İsmin hâlleri

Türkçede ismin hâlleri (bk. durum kuramı); kelimeleri belirtme (yükleme), yönelme, bulunma ve ayrılma açısından tanımlayan, sözcüğün yalın hâl ile hâl eki almış durumlarından her biridir. Türkçede ismin beş farklı hâli vardır:

  • Yalın hâli
  • -e hâli (yönelme)
  • -i hâli (belirtme)
  • -de hâli (bulunma)
  • -den hâli (ayrılma/çıkma)
Örnekler
  • ev, evi, eve, evde, evden
  • kapı, kapıyı, kapıya, kapıda, kapıdan

Hâl ekleri, büyük ve küçük ünlü uyumuna göre "i" yerine "ı", "u" veya "ü" ile "e" yerine "a" harfi ile oluşturulacak şekilde değişir.

  • çayı, okulu, tatlıyı, çöpü...
  • çaya, okula, tatlıya, çöpe...

Benzer şekilde -de ve -den eklerindeki "d" sesleri de ünsüz sertleşmesine uğrayarak "t"ye dönüşebilir.

  • işte, çöpten, tatlıda, tatlıdan vb.

Yalın hâl

Kelimelerin hal eki almamış halidir. Başka dillerde nominatif olarak bilinir.

Çoğul eki, iyelik eki ya da tamlama eki almış sözcükler de yalın durumdadır.

ben
bende
sen

sende

o

onda

biz

bizde

siz

sizde

onlar

onlarda

-e hâli (yönelme hâli)

Sözcüklerin -e ya da -a eki almış hâlleridir. Adın yönelme durumu sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Yüklemin bildirdiği eylemin "nereye" yöneldiğini gösterir. Başka dillerde datif olarak bilinir.

bana
sana
ona
bize
size
onlara
  • Yarın okula beni annem bırakacak.
  • Bu yaz Rusya'ya gideceğiz.

-i hâli (belirtme hâli)

Sözcüklerin -i, -ı ya da -u eki almış hâlleridir. Adın belirtme durumu eki, adın sonuna geldiği sözcüğü belirtili nesne yapar. Yüklemin neyi, neleri, kimi, kimleri belirttiğini gösterir. Başka dillerde akuzatif olarak bilinir.

beni
seni
onu
bizi
sizi
onları
  • Annem bizi eve götürdü.
  • Bulaşıkları yıkadım.

3. tekil şahıs iyelik eki olan -i ve -si ekleri hâl eki değildir:

  • (Onun) Kitabı yere düşmüş. (isim tamlamasında iyelik eki)
  • Şu kitabı verir misin? (belirtme hâl eki)

-de hâli (bulunma hâli)

Sözcüklerin -de ya da -da almış hâlleridir. Bu ekler sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümce yapar. Yüklemin bildirdiği eylemi gösterir. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde lokatif de denmektedir. Eski Latince ve Almancada bulunan bu hâl, zamanla ismin yönelme (datif) ve genitif (aidiyet) hâlleriyle kaynaşmıştır. Günümüzde Hint-Avrupa dillerinden Lehçede ve Slovakçada bulunur.

bende
sende
onda
bizde
sizde
onlarda

-den hâli (ayrılma hâli)

Sözcüklerin -den ya da -dan eki almış hâlleridir. Adın ayrılma durumu nereden ayrıldığımızı gösterir. Bu ek sonuna geldiği sözcüğü dolaylı tümleç yapar. Çoğu Hint-Avrupa dilinde mevcut olmayan bu isim hâline bu dillerde ablatif de denmektedir. Hint-Avrupa dillerinden Latincede, Arnavutçada, Ermenicede ve Sanskritçede bulunmaktadır.

benden
senden
ondan
bizden
sizden
onlardan

Genitif

İsmin hâlleri olarak tanımlanmasına rağmen isim olmayan sözcükler de hâl ekleri alabilirler. Bunun dışında Hint-Avrupa dillerinde bilinen genitif ya da aidiyet hâli Türkçede ismin sonuna -in eki getirilerek yapılmasına rağmen ismin hâllerinden sayılmamaktadır. Türkçede genitif, ilgi eki olarak tanındı.

Vokatif

Ayrıca bir kişiye hitap için bazı dillerde vokatif adı verilen bir başka hâl de örnek olarak Hint-Avrupa dillerinden Kürtçe ve Latincede bulunmaktadır.

Dünya dillerinde ismin hâlleri

Hâl Anlam Örnek Dillere örnekler
Abesif yokluk, bulunmama durumu öğretmensiz Estonyaca, Fince
Ablatif (1) dolaylı hâl öğretmenle ilgili Arnavutça, Ermenice, Sanskritçe, Latince, Litvanyaca, Fince
Ablatif (2) yol hareketi öğretmenden çekildi Arnavutça, Ermenice, Çuvaşça, Azerice, Estonyaca, Fince, Japonca, Latince, Macarca, Sanskritçe, Tibetçe,Türkçe, Özbekçe
Absolutif geçişsiz fiillerin özneleri; geçişli fiillerin nesneleri öğretmen yahut öğretmeni Ergatif diller
Adesif yakınında öğretmende Estonyaca, Fince, Litvanyaca (eskiden), Macarca
Akuzatif doğrudan nesneler öğretmeni Arapça, çoğu Hint-Avrupa dilinde, Esperanto, Macarca, Türkçe
Alatif veya diketif bir yere doğru hareket öğretmene doğru Baskça, Fince, Estonyaca, Litvanyaca (eskiden), Macarca, Tibetçe
Ekvatif karşılaştırma öğretmen gibi Sümerce
Datif yön veya alıcı; dolaylı nesne öğretmene çoğu Hint-Avrupa dilleri, Gürcüce, Macarca, Türkçe
Delatif bir yerden aşağı doğru yolda hareket gemiden aşağı Macarca
Delimitatif (yerel genitif) yerel âidiyet öğretmenin, öğretmene âit Baskça
Derivatif köken Ankaralı öğretmen Türkçe
Elatif dışarı çıkma evden dışarı Eski Yunanca, Estonyaca, Fince, Macarca
Ergatif geçişli fiili yürüten özne öğretmen (ev inşâ ediyor…) Çerkesçe[1], Baskça, Gürcüce, İnuitçe, Samoaca, Tibetçe
Esif durumun işâretlenmesi öğretmen olarak Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca (2, formâl ve modâl)
Genitif (Genetiv) aidiyet, ilişki öğretmenin çoğu Hint-Avrupa dilleri, Arapça, Macarca, Tibetçe (?), Türkçe
İlatif içeriye doğru hareket eve Estonyaca, Fince, Laponca, Litvanyaca, Macarca
İnesif içerisinde evin içinde Baskça, Macarca, Fince, Estonyaca, Litvanyaca
İnstrüktif (1) yapış şekli öğretmen aracılığıyla Fince
Aletsel veya instrüktif (2) ile beraber öğretmenle Baskça, Gürcüce, Fince, Macarca, Latince, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Türkçe
Komitatif ile beraber öğretmenle Baskça, Estonyaca, Fince, Laponca, Macarca, Tibetçe
Lokatif yer öğretmende Laponca, Letonyaca, Litvanyaca, Sanskritçe, Slav dilleri, Tibetçe, Türkçe
Nominatif özne öğretmen Arapça, bütün Hint-Avrupa dilleri, Estonyaca, Fince, Gürcüce, Laponca, Macarca, Türkçe
Oblik kapsamlı öğretmeni ilgilendiren Eski Fransızca, İngilizce, Kurmanci, Zazaca
Partitif miktarlar öğretmenlere Baskça, Fince, Estonyaca
Perlatif bir şeyin içinden geçmek evin içinden Tokarca
Posesif aidiyet öğretmene âit Baskça
Postpozisyonel sona eklemelerden önce gelen ismin hâli öğretmen + son pozisyon Hintçe
Prepositif ismin hâli nach ilgeçten ilgeç + öğretmen Rusça
Prolatif (1) yüzeyde hareket evden Estonyaca
Prolatif (2) için veya yerine öğretmen için Baskça
Sublatif bir şeye doğru hareket gemiye Macarca
Superesif bir yerdeki pozisyon gemide Macarca
Tendensyal hareketin yönü öğretmene doğru Baskça
Terminatif hareket veya zamanın sonu öğretmene kadar Baskça, Estonyaca, Macarca, Tibetçe
Translatif durum değiştirme öğretmen olmak Estonyaca, Fince, Gürcüce, Macarca
Vokatif seslenme (Ey) Türk Gençliği! Gürcüce, İrlandaca, Latince, Rumca, Rumence, Ştokavca ve birkaç Slav dili (Çekçe, Lehçe, Litvanyaca, Ukraynaca ve Üst Sorbca gibi)

Türkçedeki İsmin Hâl (Durum) Eklerinin Örnekleri

Akuzatif[not 1]


Neyi? Kimi?

Datif[not 2] [not 3][not 4] [not 5]


Nereye? Kime? Neye?

Lokatif[not 6][not 7]


Nerede? Kimde? Nede?

Ablatif[not 8]

[not 9]
Nereden? Kimden? Neden?

Genitif


Kimin? Neyin?

çiçeği çiçeğe çiçekte çiçekten çiçeğin
sokağı sokağa sokakta sokaktan sokağın
kilidi kilide kilitte kilitten kilidin
paketi pakete pakette paketten paketin
saati saate saatte saatten saatin
ağacı ağaca ağaçta ağaçtan ağacın
yüzüğü yüzüğe yüzükte yüzükten yüzüğün
çorabı çoraba çorapta çoraptan çorabın
rolü role rolde rolden rolün
işgali işgale işgalde işgalden işgalin
misali misale misalde misalden misalin
petrolü petrole petrolde petrolden petrolün
yurdu yurda yurtta yurttan yurtun
inanı inana inanda inandan inanın
kalbi kalbe kalpte kalpten kalbin
borcu borca borçta borçtan borcun
şahsı şahsa şahısta şahıstan şahsın
zehri zehire zehirde zehirden zehrin
karını karına karında karından karının
alnı alna alında alından alnın
kristali kristale kristalde kristalden kristalin
Konak’ı Konak’a Konak’ta Konak’tan Konak’ın
konağı konağa konakta konakta konağın
ağızı ağza ağızda ağızdan ağzın
akılı akla akılda akıldan aklın
gömleği gömleğe gömlekte gömlekten gömleğin
dikkati dikkate dikkatte dikkatten dikkatin
vakti vakte vakte vakitten vakitin
uzağı uzağa uzakta uzaktan uzağın
suyu suya suda sudan suyun
neyi neye nede neden neyin
ideali ideale idealde idealden idealin
kol saatini kol saatine kol saatinde kol saatinden kol saatinin
rengi renge renkte renkten rengin
hayatı hayata hayatta hayattan hayatın
hukuku hukuka hukukta hukuktan hukukun
bileti bilete bilette biletten biletin
geçidi geçide geçitte geçitten geçidin
göğü göğe göğünde göğünden göğünün
cebi cebe cepte cepten cebin
isimi isme isimde isimden ismin
normali normale normalde normalden normalin
mutluluğu mutluluğa mutlulukta mutluluktan mutluluğun
hayali hayale hayalde hayalden hayalin
sosyali sosyale sosyalde sosyalden sosyalin
oğlanı oğlana oğlanda oğlandan oğlanın
oğlu oğla oğulda oğuldan oğlun
kültürü kültüre kültürde kültürden kültürün
Ege Denizi’ni Ege Denizi’ne Ege Denizi’nde Ege Denizi’nden Ege Denizi’nin
piyanisti piyaniste piyanistte piyanistten piyanistin
havası havaya havada havadan havanın
hava alanını hava alana hava alanda hava alandan hava alanının
bunu buna bunda bundan bunun
ışığı ışığa ışıkta ışıktan ışığın
beni bene bende benden benim
bizi bize bizde bizden bizim
ahlaki ahlaka ahlakta ahlaktan ahlakın
tankı tanka tankta tanktan tankın
milleti millete millette milletten milletin
devleti devlete devlette devletten devletin
pasaportu pasaporta pasaportta pasaportun pasaportun
taşıtı taşıta taşıtta taşıttan taşıtın
umudu umuda umutta umuttan umutun
ayakkabıyı ayakkabıya ayakkabıda ayakkabıdan ayakkabının
burcu burca burçta burçtan burcun

Notlar

  1. Hayatı sevmek, gazeteyi okumak, camları silmek, ödevini yapmak, sesini duymak, kapıyı açmak, üzümü toplamak. Not: Saat yediyi beş geçiyor. Üçü çeyrek geçiyor.
  2. Saat dokuza on var. On ikiye çeyrek var. Kaç liraya? Kaça?
  3. Ablatif ve datifin (ayrılma ve yönelme) cümlede bir arada kullanılması: İzmir’den İstanbul’a gitmek, şehirden şehire dolaşmak, evden okula yürümek.
  4. Edatlardan -e ile bağlananlar: bize göre, bize karşı, her şeye rağmen, kışa doğru, o konuya dair, size ait, yağmura rağmen, iyiliklerine karşılık...
  5. Yönelme eki alınca kişi zamirleri ben ve sen sözlerinin ünlüleri değişir: ben-e > bana, sen-e > sana
  6. Kesir sayları kurar: Yüzde yirmi faiz, dörtte bir elma, yüzde yetmiş devam, binde bir ihtimal, yüzde on beş indirim.
  7. -de+ek-fill örneği: –Yarın evde misiniz? – Hayır, okuldayım. – Şimdi neredesiniz? - Şu anda dersteyiz. Otur-mak-ta-dır (oturuyor), otur-mak-ta-y-dı (oturuyordu), otur-mak-ta-y-mış (oturuyormuş), otur-mak-ta-y-sa (oturuyorsa).
  8. Bazı edatlar isme -den ile bağlanır (-den önce, - den sonra, -den dolayı, - den beri, -den itibaren, -den başka vb.): kahvaltıdan önce, yemekten sonra, yağmurdan dolayı, sabahtan beri, bugünden itibaren, Ayşe’den başka.
  9. -den+ek-fill (ait olma bildirir): Kimlerdensiniz? Ahmet de bizdendir. (Bizim takımdandır.) Bulgaristan göçmenlerindenmiş. Sizin öğrencilerinizdenim.

Kaynakça

  1. Mukhadin Kumakhov, Karina Vamling and Zara Kumakhova. Ergative case in the Circassian languages (Working Papers bas.). Lund University, Dept. of Linguistics. s. 93-111.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.