Artvin'de yer adları

Bugünkü Artvin ilini de kapsayan tarihsel Klarceti (კლარჯეთი) bölgesi uzun süre Gürcü krallığının ve prensliklerin merkeziydi. Öte yandan Çoruh (ჭოროხი) havzası asıl olarak Gürcü nüfusunu barındırıyordu. Yer adlarının çoğu, bu tarihsel olguyla da bağlantılı olarak Gürcücedir. Klarceti bölgesi 16. yüzyılın ortalarından itibaren Osmanlı Devleti tarafından ele geçirilmiştir. Gürcüce ve diğer dillerdeki yer adları, 16. yüzyılın son çeyreğinden itibaren bu dilleri bilmeyen kişilerin tuttuğu tahrir defterlerinde doğru biçimde yazılamadığı için değişikliğe uğramıştır. Dil farkından kaynaklı farklı yazılışlardan dolayı bazı yer adları o kadar büyük değişikliğe uğramış ve daha sonra bu adların özgün biçimlerini tespit etmek olanaksız hale gelmiştir.[2]

Gürcü tarihçi Pavle İngorokva, Giorgi Merçule adlı eserinde Klarceti’de yer adları üzerinde özellikle durmuş ve tarihi kaynaklarda geçen, Klarceti, Tuharisi, Artanuci, Ahiza, Porta, Ançi, Opiza, Parehi, Hantsta, Şatberdi, Midznadzori, Tskarostavi, Berta, Doliskana, Korta, Tbeti, Ahaldaba, Nigozeti, Agara, Kvakrili, Shalta, Dahatula, Karçhali, Sakrulavi gibi elliden fazla coğrafi adın hepsi değilse bile büyük çoğunluğunun Gürcüce kökenli olduğunu belirtmiştir. Birkaçı dışında bu adların, Güney Kafkas dilleri dünyasıyla, temel olarak Gürcüceyle, bazısının Megrelce ve Lazcayla, bir kısmının da arkaik Kafkas dilleri çevresiyle ilişkili olduğunu yazmıştır. Bu yer adlarının sadece Klarceti’de değil, Gürcistan’ın başka bölgelerindeki coğrafi adlar ve terimler arasında da mevcut olduğunun altını çizmiştir. İngorokva’nın belirttiğine göre, bu adların birçoğuna Gürcistan’ın orta kesiminde de rastlanmaktadır. Buradaki yer adlarının başka dillere ait olduğunu iddia edilse de o dillerin ana coğrafyasında aynı yer adlarına rastlanmamaktadır. Klarceti’deki yer adları Gürcistan’ın yer adları listesinde yer almakta, Klarceti ile Gürcistan’ın diğer bölgeleri coğrafi adlar konusunda ortak bir geçmişe sahiptir.[3]

Parhali adı önce Barhal, sonra Altıparmak olarak değiştirildi. Buradaki Parhali Manastırı'ın adı da Barhal Manastırı oldu.

Bugün Artvin ili sınırları içinde yer alan pek çok yer adı Osmanlı döneminden önce de kayıtlara geçmişti. Bunlar arasında Artanuci (არტანუჯი), Şavşeti (შავშეეთი), Hertvisi (ხერთვისი), Parhali (პარხალი) gibi yer adları sayılabilir. Bu tür yer adları, okuma ve sesleri doğru anlama zorluğundan dolayı Osmanlılar tarafından farklı biçimde kaydedildi. Örneğin Parhali yer adı Barhal biçimini aldı. Hertvisi adı Hertevis olarak kayda geçti. Öte yandan, Osmanlıca yanlış yazılmasının yanı sıra, Osmanlıcanın her sesli harfi karşılayarak yazılmamasından dolayı bazı yer adları çok fazla değişikliğe uğradığı için özgün biçimini sonradan saptamak iyice zorlaştı. Örneğin bir köy ve bölge adı olan Sirya’nın özgün biçiminin Tsria (ცრია ya da წრია) olabileceği varsayılsa da doğruluğu kesin değildir. Eğer bu ad Tsria’dan geliyorsa bu yer adı Sirya biçiminde değişmiş olmakla kalmadı, daha sonra il meclisince Zeytinlik olarak da değiştirildi. Bugün Borçka ilçesine bağlı Muratlı köyünün adının nereden geldiğini adın kendisine bakarak saptamak mümkün değildir. Ancak bu yer adının Maradit’ten Muratlı yapıldığı bilinmektedir. Oysa Maradit de Maradidi (მარადიდი) adından zaten değişmiş bir yer adıydı. Bugün Borçka ilçesine bağlı Karşıköy’ün 1925 yılından önceki adı Heba (ხება) idi. Ancak Heba adının da "vadi" anlamındaki Gürcüce “heoba” (ხეობა) kelimesinden bozulduğu tahmin edilmektedir. Çoruh Nehri'nin aşağı havzasının adının zaman içinde Nigali, Ligani, Livana ya da Livane gibi farklı ama birbirine yakın yer adlarıyla adlandırılmıştı. Bu tür yer adlarının ilk halini tespit etmek günümüzde mümkün değildir. Bu örnekler bize yer adlarının bir kanun ya da kararnameyle değiştirilmesinin yanı sıra zaman içinde de değişikliğe uğradığını göstermesi açısından önemlidir.

Gürcü krallığının bir dönem yönetim merkezi olan Artanuci'nin adı Türkçede Ardanuç olarak yerleşti. Artanuci Kalesi de Ardanuç Kalesi olarak anılmaya başladı.

Türkiye’de yer adlarının değiştirilmesi için ilk girişim 1913’te gerçekleşti. Ancak değiştirilmesi gereken yerlerin tespiti zamanında yapılamadığı için bu iş ancak 1916’da hayata geçti. Bu değişikliklerde örneğin Karadeniz kıyısındaki Bafra’nın adı “Kızılırmak”, Ünye’nin “Saray Bahçe”, Fatsa’nın “Yalı Saray”, Tirebolu’nun “Akça Yurd”, Hopa’nın “Cihadiye” olarak değiştirilmesine karar verildi.[4] Yer adlarını değiştirme işi Osmanlı Devleti’nin yıkılışından sonra da sürdü. Örneğin Artvin ilinde büyük kısmı Gürcüce olan yerleşim yerlerinin adları il genel meclisi kararıyla 1925 yılında değiştirildi.[5] Bu kararla Artvin’in merkez ilçesinin merkez nahiyesinde 33, Ardanuç nahiyesinde 53, Borçka ilçesi merkez nahiyesinde 40, Murgul nahiyesinde 26, Maçahel (მაჭახელი) nahiyesinde 8, Şavşat ilçesi merkez nahiyesinde 24, Merya (იმერია) nahiyesinde 16 ve İmerhev (იმერხევი) nahiyesinde 16 köyün adı değiştirildi.[6] Ne var ki bu ad değiştirme işlemleri İçişleri Bakanlığı’nın hazırladığı 8589 sayılı genelgeyle ancak 1940 yılı sonlarında resmiyet kazandı.[4] 1925’te il meclisi kararıyla Artvin ilindeki yer adları neredeyse tamamen değiştirilirken, bu tarihte Yusufeli Erzurum iline, Hopa ve Arhavi Rize iline bağlı olduğu için bu ilçelerdeki yer adları değiştirilmeden kaldı.[7] Yer adlarının değiştirilmesinden hemen sonra, il meclisi 1927’de il dahilinde Gürcücenin konuşulmasını da yasakladı.[8]

Tsria adı önce Sirya, sonra Zeytinlik olarak değiştirildi. Sirya, Çoruh'ta sefer yapan kayıkların uğradığı iskelelerden biriydi; 19. yüzyılın sonları. Giorgi Kazbegi'nin Bir Rus Generalinin Günlükleri - Türkiye Gürcistanı'nda Üç Ay adlı kitabından alınmıştır.

Artvin ilindeki bucak adları ise daha geç bir tarihte, 1964 yılında değiştirildi. Bununla birlikte bir istisna da söz konusu olmuştu. 1964 yılında Camili adı verilen Maçahel nahiyesinin adı 1925’te "Çatak" olarak değiştirilmişti. 10 Temmuz 1964’te Resmi Gazete’de yayımlanan “Yabancı kökten gelen ve iltibasa yer veren bucak adlarının Türkçeleştirilmesiyle ilgili” üç kararnameyle Artvin’de Berta (ბერთა) nahiyesi Ortaköy, Sirya nahiyesi Zeytinlik, Maçahel nahiyesi Camili, Maradit nahiyesi Muratlı, Murgul nahiyesi Göktaş, Merya nahiyesi Veliköy, Erkinis nahiyesi Demirkent, Ersis nahiyesi Kılıçkaya biçiminde değiştirildi.[7] Sonraki yıllarda nahiye ya da bucak denilen idari birimler kaldırıldığı için bu nahiye merkezleri köye dönüştü.

Artvin ilindeki Türkçe olmayan yer adları sadece köy ve bucaklardan ibaret değildi. Dağ, tepe, geçit, mahalle, tarla gibi coğrafi yer adları da genellikle Gürcüceydi. Bu adlar ise, 1969, 1970 ve 1975-76 arasında yapılan çalışmalarla değiştirildi.[9] Bütün bu çalışmalara rağmen Artvin ilinde değiştirilmeden kalmış küçük coğrafi adlar eski adlarını korumaktadır. Öte yandan bölge halkı eski yer adlarını konuşma dilinde kullanmaya devam etmektedir.

Artvin ilinde yeni yer adlarının nasıl belirlendiğine ilişkin kesin bir bilgi yoktur. Bazı yer adlarının o yörede en çok üretilen ürüne göre belirlendiği söylenebilir. Mesela Sirya’nın adının zeytincilikten dolayı Zeytinlik, Opiza’nın (ოპიზა) bağcılıktan Bağcılar olarak değiştirildiği ileri sürülebilir. Ancak Ebrika (ებრიკა ) adının İbrikli olması o köyün ibrik üretimiyle ünlü olduğu anlamına gelmiyor. Bu değişikliğin yabancı dildeki adın Türkçeye uydurulması biçiminde yapıldığı söylenebilir. Berta’nın Ortaköy, Heba’nın Karşıköy olması ise yerleşim yerinin coğrafi konumuyla ilişkili olabilir. Öte yandan Zedvake (ზედვაკე) köyünün Düzenli, Eprati (ეფრატი) köyünün Efeler olmasını bu tür kontekstler içinde açıklamak mümkün değildir. Macaheli nahiyesinin 1925’te Çatak, 1964’te Camili olarak değiştirilmesi, yeni yer adlarının belirlenmesinde aslında belli başlı kriterlerin olmadığına örnek olarak verilebilir.

Artvin’de eski ve yeni yer adları konusunda ilk kapsamlı çalışmayı Taner Artvinli Artvin Yer Adları Sözlüğü (2013) adı altında gerçekleştirdi. Daha önce ise, Artvin’de ilköğretim müfettişi olarak görev yapan Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı kitapta ilin yerleşim yerlerinin eski ve yeni yer adlarını listeler halinde aktardı. Öte yandan bazı yerleşimler hakkında ayrıntılı bilgi verdi. Bu çalışma 1927’de Osmanlıca olarak yayımlandı. Kitap 2010 yılında Latin harfleriyle yeniden basıldı. Özhan Öztürk’ün 2005 yılında iki cilt olarak basılan Karadeniz -Ansiklopedik Sözlük adlı çalışması da Artvin ilindeki eski yer adları konusunda önemli bir kaynaktır. Bu çalışmalara Roland Topçişvili ve İnga Ğutidze'nin 2019'da Tiflis'te üç dilde (Gürcüce, Türkçe ve İngilizce) yayımlanan XIX. Yüzyıl ve XX. Yüzyıl Başlarındaki Rus Belgelerinde Şavşeti ve Klarceti Yer Adları adlı çalışma eklenebilir. Bu kaynakların dışında Artvin’deki yer adları pek çok makalenin de konusu olmuştur. "Tao-Klarceti" adlı blogda ise, Artvin'in köylerinin tarihi eski adları üzerinden anlatılmaktadır.[10]