Büyük ünlü uyumu

Büyük ünlü uyumu ya da kalınlık-incelik kuralı, dilbilimsel bir süreç. Türkçe sözcüklerin ayırt edilmesinde kullanılan ses uyumlarından biri. Türkçedeki öztürkçe sözcüklere ait ortak bir özelliktir.

İnceKalın
DüzYuvarlakDüzYuvarlak
Dar iüıu
Geniş eöao

Büyük ünlü uyumu iki katı bir süreç. Hem damaksıl ünlü uyumu hem de dudaksıl ünlü uyumu vardır. Damaksıl uyuma göre her kelime ya kalınlık ya incelik kuralı olabilir:

Kalınlık kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde kalın bir ünlü (a, ı, o, u) bulunuyorsa, diğer hecelerdeki ünlüler de kalın olur:

  • adım, ağız, ayak, boyunduruk, burun, dalga, kırlangıç

İncelik kuralı: Bir sözcüğün birinci hecesinde ince bir ünlü (e, i, ö, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de ince olur:

  • beşik, bilezik, gelincik, gözlük, üzengi, vergi, yüzük

Dudaksıl uyuma göre her kelime ya düzlük ya yuvarlaklık kuralı olabilir:

Düzlük kuralı: Bir sözcöğün birinci hecesinde düz bir ünlü (a, e, ı, i) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de düz olur.

  • adım, ağız, ayak, beşik, bilezik, dalga, gelincik, kırlangıç, vergi

Yuvarlaklık kuralı: Bir sözcöğün birinci hecesinde yuvarlak bir ünlü (o, ö, u, ü) bulunuyorsa diğer hecelerdeki ünlüler de yuvarlak olur.

  • boyunduruk, burun, gözlük, yüzük

Değişim geçirmeyen ekler

-gil, -ken, -leyin, -mtırak ve -yor ekleri büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmez:

  • akşam-leyin, bakla-­gil, çalışır-ken, ekşi-mtırak, yürü-yor gibi.

-daş eki incelik kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar:[Not 1]

  • din-daş, gönül-daş, meslek-taş, ülkü-daş.

-ki aitlik eki kalınlık kuralına uyan sözcüklere eklendiğinde büyük ünlü uyumunu bozar:

  • akşamki, yarınki, duvardaki, yoldaki, ondaki, onunki.

Bağlaç olan ki ise "ayrı yazıldığı için" büyük ünlü uyumu aranmaz:

  • Derslerine sıkı çalış ki başarılı olabilesin. (bağlaç)

İstisnâlar

Genelde ilk heceden sonra hem geniş hem de yuvarlak ünlüler kullanmazlar.[1]

  • dudak, duvak

Geniş bir ünlü düzlendikten sonra gelecek ünlü de düz olur çünkü uyum soldan yayar.

  • üzengi gibi

Büyük ünlü uyumu, başka dillerden Türkçeye geçmiş olan sözcüklerde aranmaz. Bu sözcükler Türkçeye geçirilirken her zaman büyük ünlü uyumuna uyacak şekilde değişim geçirmezler:

  • ahenk, badem, ceylan, çiroz, dükkân, fidan, gazete, hamsi, kestane, limon, model, nişasta, pehlivan, selam, tiyatro, viraj, ziyaret, sevda vs.

Büyük ünlü uyumu her Türkçe sözcükte sağlanmayabilir. Bazı sözcükler öztürkçe olmasına rağmen zamanla ses değişimi gibi çeşitli etkenlerle büyük ünlü uyumu kurallarının dışında kalmışlardır:

  • anne (ana), dahi (daha), elma (alma), hangi (kangı), hani (kanı), inanmak (ınanmak), kardeş (karındaş->kardaş), şişman (-man ekinin özelliği ile) vb.[2]

Birleşik sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz:

  • açıkgöz, bilgisayar, çekyat, hanımeli

Büyük ünlü uyumuna uymayan veya bu uyumun aranmadığı sözcüklere gelen ekler, kalınlık incelik bakımından genellikle son hecenin ünlüsüne uyar:

  • adalet-li, anne-si, kardeş-lik, meslektaş-ımız, şişman-lık vs.

Son ünlüleri kalın harf olmasına karşın ince şekilde telaffuz edilen bazı alıntı kelimeler, ince ünlü ile başlayan ekler alır çünkü kelimenin son ünsüzü ince söylenir:[3]

  • alkol > alkolü, hakikat > hakikati, kabul > kabulü, kontrol > kontrolü, saat > saate.

Tek heceli sözcüklerde büyük ünlü uyumu aranmaz.

  • Türk, berk, yap, sert, sürt, et, ay ve benzeri.

Notlar
  1. Ünsüz sertleşmesi kuralına ise uyar: meslektaş vs.

Kaynakça
  1. Hulst, Harry van der (2018). Asymmetries In Vowel Harmony : a Representational Account. Oxford University Press. ss. 197-241. ISBN 978-0198813576.
  2. "Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü". 12 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 27 Aralık 2009.
  3. Lewis, Geoffrey (2000). Turkish grammar. Oxford University Press. ISBN 978-0198700364.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.