Ünye

İlçede tipik Karadeniz iklimi geçerlidir.

İlçe ekonomisi temel olarak tarıma dayanmaktadır. Gerçekten özellikle fındık tarımı ilçe ekonomisinin can damarını oluşturmaktadır. Gerek fındık tarımı ile uğraşan aileler, gerek fındık ticareti ile uğraşan ticarethaneler ve gerekse de fındık kırma tesisleri ekonominin can damarını oluşturmaktadır. İlçe yerleşkesinin büyük kısmını fındık bahçeleri kaplamaktadır. Fındık dışındaki ürünler ekonomik hayatta büyük bir yer kaplamayan, ailelerin genelde kendi ihtiyaçları için yetiştirdikleri ya da köylülerin pazarda sattıkları ürünlerdir. Ünye hurması, mısır, pancar diye bilinen pancar da yetiştirilmekte, son yıllarda iklimin elverişliliği nedeniyle kivi üretimi artmaktadır.

Tarım dışında ilçenin en büyük sanayi kuruluşu Ünye Çimento Fabrikasıdır. Ünye limanı beklenen canlılığa bir türlü kavuşamamıştır. Fakat içerisinde kurulan Ünye Tersanesi sayesinde gemi onarım ve yapım çalışmalarıyla daha aktif bir rol üstlenmiştir. Ünye un fabrikası ÜNSAN ortaçaplı bir un fabrikasıdır. Son yıllarda tekstil atölyeleri sayısında bir canlanma gözükmektedir. Esnaf işletmeleri tarımdan sonraki en önemli geçim kaynağıdır. Gerçekten esnafların şehrin siyasi hayatına da yön vermekte olduğu gözlenmektedir. Ünye-Ceyhan Boru Hattı günümüzde aktiftir.

Ekonominin can damarı olan fındık sosyal yaşamı da belirlemektedir. Fındığın hasat zamanı olan temmuz sonu ve ağustos aylarında ilçe merkezinin boşaldığı, insanların köylere gittikleri gözlenmektedir. Hasat mevsiminden önce ise Ünye en canlı dönemini yaşamaktadır. Son yıllarda açılan Ünye İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi ile Meslek Yüksekokulunun etkisiyle sosyal yaşamın hareketliliği dikkat çekmektedir.

Ünye'de mimari eski ve yeni diye ayrılabilir. Yeni olanı ülkenin her yanında görülen özellikler taşır. Siteler, kooperatif evleri, aşırı betonlaşma. Yine de nispeten düzgün bir yerleşim sayılır. Şehirleşmenin sahil şeridine yayıldığı, ilçenin sınırlarının 27 km ye ulaştığı görülmektedir. Uzun sahil şeridi boyunca yükselen apartmanlar ise çarpık bir kentleşme sergilemektedir. Eski Ünye'nin Ermeni ve Rumlardan kalan kısmı bu gün Yalı diye bilinen yerden Çakırtepe'ye doğru uzayan bir alanda kuruludur. Eski Ünye evleri bu yerleşkede hâlen varlıklarını korumaktadır, ve son yıllarda restore çalışmalarına başlanmıştır. Eski ünye mimarisi bir yandan Osmanlı diğer yandan Rum kültüründen izler taşımaktadır. Yalı yerleşkesinde Rum mimarisi egemenken, Kadılar Yokuşu nda Osmanlı mimarisi gözlenmektedir. Geniş bir avlu içerisinde yer alan iki katlı, ahşap ve taş ağırlıklı binalar mutlaka bir çatıya da sahiptir. Şehrin göbeğinde yer alan Saray Camisi 1710 yılında inşa edilmiş olup hâlen hizmet vermektedir. Bu cami Türk Kurtuluş Savaşı yıllarında yıpranmış, 1928 yılında dönemin belediye başkanı Tokatlızade Hüseyin Efendi tarafından onarılarak yeniden hizmete açılmıştır. Zarif tek bir minareye sahip uzun bir camidir ve kubbe içermez.

Ünye ilçe merkezinde bulunan tarihi Ünye Kalesi

Ünye ve çevresinin Anadolu’daki en eski yerleşim yerleri arasında yer aldığı ve yerleşimin Tarih öncesinden başladığı Kılıç Kökten'nin yaptığı kazası sayesinde anlaşılmıştır. Ünye’nin bilinen tarihi Hititler dönemine kadar uzanır. Roma ve Bizans sınırları içinde kalan yerleşme ve çevresi, Danişmendli ve Anadolu Selçuklu egemenliğinde kaldı. Ne var ki, bu dönemlere ilişkin ilçe sınırları içinde tarihsel bir kalıntı tespit edilmemiştir. Daha sonra Trabzon İmparatorluğu sınırları içindeyken, Trabzon imparatoru II. İoannis tarafından Ünye Kalesi yaptırıldı.[2] Hacı Emiroğulları beyliğinin elindeyken Ünye'yi 1461’de Osmanlılar ele geçirdi.

Ünye, 1867'de Trabzon vilayetinin kurulmasından sonra, bu vilayete bağlı Canik sancağının bir kazası haline getirildi. Trabzon vilayetinin ilk salnamesi olan salnameye göre Ünye’nin sadece erkek nüfusu tespit edilmişti. Buna göre Ünye kazasında 10.972 Müslüman erkek, 1.501 Rum erkek ve 1.253 Ermeni erkek yaşıyordu. Toplam erkek sayısı, 13.726 kişiydi.[3] 1896 yılı nüfusuna bakınca, bu tarihte sadece yetişkin erklerin tespit edildiği sonucuna varılabilir. Bu durumda Ünye kazasının tahmini nüfusu yetişkin erkeğin dört katıdır. Buradan hareketle Ünye kazasının tahmini nüfusunun 54.904 kişinden oluştuğu söylenebilir. Bu tarihte Fatsa, Bolaman, Karakuş ve Niksar Ünye kazasına bağlı nahiyelerdi. Bununla birlikte bu nahiyelerin erkek nüfusu ayrı tespit edilmişti. Dört nahiyenin dışında Ünye kazası (merkez nahiyesi) 71 köyü kapsıyordu.1896 tarihli vilayet salnamesine göre ise, Ünye kazasının nüfusu 52.507 kişiden oluşuyordu. Bu nüfusun yüzde 7,4'ü (3.905 kişi) Rum, yüzde 7,2'si (3.815 kişi) Ermenilerden oluşuyordu.[4] Ünye kazasında yaşayan Rumlar, Trabzon Metropolitliği'nin dört başpiskoposluğundan biri olan Niksar Başpiskoposluğu'na bağlıydı.[5]

Ünye, II. Mahmut döneminden cumhuriyetin ilanına kadar Trabzon valisi Haznedarzade Süleyman Paşa'nın ailesi tarafından yönetilmiştir. Haznedarzade Süleyman Paşa Ünye'ye saray yaptırmıştır. Bu gösterişli saray Fransız ressamlar tarafından da resmedilmiştir. Fakat çıkan bir yangın sonucu saray kullanılamaz hale gelmiştir. Günümüzde Sarayın surlarının üstünde aileye mensup kişilerin evleri bulunmaktadır.

Bir liman kenti olan Ünye’nin çok eski bir yerleşme olduğu bilinmektedir. Görece geç tarihte, 13. yüzyılda Trabzon imparatorunun II. İoannis’in yaptırdığı Ünye Kalesi, büyük bir olasılıkla dış saldırılara karşı bir sığınma yeriydi. Kale bugüne kadar yeterince incelenmemiştir.

Karadeniz kıyısında bir tepenin eteklerinde kurulu olan eski Ünye kasabası, eskiden yelkenli gemi imalatıyla biliniyordu. Her yıl 20-25 adet gemi imal ediliyordu. Kasaba aynı zamanda Karadeniz kıyısındaki önemli limanlardan biriydi. Gemi imalatı kasabada önemli bir zenginliği de beraberinde getirmişti. Bu zenginliğe bağlı olarak Ünye’de konaklar inşa edilmişti. Vapurların ortaya çıkmasıyla yelkenli gemi imalatı gerilemiş, ortadan kalkmak üzere olan bu mesleğin yerini kasabada kunduracılık, demircilik, bakırcılık, kalaycılık, doğramacılık, kayıkçılık, dülgerlik gibi başka meslekler almıştı. Bu meslekler de günümüzde neredeyse tamamen kalkmıştır. Yelkenli gemi imal edildiği zamanlarda Ünye kasabası aynı zamanda önemli bir ticaret merkeziydi. Bu gemilerle Kırım, İstanbul, Bulgaristan, Romanya gibi uzak yerlere mal taşınıyordu.[6] Öte yandan Ünye kasabası, İstanbul ile Trabzon-Rize arasında sefer yapan vapurların uğradığı iskelelerden biriydi.[7]

Ünye kasabasında 20. yüzyılın başında 5.290 Müslüman, 3.074 Rum ve 797 Ermeni yaşıyordu. Kasabanın toplam nüfusu ise, 9.161 kişiden ibaretti. Kasabanın nüfusunun yaklaşık yüzde 43’ü hristiyanlardan oluşuyordu. Osmanlıların gayrimüslim dediği nüfus, erken dönemden itibaren Ünye kazasının idari, mali, adli ve beledi teşkilatlarında hristiyan kişiler de önemli görevler üstleniyordu. Örneğin 1881 yılında Ünye belediyesi meclisi (meclis-i beledi) İstradi Ağa başkan olmak üzere Vasıf Efendi, İstador Ağa, Panayot Ağa, Tufan Ağa ve Simyan Ağa adlı üyelerden oluşuyordu.[8]

Ünye'deki Ortodoks Rum cemaati, Trabzon Metropolitliği'nin dört başpiskoposluğundan bir olan Niksar Başpiskoposluğu'na bağlıydı.[9] Katolik Ermeni cemaati "Trabzon Ermeni Katoliği"ne, Gregoryen Ermeniler ise Trabzon Ermeni Murahhaslığı'na bağlı bulunuyordu.[10] Ancak Ermeniler Ünye kasabasından çok Ünye kazasının köylerinde yaşıyordu ve kilislerin çoğu ya da cemaatin büyük çoğunluğu köylerde bulunuyordu.

Bu tarihte daha önce Rum ve Ermeniler gibi ayrı kaydedilen Çerkesler ile Gürcüler Müslüman ahali içinde sayılmıştır. Örneğin 1870 tarihli Trabzon vilayeti salnamesinde Ünye kazasının Çerkes nüfusu 250 hane ve 573 yetişkin erkek olarak kaydedilmiştir. Bu tarihte kazadaki tahmini toplam nüfusu 2.292 olan Çerkeslerin ne kadarının kasabada yaşadığı bilinmemektedir.[11]

Ünye’de Türkçe, Rumca, Ermenice, Çerkesçe ve Gürcüce olmak üzere beş dil konuşuluyordu. Ortak dil Türkçeydi. Ünye kasabasının Müslüman halkı yaygın biçimde çakşır, palto ve pantolon giyiyordu. Rumlar da benzer kıyafetlere sahipti. Gürcüler ve Çerkeserler ise kendi milli kıyafetleriyle dolaşıyordu. 1915’teki tehcirle Ermeniler, 1923’te Ahali Mübadelesi’yle de şehirdeki Rumlar göç ettirilmiştir. İlk dönemde nüfus tespitlerinde Rum ve Ermeniler gibi ayrı tespit edilen Çerkesler ile Gürcüler de asimile olmuştur. Bunun sonucunda halk arasında Türkçe dışında bir dilin pek konuşulmadığı şehirde, farklı etnografik kimlik sergileyen kişilere de rastlanmamaktadır.[12]

Ünye, 1870'lerin başında beş mahalleden oluşuyordu.[13] Taşbaşı denilen mevkiinden Rum mahallesindeki dere ağzına kadar uzanan 250 metrelik bir rıhtımı vardı. Ayrıca şehrin demirden bir iskelesi bulunuyordu. Bugün de var olan Ünye iskelesi, yeri değiştirilerek yenilenmiştir. 1901 tarihli Trabzon vilayeti salnamesine göre, 2.007 haneden oluşan Ünye kasabasında 6 cami, 5 mescit, 1 medrese, 1 tekke, 3 kilise, 17 ilkokul, 2 han, 157 mağaza, 370 dükkân, 21 fırın, 46 kahvehane, 2 gazino, 3 değirmen, 4 hamam, kütüphane, eczane, debbahhane, 2 meyhane, 2 rakı fabrikası bulunuyordu. O zamanki mağaza ve dükkânların günümüzdeki gibi değildi; limana bağlı olarak kullanılan erzak ve mal deposuna “mağaza” deniyordu.[14] Ünye'nin pazarı ise, Pazartesi günü kuruluyordu.[15] Daha sonra Çarşamba günü kurulmaya başladı ve bugün de devam etmektedir.

İlçede çok sayıda mesire yeri bulunmaktadır. Çamlık diye bilinen denize bakan bir yamacın üstünde kurulmuş ağaçlık arazi 4 mevsim boyunca ziyaretçi çekmektedir. Çakırtepe ise şehre hakim bir tepede yer almaktadır ve özellikle ünlü ünye pidesini yapan tesisler burada yer almaktadır. Ünye kalesi şehrin 5 km dışında kalan bölgedeki önemli turistik destinasyondur. Uzunkum, Karadeniz'in en uzun plajlarından biridir ve bu alanda başı çeker. Uzunkum, İncekum, İnciraltı, Çınarsuyu diye bilinen yerler; adeta plajlar zinciri halinde kilometrelerce uzanır.Ozan Yunus Emre'nin bilinen mezarlarından birisi de Ünye de yer almaktadır. Bir şiirine dayanarak Ünye de vefat ettiği iddia edilir. Çınar Ağacı, şehir merkezinde yer alan 300 yıldan daha yaşlı bir çınardır. Son yıllarda yıldız taşıma yetkisine sahip otel sayısında artış gözlenmektedir. Kabakçı'daki Şeyh Yunus Türbesi de önemlidir. Ünye, deniz turizmi için de çok elverişlidir. Çamlık önemli bir mesire yeridir. Buradan itibaren Terme'ye doğru turistik tesisler, pansiyonlar vardır. Özellikle Çınarsuyu Tatil Kompleksi, turizm açısından çok önemlidir. Çakırtepe dinlenme, yeme-içme ve eğlenme mekânı ile Acısu civarı, Asarkaya Milli Parkı da bu ilçenin doğal köşelerindendir.

Ünye'de ticari hayat çok canlıdır. Batıda Samsun, doğuda Ordu ve güneyde Tokat ile bağlantısı vardır. 60 km. güneydeki Akkuş ilçesi yeni kurulan Çaybaşı ve İkizce ilçelerinin de sosyal, ticari ve ekonomik yönden bağlantıları Ünye iledir. Yazkonağı mahallesinde bulunan Yazkonağı mağaraları, mağara turizmi için gelecek vadetmektedir. Buranın turizme açılması için Ordu Valiliği bir çalışma başlatmıştır. Ünye'de deniz turizmi çok önemlidir. Türkiye'nin çeşitli yerlerinden ve yurtdışından gelen turistler de Ünye'nin ekonomisine katkıda bulunur. Ayrıca 1991 yılından bu yana her yıl geleneksel olarak düzenlenen Ünye Uluslararası Kültür Sanat ve Turizm Festivali yerli ve yabancı turist çekmektedir.

İlçenin adını da taşıyan maçlarını Ünye İlçe Stadyumu'nda oynayan 1957 yılında kurulan Ünyespor tek futbol takımıdır.

Wikimedia Commons'ta Ünye ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Ünye Belediyesi Resmî Sitesi15 Nisan 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Ünye Kaymakamlığı Resmî Sitesi21 Temmuz 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.