Fiilimsi

Fiilimsi ya da eylemsi, fiillerden türemelerine karşın fiilin bütün özelliklerini göstermeyen; cümle içerisinde isim soylu sözcükler gibi kullanılan fiil soylu kelimelerdir. Türkçede fiilimsiler, fiillere yapım ekleri ekleyerek oluşturulur. Fiilimsi aldığı yapım ekine göre cümlede isim, sıfat ya da zarf olarak kullanılabilir.[1]

Örnekler
  • koşmak (isim-fiil)
  • koşan (sıfat-fiil)
  • koşarak (zarf-fiil)

Özellikleri

Türkçede isim-fiil (mastar), sıfat-fiil (ortaç) ve zarf-fiil (ulaç) olmak üzere üç fiilimsi türü vardır. Bunların ortak özellikleri şöyle sıralanabilir:

  • Fiil, anlamını tamamıyla yitirmez.
  • Fiile gelen, olumsuzluk eki hariç, zaman ve şahıs ekleri gibi fiile özel ekleri almaz, yani fiil çekimine girmezler.
  • Fiil cümlelerinde yüklem olamazlar. Ancak isim cümlelerinde ek-fiil eki alarak yüklem olabilirler.
  • Fiilimsi olan kelimeler veya fiilimsi ile oluşan kelime grupları cümlede yan cümlecik oluşturabilirler.
  • Fiilimsiler bulundukları cümleyi birleşik yapılı hâle getirebilirler.
  • Fiilimsi ekleri yapım eki olarak da tanımlanabilir.
  • Fiilimsileri niteleyen kelimeler zarf görevinde olurlar.

Fiilimsi çeşitleri

İsim-fiil

Ek-fiillerle karıştırılmamalıdır.

Kök veya gövdelerine -me, -iş ve -mek eklerinin (veya ses uyumlarına göre düzenlenmiş hallerinin) getirilmesiyle yapılan ve cümlede isim görevinde kullanılan sözcüklerdir:

  • Kardeşim okumayı öğrendi.
  • Bu bakışından hoşlanmadım.
  • Yarın okula gitmek istemiyorum.

İsim-fiil eki -iş ile işteşlik eki -iş karıştırılmamalıdır. İsim-fiiller isim görevinde kullanılırken işteşlik eki fiilden fiil üretir:

  • Ayrılmadan önceki son bakışı hepimizi derinden etkiledi. (isim-fiil, isim görevinde)
  • Işıklı bir ağaç gibi bakışıyor gözlerin. - İlhan İrem, Sevecen (bakmak fiilinden türetilmiş fiil)

İsim-fiil eki olan -me ile olumsuzluk eki olan -me birbirine karıştırılmamalıdır:

  • Sevgi sabahları koşmayı sever. (isim-fiil)
  • Koridorlarda koşmayın! (-ma olumsuzluk ekidir. Sözcük fiil hâlindedir.)

Ancak olumsuzluk ekinin ardından isim-fiil eki gelebilir:

  • Yarın sizinle gelmemeyi tercih ederim. (ilk -me olumsuzluk eki, ikincisi isim-fiil eki)

İsim-fiiller fiilimsi olmaktan çıkıp kalıcı birer isim halini alabilir:

  • Ocağın yanındaki çakmağı kullanabilirsin. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)
  • Yazları her akşam dondurma yeriz. (İsim olmuştur. Fiilimsi sayılmaz.)

Sıfat-fiil

Fiillerin cümlede sıfat görevinde kullanılan hâlleridir. Fiillerin sonuna sıfat-fiil ekleri getirilerek oluşturulurlar.[2] Fiillere -an, -ası, -mez, -ar, -di(k), -ecek, -miş ve -di(ği) eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.

  • Gelecek yıl işe başlayacak.
  • Polisler olası kazaları önlemek için kar zinciri kontrolü yapıyorlardı.
  • Salonda hep bildik yüzler vardı.
  • Bastığın yerleri "toprak" diyerek geçme, tanı! - Mehmet Akif Ersoy
  • Haşladıktan sonra, suyu iyice süzülmüş sebzeleri kâseye boşaltıyoruz.
  • Okuldan sonra koşar adım yanıma geldi.

Sıfat-fiiller, ardından bir isim gelmiyorsa adlaşır:[3]

  • Sinirli olduğu her halinden anlaşılıyor.[3]
  • Toplantıya gelmeyeceğini biliyordum.
  • Yoldan geçenleri gözlüyordu.
  • Eve gelirken bir tanıdığa rastladım.

Zarf-fiil

Fiil kök ve gövdelerine getirilen eklerle geçici zarf oluşturan yapılara zarf fiil denir.[4] Çekim eki almazlar.[2] Fiillere -esiye, -ip, -meden, -ince, -ken, -eli, -dikçe, -erek, -ir ... -mez, -diğinde, -e ... -e, -meksizin, -cesine eklerinin getirilmesiyle türemişlerdir.

  • Önce eve uğrayıp, daha sonra bize gelecekmiş.
  • Ancak çok çalışarak başarılı olabilirsin.
  • Yemeğimi bitirir bitirmez gelirim.
  • Gidiyordum, gurbeti gönlümde duya duya
Ulukışla yolundan Orta Anadolu'ya - Faruk Nafiz Çamlıbel

Kaynakça

  1. Çetinoğlu, Özlem; Oflazer, Kemal (19 Aralık 2007). "Altsözcüksel Birimlerle Türkşe için Sözcüksel İşlevsel Gramer Geliştirilmesi" (PDF). Turkish Symposium on Artificial Intelligence and Neural Networks. Muğla: Sabancı Üniversitesi. ss. 207-214. 29 Ekim 2013 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Nisan 2010.
  2. Yıldız, Osman (Mayıs 2007). "Dâsitân-ı Sultân Mahmûd Mesnevisi'nde Fiiller" (PDF). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi (15 bas.). ss. 129-150. Erişim tarihi: 28 Nisan 2010.
  3. Sıfat-fiiler 10 Mart 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. Türkçeciler.com. Erişim: 2 Aralık 2012.
  4. Gülsevin, Gürer. "Türkiye Türkçesinde Birleşik Zarf Fiiller" (PDF). Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. ss. 126-144. Erişim tarihi: 28 Nisan 2010.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.