Muratlı, Borçka

Bugün Muratlı adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Maradidi’dir. Lazca bir ad olan Maradidi (მარადიდი), Türkçeye Maradit olarak girmiştir. Nitekim Muvahhid Zeki, 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında köyün eski adını Maradit (مارادیت) olarak yazmıştır.[1] 93 Harbi’nde (1877-1878) Artvin bölgesini ele geçirmiş olan Ruslar ise, 1886 yılındaki nüfus sayımında bu yer adını Gürcücesine uygun biçimde Maradidi (Марадиди) olarak kaydetmişlerdir. Bu tarihte Maradidi adını taşıyan bir tek yer adı yoktu. Aşağı Maradidi olarak bilinen bir nahiye ve bu nahiyenin içinde Yukarı Maradidi ve Aşağı Maradidi adlarını taşıyan köyler vardı.[2]

Maradidi, Lazca "nehir kıyısında düzlük" anlamına gelen "mara" (მარა) ile "büyük" anlamına gelen “didi” (დიდი) kelimelerinden oluşan bir tamlamadır ve "büyük düzlük" anlamına gelir. Başka bir görüşe göre ise, Maradidi adı Gürcüce mahzen anlamına gelen “marani” (მარანი) ile büyük anlamına gelen “didi” (დიდი) kelimelerinden oluşmaktadır. "Büyük mahzen" anlamına gelen Marandidi (მარანდიდი) sonradan Maradidi’ye dönüşmüştür.[3]

Bugün Gürcistan sınırları içinde bulunan Aşağı Maradidi ile Türkiye sınırları içinde bulunan Yukarı Maradidi köylerinde kadın ve erkek birlikte ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında, 1886 yılında yapıldı. Bu sayıma göre Aşağı Maradidi köyünde 56 hanede 218 kişi, Yukarı Maradidi köyünde 90 hanede 480 kişi yaşıyordu.[2][4] Aşağı Maradidi köyünde hane başına ortalama yaklaşık 3,8 kişi düşerken, bu sayı yukarı Maradidi köyünde yaklaşık 5,3 kişidir. Bu tespitler Yukarı Maradidi’de ailelerin görece daha kalabalık olduğunu göstermektedir.

Yukarı Maradidi köyünün yeniden Türkiye sınırları içinde kalmasının ertesi yılında, 1922 nüfus cetveline göre köyde 60 hanede 280 Müslüman Gürcü yaşıyordu. Bu tarihte 16 köyden oluşan Maradidi nahiyesinin nüfusu ise, 276 hanede yaşayan ve tamamı Gürcü olan 1.333 kişiden oluşuyordu. Hem Maradidi köyünde hem de Maradidi nahiyesinde hane başına düşen ortalama kişi sayısı 5’in biraz altında olması, ailelerin kalabalık olmadığını göstermektedir. Bu arada Yukarı Maradidi köyünün 1886 yılındaki 480 kişilik nüfusunun 1922 yılına kadar 280 kişiye gerilemesi 93 Harbi’nin sonrasındaki göçle açıklanabilir. Nitekim Rus idaresinin 1886 tarihli nüfus sayımından yaklaşık altı yıl sonra bölgeyi dolaşan Gürcü tarihçi Zakaria Çiçinadze, Maradidi kasabası olarak adlandırdığı Yukarı Maradidi'den 60 hanenin, Maradidi köyü dediği Aşağı Maradidi'den 40 hanenin göç etmiş olduğunu yazmıştır.[5]

Türkiye tarafında kalan Maradidi'nin nüfusunun kısa sürede artmış olduğu görülmektedir. Nitekim 1926 tarihli nüfus sayımına göre Maradidi’de 90 hanede 417 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun 225’i erkek, 192’si kadındı. Bu nüfusun 28’i erkek ve 5’i kadın olmak üzere 33’ü yabancıydı. Son dört yılda hane sayısı ile nüfusun aynı oranda arttığı görülmektedir.[6][7]

Muvahhid Zeki 1927’de yayımlanan kitabında Maradit nahiyesindeki köylerin tamamında Gürcüce konuşulduğunu, bu köylerde Gürcüce şarkı söylenip Kafkas halk dansları edildiğini yazmıştır.[8]

Son tespite göre Muratlı köyünde 247'si erkek ve 234’ü kadın olmak üzere 481 kişi yaşamaktadır.[9]

Sınırı oluşturan Çoruh Nehri ve Gürcistan tarafından Muratlı köyünün görünüşü.

Maradidi, Borçka kasabasının kuzeydoğusunda, Çoruh Nehri’nin sol kıyısında yer alır. Günümüzde eski adı Yukarı Maradidi olan Muratlı köyü ile Gürcistan'da yer alan Aşağı Maradidi arasından Türkiye-Gürcistan sınırı geçmektedir. 1921 yılında iki ülke arasında sınırın belirlenmesinden sonra Aşağı Maradidi ve Yukarı Maradidi, iki ayrı ülkede kaldığı için her biri Maradidi olarak adlandırılmıştır.

Bir dağın eteğinde yer alan Muratlı köyü Borçka kasabasına 17 km uzaklıktadır. Muvahhid Zeki 1927’de yayımlanan Artvin Vilayeti Hakkında Malumatı Umumiye adlı Osmanlıca kitabında bu yolun dört saatlik bir mesafe olduğunu belirtmiştir. Maradidi, tarihi Batum-Ardahan yolu üzerinde yer alıyordu. "Batum-Ardahan Şosesi" olarak bilinen yol, Borçka üzerinden Artvin kentinin yakınındaki Sveti (Suvet) köyüne ulaşıyordu. Burada ikiye ayrılan yolun bir kolu Artvin kent merkezine giderken, öbür kolu yükselerek devam ediyor ve Berta Köprüsü'den de geçerek Ardahan’a ulaşıyordu.

Bol yağmur alan ve ılıman bir iklime sahip olan Maradidi, eskiden çarşısı ve dükkânlarıyla küçük bir kasabayı andırıyordu. Muvahhid Zeki'nin verdiği bilgiye göre köyün merkezinde 15 dükkân, bir fırın ve iki kahvehane vardı. Bir vergi dairesi, polis karakolu, kız ve erkek çocuklar için iki mektebi bulunuyordu. Maradidi’de başta gelen uğraş tarım ve hayvancılıktı. En çok mısır ve tütün ekiliyor, keçi ve koyun yetiştiriliyordu. Halkın bir kısmı ise, Çoruh Nehri’nde kayıkçılık yapıyordu.[10]

Türkiye ve Gürcistan arasında ikiye bölünmüş olan Maradidi köyü. Fotoğrafın tarihi bilinmiyor.

Tarihsel Tao-Klarceti’nin Klarceti kesiminde bir Gürcü yerleşimi olarak yer alan Maradidi’nin kuruluşuna değin bilgi yoktur. Köy sınırları içinde Maradidi’nin tarihine ışık tutacak tarihsel kalıntı ya da tarihsel yapı da tespit edilmiş değildir. Bununla birlikte, bulunduğu yer itibarıyla Maradidi antik çağda Kolheti Krallığı sınırları içinde yer alıyordu. Erken ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri yönetiminde kaldı. 16. yüzyılın sonlarında, Gürcü atabegler devleti Samtshe-Saatabago'nun topraklarını ele geçiren Osmanlıların egemenliğine girdi.

Maradidi, uzun süre Osmanlı yönetiminde kaldıktan sonra, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Çarlık Rusyası’nın eline geçti. Bu savaştan hemen önce, 1876’da Trabzon vilayeti Lazistan sancağına bağlı Hopa kazasının Gönye nahiyesi içinde yer alıyordu. 1886 yılında Rusların yaptığı nüfus sayımına göre Maradidi, Rus idaresinde Batum oblastı içinde yer alan Batum sancağının (okrug) Gonio kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu tarihte Maradidi, Aşağı Maradidi ve Yukarı Maradidi olmak üzere iki ayrı köydü. Aşağı Maradidi aynı zamanda Gonio kazasına bağlı bir nahiyeydi ve bugün Türkiye sınırları içinde bulunan Yukarı Maradidi (Muratlı) bu nahiyenin sınırları içinde yer alıyordu.[2][4]

Maradidi, I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum'da tutunamadı. Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Yukarı Maradidi’nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı.[11] Aşağı Maradidi (bugün Maradidi), Mirveti gibi Rus idaresi sırasında Aşağı Maradidi nahiyesine bağlı olan bazı köyler Gürcistan sınırları içinde kaldı.

Maradidi (Yukarı Maradidi), Türkiye sınırları içinde kaldıktan hemen sonra, 1922 tarihli nüfus cetveline göre Borçka kazasına bağlıydı. Bu tarihte Maradidi aynı zamanda 16 köyü kapsayan bir nahiyeydi ve Maradidi köyü de bu nahiyenin merkeziydi. Köyün adının 1925’te Muratlı olarak değiştirilmesinden sonra, Borçka Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı bir nahiye olunca, bu tarihte 13 köyü kapsayan Maradidi de nahiye olmaktan çıkarıldı. Muratlı köyü ise Borçka nahiyesine bağlandı. Adı değiştirilmiş olmasına karşın 1933 yılında Dahiliye Vekaleti’nin yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta Maradit adıyla Çoruh vilayetinin Borçka kazasına bağlı köy olarak kaydedilmiştir.[6][7][12]

• Yerelnet