Camili, Borçka

Bugün Camili adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Hertvisi’dir. Gürcüce bir yer adı olan Hertvisi (ხერთვისი) Türkçeye Hertvis olarak girmiştir. Nitekim Muvahhid Zeki, 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitapta köyün eski adını Hertvis (خرتویس) olarak yazmıştır.[2] 93 Harbi’nde Maçaheli bölgesini ele geçiren Ruslar ise köyün adını Gürcüceye uygun biçimde Hertvisi (Хертвиси) biçiminde kaydetmiştir.[3] Bu tarihten yaklaşık yedi yıl sonra Maçaheli bölgesini dolaşan Gürcü tarihçi de köyün adını Hertvisi (ხერთვისი) biçiminde yazmıştır.[4]

Hertvisi adı “dere” anlamına gelen “hevi” (ხევი) ile “birleşme” anlamına gelen “ertvis” (ერთვის) kelimelerinden türemiş bir yer adıdır. Bundan dolayı Hertvisi, iki derenin birleştiği yerde kurulu yerleşim birimlerinin adı olarak kullanılmaktadır. Nitekim Hertvisi, Eprati Deresi ile Mindieti Deresi'nin birleştiği yerde bulunmaktadır.[5]

Tarihsel Tao-Klarceti bölgesinde ve bugünkü Gürcistan’da Hetvisi adını taşıyan başka yerleşim yerleri de vardır. Bunlardan biri Hertvisi (Camili) köyüne yakın bir yerdedir. Bu bölgede Hertvisi adında başka bir yerleşim yeri bulunduğu için Hertvisi (Camili) eskiden Zeda-Hertvisi (Yukarı Hertvisi) olarak adlandırılıyordu.[3][6]

Maçaheli bölgesinde kadın ve erkeğin birlikte tespit edildiği ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında yapıldı. 1886 yılındaki bu sayıma göre Zeda-Hertvisi (Yukarı Hertvisi) köyünde 129 kişi yaşıyordu ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Zeda-Hertvisi bu tarihte Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı Zeda-Hertvisi nahiyesinin köylerinden biriydi. Tamamı Gürcülerden oluşan bu nahiyenin bugün Türkiye tarafında kalan köylerinin toplam nüfusu 712 kişiden oluşuyordu ve bu nüfusun yaklaşık %18’i Zeda-Hertvisi’de yaşıyordu.[3] Daha sonraki bir tarihte bölgeyi dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, 1893’te köyden 45 hanenin göç ettiğini yazar.[7] Bir hanenin 5-8 kişiden oluştuğunu varsayarsak, köyden 225-360 kişinin göç ettiği ortaya çıkar. Bu da 93 Harbi sonrasında geride kalan nüfustan daha fazlasının Rus idaresinden Osmanlı ülkesine göç ettiğini göstermektedir.

Türkiye sınırları içinde kalmasından bir yıl sonra, 1922 yılında nüfus cetveline göre Hertvisi’nin nüfusu 20 hanede yaşayan 118 kişiden oluşuyordu ve nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir.[8] Hane başına ortalama 6,9 kişi düşmesi, Maçaheli’nin diğer köyleri olan Akria, Eprati, Mindieti’dekinin aksine Hertvisi’de ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. Bunun nedeni Hertvisi’den daha çok insanın göç etmiş olması, boşalan evlerin köyde kalanlar tarafından kullanılması olabilir. Hertvisi’nin adının Camili olarak değiştirilmesinden sonra, 1926 yılında yapılan nüfus sayımında köyde hane sayısı 38’e, nüfus da 180 kişiye ulaşmıştı. Bu nüfusun 82’si kadın ve 98’i erkekti.[9] Bu tarihte hane başına ortalama 4,7 kişi düşmesi dikkat çekicidir.

Son tespitlere göre Camili köyünde 107'si erkek ve 89'u kadın olmak üzere 196 kişi yaşamaktadır.[10]

Hertvisi’nin kuruluşuna dair bilgi mevcut değildir. Bununla birlikte bu köyde ve komşu köy Mindieti’de kalelerin varlığı, Maçaheli bölgesindeki yerleşim yerlerinin tarihinin en geç erken Ortaçağa kadar uzandığını göstermektedir. Hertvisi, bulunduğu bölge itibarıyla antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Erken ortaçağda, Gürcü Krallığı döneminde, Gürcü Ortodoks Kilisesi’nin piskoposluklarından biri olan Tbeti Piskoposluğu sınırları içinde kalıyordu. Tbetis Sulta Matiane (12-16. yüzyıl) adlı elyazmasında, Şavşat'taki Tbeti Kilisesi'ne köylülerin bağış yapmış olmasından dolayı köyün adı geçer.[11] Bu dönemde Miçihiani adını taşıyan Maçaheli tarihsel Şavşeti bölgesinin bir parçası sayılıyordu. Hertvisi, geç ortaçağda Samtshe-Saatabago’nun (1268-1625) sınırları içinde kalıyordu. Köy 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti egemenliğine girdi.

Yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı idaresinde kalan Hertvisi’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Ruslar geçirdi. Bu savaştan yaklaşık sekiz yıl sonra, 1886 yılında yapılan nüfus sayımına göre Hertvisi Batum sancağının (okrug) Aşağı Acara kazasına (uçastok) bağlı bir köydü. Aşağı Acara kazasına bağlı Zeda-Hertvisi (Зеда-Хертвиси) nahiyesinde yer alıyordu ve nahiyenin idari merkeziydi. Bu nahiyenin bugün Türkiye'de bulunan kısmında Hertvisi’nin dışında Akria (Акриа), Efrat / Eprat (Ефрат / Эпрат), Zed-Vake (Зед-Ваке), Kvabistavi (вабис-Тави) ve Mindieti (Миндиэти) köyleri yer alıyordu.[3]

Daha sonra, Rus idaresi devam ederken, köyü dolaşmış olan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Hertvisi’nin Osmanlı döneminde bir kasaba, o tarihte ise küçük bir köy olduğunu belirtmiştir. Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre, köyde büyük bir cami vardı ve Cuma namazını kılmak için çevre köylerden de bu camiye geliyorlardı. Bu büyük cami, köydeki eski kilise yıkılarak taşlarıyla inşa edilmişti.[12] 1925 yılında köyün adı bu camiden hareketle Camili olarak değiştirilmiş olmalıdır.

Hertvisi, I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde kaldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Türk birlikleri de Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini işgal etti. Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Hertvisi'nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı.[13]

Hertvisi 1922 nüfus cetveline göre Artvin vilayetinin Borçka kazasına bağlı Macahel nahiyesinin idari merkeziydi. 1925’te köyün adı Camili olarak değiştirildi. 1926 ve 1928 kayıtlarına göre ise, Borçka da nahiyeye çevrilmiş olduğu için Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlanmış olan Macahel nahiyesinin idari merkezi olma konumunu koruyordu. Bu sırada Macahel nahiyesi Camili köyü dışında Efeler, Uğur, İremit, Zedvake, Kayalar, Keftaret ve Maralköy’ünü kapsıyordu. O tarihte Macaheli nahiyesi, Artvin vilayetinin sorunlu ve geçilmesi zor yerlerinden biriydi. Artvin kasabasından nahiye merkezine on sekiz saatte ulaşılıyordu. Son derece dindar olan halkı, bir o kadar da yeteneğiyle tanınıyordu. Çok sarp olan yöre, eğitim alma şansına da sahip değildi. Macahel nahiyesinde temel olarak mısır yetiştiriliyordu. Sınıra yakın olması sebebiyle burada kaçakçılık da yaygındı. Rize, Hopa ve çevresinde ticaretle uğraşanlar buraya mal almaya gidiyorlardı.[14][15] Macaheli nahiyesi, 1928 tarihinde yeniden ilçe olan Borçka’ya bağlandı ve bir süre sonra Macaheli nahiyesinin adı da Camili olarak değiştirildi.

Hertvisi’deki tarihsel yapılar konusunda bilgi bulunmasına karşın bu yapılardan geriye günümüze bir kalıntı ulaşmamıştır. Bu yapılardan biri olan Hertvisi Kalesi köyün kuzey kıyısında, derenin sol kıyısında bulunuyordu. Ancak kalenin akıbeti hakkında bir bilgi mevcut değildir. Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre Hertvisi köyünde bir de eski bir kilise vardı. Ancak köylüler bu kiliseyi yıkıp Hertvisi köyündeki büyük camiyi inşa etmişlerdir.[12][16]

Borçka-Camili Karayolu'nda Düzenli Köyü'nden sonra bulunan Camili, Borçka'ya 50 km, Artvin'e ise 82 km uzaklıktadır.[17]

• Yerelnet
• Camili, Borçka için uzaydan görüntü siteleri: Google, Yahoo, Microsoft