bursa, İzmit, İzmir, Konya, Adana ve Adapazarı gibi şehirlerde otomobil, otobüs ve kamyon fabrikaları
  • Uçak sanayii: Ankara, İstanbul uçak fabrikaları (Nurol İnşaat, Baykar Savunma, Tusaş)
  • Gemi sanayii: İstanbul (Haliç Tersanesi), Pendik (Naval Shipyard), Tuzla, Gölcük (Gölcük Donanma Tersanesi) ve İzmir’deki gemi tersaneleri (Alaybey Tersanesi), Trabzon (Başaran Gemi Sanayii)

ERTİN, Yrd.Doç.Dr. Gaye. "Türkiye'de Sanayi" (PDF). baltalimani.com. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Ekim 2015.