Cevizli, Şavşat

Tbeti, Gürcüce tba (ტბა, göl) kelimesine -eti (-ეთი, yer eki) soneki getirilerek türetilmiş bir yer adıdır ve "göller yöresi" ya da "göller bölgesi" anlamına gelir. Nitekim Gürcü coğrafyacı Vahuşti Tbeti'nin adını çok sayıdaki gölden aldığını yazar. Gerçekten de Arsiani Dağlarının eteklerinde, Şavşat taraflarında pek çok yerde küçük tepeler ve bu tepeler arasına dağılmış pek çok göl bulunur. Tbeti adı, Gürcistan coğrafyasında, Şavşeti dışında da yaygın rastlanan yer adlarından biridir.[1][2]

Tbeti adı erken Osmanlıca kaynaklarda Tbit, geç dönem Osmanlıca kaynaklarda Tibet biçiminde yazılmıştır. Nitekim 1595 tarihli Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan adlı tahrir defterinde köyün adı Tbit (طبيت) olarak kaydedilmiştir[2] Yaklaşık yüz yıl sonrasına ait bir tahrir defteri olan Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır’da köyün adı Tibet (طيبهت) biçimine dönüşmüştür.[3] 93 Harbi'nde bölgeyi ele geçiren Rusların 1886 tarihli kayıtlarında köyün adı, Gürcüce özgün biçimine yakın Tbet (Тбет) olarak yazılmıştır.[4]

Tbeti’nin adı 1925'te Cevizli olarak değiştirilmiştir. Muvahhid Zeki 1927 yılında yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında köyün eski adını Tibet (طيبهت) olarak vermiştir.[5] Dahiliye Vekaleti’nin 1933’te yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün adı Cevizli olarak verilirken, parantez içinde sehven “Zibet” yazılmıştır.[6]

Tbeti'deki kilise kalıntılarına bakınca köyün çok eski yerleşme olduğu söylenebilir.[7] Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde yer alan Tbeti, Gürcü Krallığı yönetimindeyken bu bölgenin diğer yerleşmeleri gibi 1080’de Büyük Selçuklular tarafından ele geçirildi. 13. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Gürcü atabegler tarafından yönetilen Samtshe-Saatabago sınırları içinde yer aldı. Tbeti'nin de içinde yer aldığı bölge 16. yüzyılın son çeyreğinde tamamen Osmanlıların eline geçti ve yöre Çıldır Eyaleti adıyla idari birime dönüştürüldü. Bu bölgenin en eski Osmanlı kaydı olan Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan’da Tbeti köyü Ahısha livasına bağlı Cacarak nahiyesinde Aşağı Tbeti ve Yukarı Tbeti olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte Yukarı Tbeti köyü tamamen boşalmışken, Aşağı Tbeti köyünde 12 hane yaşıyordu.[8] Daha geç tarihte ise Tbeti, Çıldır Eyaleti’nin sancaklarından biri olan Ardahan-ı Büzürg (Büyük Ardahan) livasında "Aşağı Tibet" adıyla kaydedilmiştir.[9] Bu kayıt Yukarı Tbeti köyüne bir daha kimsenin yerleşmediğini de göstermektedir.

Uzun süre Osmanlı idaresinde kalan Tbeti, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Rusya İmparatorluğu'nun eline geçti. Bu savaştan sonra köyde 10 hane kalmış, 5 hane ise göç etmiştir.[10] Köy Badaçidze, Demurçidze, Ziadidze ve Turutidze mahallerinden oluşuyordu.[11] 1886 tarihli Rus kayıtlarına göre Tbeti’de 591 kişi yaşıyordu; 8 kişi Gürcü, 583 kişi Türk olarak kaydedilmiştir.[4] Tbeti, yine Rus kayıtlarına göre 1910 yılında Artvin sancağına (okrug) bağlı Şavşat kazasında (uçastok) yer alıyordu.[12]

I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından Tbeti bağımsız Gürcistan sınırları içinde yer aldı. Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Ankara Hükümeti tarafından fiilen yeniden Türkiye’ye katıldı. 16 Mart 1921’de imzalanan Moskova Antlaşması’yla Tbeti’nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan bölgeleri Türkiye’ye bırakıldı.[13] Ertesi yıl, 1922 nüfus cetveline göre köyde 156 hanede 849 kişi yaşıyordu.[14] Tbeti'nin adı 1925'te Cevizli olarak değiştirildi. 1926 nüfus tahririne göre Merya nahiyesine bağlı bir köy olan Cevizli'nin nüfusu 449'u kadın ve 418'i erkek olmak üzere 867 kişiden oluşuyordu.[15]

Cevizli köyündeki Tbeti Kilisesi. Güney kısmının içeriden görünüşü; 2012.

Köy, Artvin kentine 77 km, Şavşat kasabasına 13 km uzaklıktadır.

• Yerelnet

1. Zakaria Çiçinadze, Müslüman Gürcüler ve Gürcistan'daki Köyleri (Gürcüce), 1913, Tiflis, s. 280.
2. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. Cilt (1958) s. 220-221.
3. Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 311.
4. "kazası (1886 Yılı)" (Rusça)". 26 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Ocak 2020.
5. Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye (Osmanlıca), 1927, s. 160.
6. Köylerimiz, (Yayımlayan) Dahiliye Vekaleti, 1933, İstanbul, s. 139.
7. Tao-Klarceti - Tarihsel ve Kültürel Anıtlar Kataloğu (Gürcüce), (Editör) Buba Kudava, (Yazarlar) Nestan Bagauri, Zurab Batiaşvili, İrma Beridze, Buba Kudava, Nikoloz Jğenti, Goça Saitidze, Natia Hizanişvili, 2018, Tiflis, s. 166, ISBN 9789941478178.
8. Defter-i Mufassal-i Vilayet-i Gürcistan (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Sergi Cikia, Tiflis, 1941-1958, 3 cilt; 3. cilt, s. 220-211.
9. Defter-i Caba-i Eyalet-i Çıldır 1694-1732 (Gürcüce ve Osmanlıca), (Yayıma hazırlayan) Tsisana Abuladze, Tiflis 1979, s. 140, 184.
10. Zakaria Çiçinadze, Livani’den Notlar (Gürcüce), İveria gazetesi, 5 Ağustos 1893, sayı 166.
11. Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce), 2019, Tiflis, s. 10, ISBN 9789941485244.
12. Roland Topçişvili- İnga Ğutidze, XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları (Gürcüce), 2019, Tiflis, s. 46, ISBN 9789941485244.
13. Mustafa Kemal Atatürk, Nutuk, İstanbul, 1934, 2. cilt, s. 41.
14. Taner Artvinli, Artvin Yer Adları Sözlüğü, 2013, s. 201, ISBN 9786055708856.
15. Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 2010, s. 188, ISBN 9789944197526.