Akpınar, Borçka

Tarihsel Klarceti bölgesindeki yerleşmelerden biri olan Akpınar’ın bilinen en eski adı Arhva’dır. Gürcüce bir ad olan Arhva (არხვა) Türkçeye aynı biçimde girmiştir. Nitekim Muvahhid Zeki, 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında köyün eski adını Arhva (آرخوا) olarak yazmıştır.[1] 93 Harbi’nde (1877-1878) Tao-Klarceti bölgesini ele geçiren Rusların yaptığı 1886 tarihli nüfus sayımında köy Arhoa (Архоа) olarak kaydedilmiştir.[2] Rus idaresi sırasında bölgeyi gezen Gürcü araştırmacı Zakaria Çiçinadze ise köyün adını Arhva (არხვა) olarak yazmıştır.[3]

Arhva adı yabancı kökenli bir yer adı olduğu için 1925’te Sülüklü, daha sonra Akpınar olarak değiştirilmiştir.

Akpınar Borçka kasabasının güney batısında, Çoruh Nehri'ne dökülen Murgul Çayı kıyısında yer alır. Borçka ilçesinin Murgul ilçesiyle sınır bölgesinde bulunan köy, eskiden Murgul ilçesi sınırları içinde kalıyordu. Mugul kasabasına daha uzak bir noktada yer alan Akpınar, sonradan Borçka ilçesine bağlanmıştır. Köy Borçka ilçesine bağlanmış olmakla birlikte aslında coğrafi olarak Murgul vadisinin köylerinden biridir. Murgul vadisi ise, Murgul Çayı’nın doğduğu Kabaca köyünden başlayıp Çoruh Nehri’ne katıldığı Taraklı köyünde son bulur. Çoruh Nehri üzerinde kurulan Borçka Barajı’nın sularının dolmasıyla birlikte Akpınar, akarsu kıyısındaki bir köyden ziyade göl kıyısındaki köye dönüşmüştür. Ormanlık bir alanda bulunan Akpınar zengin bir bitki örtüsüne sahiptir.

Rus idaresi sırasında 1890’ların başında Murgul vadisini gezen Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, bu bölgenin maden yataklarıyla dolu olduğunu yazmıştır. Çiçinadze’nin verdiği bilgiye göre, bu vadiden antik çağ kaynaklarında da söz edilmektedir. Bu çağda Gürcüler ve Yunanlar buradaki madenleri (demir, bakır, pirinç) birlikte işletiyorlardı. Murgul vadisi Osmanlı döneminde de doğal kaynaklar ve tarımsal ürünler açısında Klarceti bölgesinin en zengin ve verimli yerlerden biriydi. Vadide zeytin, portakal ve taflan yetişiyor, bağcılık yapılıyordu.[4]

Muvahhid Zeki’nin 1927 tarihli Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı kitabında verdiği bilgiye göre, Murgul kasabasına iki saat, Borçka kasabasına bir saat mesafede olan Arhva'nın arazisi dağlık ve ormanlıktı. Havası nemliydi ve yazın sıtmaya yol açıyordu.[5]

Arhva köyünde kadın ve erkek birlikte ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında yapılmıştır. 1886 tarihli bu sayıma göre Arhva’da 9 hanede 34 kişi yaşıyordu. Nüfusun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir.[2][6] Bu tarihte dört mahallesi bulunan köyün nüfusunun bu kadar az olması, hane başına 3,7 kişi düşmesi dikkat çekicidir. Bu durum ancak 93 Harbi’ndeki (1877-1878) göçle açıklanabilir. Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze bu nüfus sayımından yaklaşık altı yıl sonra Arhva’nın nüfusunu 27 hane olarak vermiştir. 1907 yılında da köyde 107 kişi yaşıyor olması, Arhva nüfusunun bir biçimde arttığını göstermektedir. Bu göç edenlerin geri dönmesi ya da köye yeni nüfus yerleştirilmesiyle açıklanabilir.[3][7] Nitekim 93 Harbi sonrasında Arhva’dan göçen Gürcüler bugün Sakarya ilinde Kızanlık olarak adlandırılan köye yerleşmiş, yerleştikleri yere Arhva adını vermişlerdir.[8]

Arhva’nın yeniden Türkiye’ye katılmasından hemen sonra, 1922 nüfus cetveline göre köyde 23 hanede 83 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Dört yıl içinde köyün nüfusu biraz artmış, 1926 sayımında 127 kişiye ulaşmıştı. Bu tarihte 27 hanede yaşayan bu nüfusun 61'i erkek, 66’sı kadındı. Arhva’da her iki nüfus sayımında da hane başına düşen kişi sayısının beşin altında olması dikkat çekicidir.[9][10]

Muvahhid Zeki’nin 1927 tarihli Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı kitabında verdiği bilgiye göre, Arhva’nın sakinleri ikişer katlı evlerde yaşıyordu. Zemin kısmı kâgir olan evlerin bu katı ahır olarak kullanılıyordu. Köyün nüfusu dindar olmakla birlikte hurafelere itibar etmiyordu. Son derece çalışkan olan köyün halkı asıl olarak tütün ve mısır, bir miktar da buğday ve arpa yetiştiriyordu. Köyde buğdaydan sonra mısır ekilerek iki kez ürün alınıyordu.[5]

Son tespite göre köyde 192’si erkek ve 173’ü kadın olmak üzere 365 kişi yaşamaktadır.[11]

Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Arhva’nın köydeki kilise kalıntısına bakarak eski bir yerleşme olduğu söylenebilir.[12] Bulunduğu yer itibarıyla Arhva, erken ortaçağda Gürcü idaresindeyken 1080’de bütün Tao-Klarceti gibi Büyük Selçuklular tarafından istila edildi. Daha sonra birleşik Gürcistan Krallığı sınırları içinde kaldı. Gürcistan Krallığı’nın parçalanmasından sonra Gürcü atabegleri devleti olan Samtshe Prensliği (1268-1625) yönetiminde kaldı. Arhva’nın da içinde yer aldığı bölge 16. yüzyılın ikinci yarısında Osmanlıların eline geçti ve bölgede Çıldır Eyaleti kuruldu.

Arhva, yaklaşık üç yüzyıl Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı'nda Rusya'nın eline geçti. Bu savaştan yaklaşık sekiz yıl sonra yapılan 1886 tarihli sayıma göre köy, Batum oblastı içinde Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Rus kayıtlarında Arhoa (Архоа) olarak geçen köy, Artin kazasına bağlı Kartla nahiyesinin sınırları içinde yer alıyordu. Arhva’yla birlikte "Avano", "Kartla", "Gavil", "Dampala", "Orca", "Omana", "Trapen" ve "Thilazur" köyleri bu nahiyenin sınırları içinde kalıyordu. Bu köyler de tamamen Gürcü yerleşim yerleriydi. Bu tarihte Arhva köyü Vaşlovani, Kantsalie, Şuğlieti ve Şua Sopeli mahallelerinden oluşuyordu. 1910 tarihli Rus kayıtlarına göre de Arhva köyü aynı idari konuma sahipti.[2][13]

Arhva, I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum'da tutunamadı. Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Arhva'nın da içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı.[14]

Arhva 1922 tarihli nüfus cetveline göre Borçka kazasına bağlı Murgul nahiyesinde yer alıyordu.[9] Arhva’nın adı 1925’te, önce köyün başında bulunan göletten dolayı Sülüklü, ardından Akpınar olarak değiştirildi. Daha sonra Borçka kaza olmaktan çıkarılıp nahiyeye dönüştürülünce, Akpınar’ın da içinde yer aldığı Murgul nahiyesi doğrudan Artvin kazasına bağlandı. Dahiliye Vekaleti’nin 1933 yılında yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köy Arhva adıyla Çoruh vilayetinin Boçka kazasında yer alıyordu.[10][15]

Arhva köyünde yapılış tarihleri tespit edilemeyen eski bir kilise ile eski bir zeminin varlığı bilinmektedir. Kilise köyün kuzey kısmında bulunuyordu. Köy kilisesi olan yapı zaman içinde tamamen yıkılmıştır. Kitabesi bulunmayan camisinin ise, Muvahhid Zeki’nin verdiği bilgiye göre üç yüz yıllık olduğu tahmin ediliyordu.[12][16]

• Yerelnet
• Muvahhid Zeki, Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye, 1927.29 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.