Çavuşlu, Borçka

Bugün Çavuşlu adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Kataphia’dır. Gürcüce kaynaklarda Kataphia (კატაფხია) biçiminde yazılan bu ad Türkçeye Katabhiya olarak girmiştir. Nitekim Muvahhid Zeki de 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında köyün eski adını Katabhiya (قاطاپخیا) olarak yazmıştır.[1] 93 Harbi’nde (1877-1878) Artvin bölgesini ele geçirmiş olan Ruslar ise 1886 yılındaki nüfus sayımında köyün adını Katabhia (Катабхиа) biçiminde kaydetmiştir.[2] Bununla birlikte Kataphia adına belli başlı eski kaynaklarda rastlanmaz ve bu adın anlamı konusunda kesin bir görüş mevcut değildir.

Bugün Çavuşlu adını taşıyan Kataphia’da kadın ve erkek birlikte ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında yapılmıştır. 1886 tarihli bu nüfus sayımına göre Kataphia’da 39 hanede 186 kişi yaşıyor ve nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Köyde hane başına ortalama 4,7 kişi düşmesi ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. Bu tarihte Kataphia aynı zamanda Gonio kazasına bağlı bir nahiyeydi ve bu nahiyenin merkezi Kataphia köyüydü. Kataphia nahiyesinin nüfusu ise, 378’i Gürcü ve 214’ü Laz olmak üzere 592 kişiden oluşuyordu.[2][3]

Türkiye sınırları içinde kalmasının ertesi yılında, 1922 nüfus cetveline göre Kataphia’da 22 hanede 99 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Kataphia’nın nüfusunun 1886 yılından itibaren azaldığı görülmektedir. O tarihteki nüfus sabit bir veri olarak alınırsa, köyün yarısının göç etmiş olduğu söylenebilir. Bununla birlikte hane başına düşen ortalama nüfus yaklaşık olarak aynı kalmıştır.

Kataphia’nın adının 1925 yılında Çavuşlu olarak değiştirilmesinden bir yıl sonra, 1926 yılında yapılan nüfus sayımına göre köyde 21 hanede, 89’u erkek ve 46’sı kadın olmak üzere 131 kişi yaşıyordu. Kadın ve erkek nüfus arasındaki büyük fark köyün nüfusunun doğal artışından çok belli sayıda erkek nüfusun köyde iş için istihdam edildiğini düşündürmektedir.[4][5]

Eski Murkiveti köyünü de kapsayan Çavuşlu’da son tespite göre 261’i erkek ve 246’sı kadın olmak üzere 507 kişi yaşamaktadır.[6]

Çavuşlu, Borçka kasabasının kuzeyinde, Çoruh Nehri sol kıyısında yer alır. Borçka’ya 18 km uzaklıktadır ve Borçka’dan köye dar ve engebeli yollardan ulaşılmaktadır. Köye ayrıca Borçka-Muratlı yolu üzerinden ulaşmak da mümkündür.

Çavuşlu köyünün coğrafi şartları ve iklimi, Çoruh Nehri üzerinde kurulan Muratlı Barajı nedeniyle büyük ölçüde değiştirmiştir. Köyün merkezi 2002 yılında boşaltılmıştır. Köy bir akarsu kıyısındaki yerleşim yerinden çok göl kıyısındaki bir yerleşime dönüşmüştür. Köyün tarihi yerleşim mekânı sular altında kalmıştır; sadece köyün camisinin minaresi ile eski çay fabrikasının bacası suların üzerinde görünür haldedir.

Çavuşlu köyünün tarihsel geçim kaynağı çay, fındık, mısır, meyve ve sebzeydi. Bol çay üretimi burada bir çay fabrikası kuruluşunu da sağlamıştı. Baraj sularının dolmasıyla köyün ilkokulu, sağlık ocağı, camisi, lojmanlar, evler, iki bakkal, kahve ve marangoz atölyesi sular altında kalmıştır. Evlerini kaybedenlere yeni araziler ve evler tahsis edilmiştir.

Çavuşlu (Kataphia) eskiden yerel ustaların yaptığı filinta ve kuş tüfekleriyle de ünlüydü. Köyün en ünlü tüfek ustası Aslan Öztürk’tü. Öztürk yaptığı tüfeklerin malzemesini de kendisi üretiyordu. Ayrıca tarım aletleri de yapıyordu. Aslan Öztürk’ün mesleğini sürdürenler kentlere göç ettiği için bu meslek köyde son bulmuştur.[7]

Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Kataphia’nın kuruluşuna dair bilgi yoktur. Köyde Kataphia'nın tarihine ışık tutacak tarihsel kalıntılar ya da tarihi yapılar da tespit edilmemiştir. Bununla birlikte, bir Gürcü köyü olan Kataphia’nın, bulunduğu bölge itibarıyla erken ortaçağda ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri sınırları içinde kaldığı bilinmektedir. Köy, 16. yüzyılın sonlarında, Gürcü atabegler devleti olan Samtshe-Saatabago topraklarını ele geçiren Osmanlı Devleti egemenliğine girdi ve Osmanlıların kurduğu Çıldır Eyaleti içinde yer aldı.

Yaklaşık üç yüz yıl Osmanlı yönetimi altında kalan Kataphia, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan galip çıkan Rusların eline geçti. Rus idaresinin 1886 tarihli nüfus sayımına göre Kataphia, Batum oblastında Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu tarihte Kataphia ayrıca Gonio kazasının nahiyelerinden biriydi. Bu nahiyenin sınırları içinde Kataphia’nın dışında Tsotsheba (Цоцхеба ), Arçuet (Арчует), Başköy (Башкёй), Beğlevan (Беглеван), Gidreveti (Гидревети), Murkiveti (Муркивети), Nedzia (Недзиа), Ohordia (Охордиа), Skuruça (Скуруча), Sucuna (Суджуна), Çkadureti (Чкадуэти) ve Yenimağla (Энимагла) köyleri yer alıyordu.[2]

Kataphia, I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum'da tutunamadı. Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Kataphia’nın da içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı.[8]

Kataphia, Türkiye’ye bırakıldıktan sora 1922 nüfus cetveline göre Borçka kazasının Maradidi nahiyesine bağlı bir köydü. Bu tarihte Maradidi köy olmanın dışında 16 köyü kapsayan bir nahiyeydi ve Maradidi köyü de bu nahiyenin merkeziydi. Kataphia’nın adı 1925’te Çavuşlu olarak değiştirildi. 1926 yılında Borçka Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı bir nahiyeyken Kataphia de Borçka nahiyesi içinde kalıyordu.[4][5]

Çavuşlu köyünde bugüne ulaşan en önemli tarihsel yapı, günümüzde bu köyün bir mahallesi olan eski Murkiveti'deki (Dikiciler) camidir. Kitabesine göre 1860 yılında yapılan cami bugün Dikiciler Camisi olarak bilinmektedir. Hafif bir eğime oturan cami, yığma moloz taş kaide üzerine geçmeli ahşap sistemle inşa edilmiştir. Dikdörtgen planlı bir yapı olan Dikiciler Camisi iki katlıdır. Yapının tavanı ahşaptır. Minaresi bulunmayan cami son zamanda onarılmış ve dış cephelerinde ahşapların üzeri kiremit rengine boyanmıştır. Caminin taş mihrabının kenarı işlemeli ahşap çerçeveli olup minber kenarları lambri malzemeyle kaplanmıştır.[9]

• Yerelnet