Palanka

Nişanyan Sözlük'e göre palanka sözcüğü Macarca palánkvārdan gelmektedir. Bu sözcüğün kökeninin ise Latincede kütük anlamına gelen palancadan geldiği düşünülmektedir. Onun kökeni ise Antik Yunancada da kütük anlamına gelen phálanks, phalangdan (φάλανξ, φαλαγγ) geldiği düşünülmektedir.[3] Sözcük Fransızcada palanque, İtalyancada palanca olarak geçmektedir ve yabancı dillerdeki anlamı kazıktır.[4]

Evliya Çelebi palankayı bir kale, ahşap duvarlarla çevrili bir kent veya bir duvar örme tekniği olarak tanımlamıştır.[5] Orta oyununun oynandığı elips biçimdeki üstü açık alana da palanga denmektedir.[6] Özgüven’e (2001) göre palanka ile parkan arasındaki temel fark palankaların yol ve nehir güzergâhlarına, parkanlarınsa sınır bölgelerine inşa edilmesiydi.[5] Radushev (1995) ise bu yapıların Güney Macaristan’da parkan olarak bilinirken Balkanlar’da palanka olarak bilindiğini dile getirmektedir.[7] Günümüzde Doğu Anadolu'da bulunan Erzincan'daki bazı köyler de dâhil olmak üzere Balkanlardaki -özellikle Sırbistan ve Makedonya'daki- pek çok kasabanın isimlerinin kökeni palankalara dayanmaktadır.[8]

Topların yerleştirildiği havale tipi ahşap tahkimatın Zigetvar kuşatması sırasında şehri çevrelediği görülmekte.

Kazıklı çitten oluşan savunma yapıları en eski tahkim etme yöntemidir.[4] Palanka benzeri ahşap istihkâmlar antik çağlardan beri kullanılagelmekteydi. Romalılar, Kızılderililer ve daha sonra Amerika'ya yerleşen göçmenler de dâhil olmak üzere pek çok uygarlık topraklarını savunmak için bu tür istihkâmları yaygın olarak kullandılar.[9][10]^:6

1572 yılında Macaristan'daki Osmanlı Hudutları ve kentleri

Özgüven'e (2001) göre palankaların kökeni, Osmanlı'nın kuruluş devrinde kuşatmalar sırasında ele geçirilmek istenen kalenin çevresine inşa edilen, birlikler ve kuşatma silahları için bir üs görevi gören havale adlı ahşap istihkâmlara dayanmaktaydı. Palankalar havalelerinkine benzer özelliklere sahipti.[9]

Osmanlılar hudutlarını, menzillerini (askeri istasyon) ve askeri güzergâhlarını koruyabilmek için bir savunma ağına ihtiyaç duydular. İmparatorluk 1526 yılında Mohaç Muharebesi’yle Macaristan'ı ele geçirdikten sonra bölgeyi stabilize edebilmek için palanka denilen ahşap istihkâmlardan yararlandı.[9] Ucuz maliyetleri ve hızlı inşa edilebilmeleri nedeniyle Adriyatik'ten Karadeniz'e uzanan yay arasında kalan bölgedeki önemli noktaları, geçitleri ve güzergâhları palankalarla donattılar. Bu istihkâmlar Osmanlıların Avrupa'daki savunma sisteminin temelini oluşturdu.[10]^:3

Palankalar Osmanlı'nın doğudaki topraklarında da kullanılmıştır. Örneğin Safavilerin Revan Kalesi'nin doğusuna bir palanka inşa ettikleri bilinmektedir.[11] 1630'larda Osmanlı'nın doğu sınırında kerpiçten yapılan pek çok palanka inşa edilmiştir.[12]

Osmanlılar 16 ve 17. yüzyıldaki savunma ağı inşasına 18. yüzyılda da devam ettiler. Habsburglarla yapılan 1683-99 ve 1735-39 yılları arasında yapılan savaşlar Osmanlıların Hırvatistan ve Karadağ'daki hudutlarını güçlendirmesine sebebiyet verdi. 1701 ile 1720 yılları arasında bir sürü palanka inşa edildi. Başka bir askeri inşaat programı 1743 yılında başladı. 1781 ile 1785 yılları arasında I. Abdülhamid'in vezirlerinden biri olan Halil Hamid Paşa hudutlardaki tahkimatları dikkate alarak Fransız askeri uzmanlarını getirdi. Eflak'ta da askeri inşaatlar gerçekleşti.[13] 19. yüzyılda da palanka inşasına devam edildi.[14]

Osmanlı'nın palankalarla Macaristan'da kuruduğu savunma ağı özellikle Romalıların limes sistemine benzemekteydi. Palankaların birbirlerine yol ve nehir güzergâhlarıyla bağlanmasıyla hudutlarda ve stratejik değeri olan bölgelerde bir savunma ağı oluşturulurdu.[9] Eğer bir palanka saldırıya uğrarsa diğer palankalardaki birlikler yardıma koşardı.[10]^:6 Pek çok palanka zaman zaman Osmanlılar ve düşmanları arasında el değiştirmiştir. Bu savunma yapıları büyük bir orduya dayanacak kuvvette değildi. Pek çok palanka savaşmadan teslim olmuştur ve seferlerde Osmanlıların yollarının üzerindeki tüm palankaları çabucak fethettiği görülmektedir.[15] Palankalardaki garnizonun çoğu azeb sınıfı birliklerden oluşmaktaydı.[16] Sınırlarda görev alan palankalar, toplarla savunulan bir kaleye göre daha fazla süvari oranına sahip olabilirdi.[17] Ahşaptan yapılmalarına rağmen palankaların duvarları toprakla doldurulduğu ve inşalarında kullanılan kütükler rutubetli olduğu için tutuşturulmaları zordu.[18]

Marsigli'nin çizimlerinin daha sonra yayımlanan bir araya getirilmiş hali. Bu sefer her iki palankanın birer adet hendeği olduğu gözükmektedir.

Palankalar, küçük bir kasabada veya köyde iç kale ya da bir ana kalenin uzantısı olarak inşa edilirdi. Nitekim Osmanlı kalelerinin birçoğu ahşap istihkâmlarla taş işçiliğinin bir karışımıydı. İnşa edilen palankalar daha sonra daha dayanıklı kâgir bir yapıyla yer değiştirebilirdi. Bu tür tahkimatlar hızlıca inşa edilip genişletilebilirdi ve yapı malzemesi için genel olarak ahşap ve toprak kullanılırdı. Yine de bölgenin coğrafi özellikleri yapım malzemelerini değiştirebilirdi. Doğudaki palankaların yapım malzemeleri çeşitlilik göstermektedir. Kimi palankalar kerpiçten inşa edilirken kimileriyse toprak ve çimenden inşa edilmiştir.[12]

Palankalar genellikle dörtgen bir plan üzerine inşa edilirlerdi. Palankaların inşasında kullanılan duvarlar çeşitlilik göstermektedir: Bu duvarlar ya Evliya Çelebi’nin yalın kat çit palanka olarak adlandırdığı tek sıra kazıklı çitlerden oluşabilirdi ya da yine Evliya Çelebi tarafından dolma rıhtım palanka duvar olarak adlandırılan daha karmaşık bir yöntemle inşa edilirdi. Dolma duvar inşasında iki sıra kazıklı çit, arasında boşluk kalacak şekilde birbirine paralel dikilir ve arası toprakla doldurulurdu. İç ve dış duvarların toprağın basıncına karşı direnmesi için duvar boyunca uzanan yatay kalaslar kullanılırdı. Sonra destek kalaslarının başları dübellerle kazıklı çitlere sabitlenirdi. Dolma duvar, askerlerin üzerinde yürüyebileceği bir platform oluşmasını da sağlamaktaydı. Ayrıca top ateşine karşı dayanıklılığını arttırmak için duvar horasani palanka adı verilen bir yöntemde harçla sıvanabilirdi.[19][20][18]

Palankaların etrafı şarampa denilen hendeklerle çevrilirdi. Girişte bir asma köprü bulunabilir ve ana kapının üstüne ağaçtan lonca köşkü denilen bir gözetleme kulesi eklenebilirdi. Palankaların köşelerine yarım ay şeklindeki tabyalar inşa edilir ve buraya toplar yerleştirilirdi.[19]

Osmanlı yönetimi altındaki Macaristan'da kentlerle birlikte nehir güzergahları

Osmanlı öncesi döneme ait Buda-Eszék arasındaki Orta Çağ kentleri, ticari faaliyetler Tuna Nehri boyunca uzanan yollarda gerçekleşse de nehir kenarları yerine tepe başlarına kurulmuşlardı. Osmanlı dönemindeyse palankalı kentler, düz araziye ve sıklıkla nehir kenarlarına kuruldu. Böylelikle kolaylıkla savunulabilen yerleşim yerleri oluştu.[21]

Palankalarla korunan kentlerde çeşitli binalar bulunurdu. Bunlar seyyahların ve tüccarların kalabilmeleri için kervansaray, ticaret için çarşı, su depolamak için sarnıç, hijyen için hamam, ibadet etmek için cami veya kilise, lağım sistemi, eğitim için medrese ve askerlerin barınabilmeleri için kışlalardı. Bu kentler birbirine komşu mahallelerin birleşmesiyle oluşurdu. Müslümanlar, Hristiyanlar ve Yahudiler mahalle kurma haklarına sahipti.[21]

Balkanlar'da palankayla savunulanlar da dâhil olmak üzere 16 ve 17. yüzyıldaki Osmanlı kentleri, üç kısımdan oluşurdu: iç kale, varoş ve dış şehir. Bir tepe gibi müdafaası kolay bir yerde dış saldırılardan korunmak ve isyanları bastırmak bir iç kale bulunurdu. Tarihi Geç Orta Çağ'a dayanabilen iç kale, paşanın konağını ve kışlalarda ufak bir garnizon barındırır, Osmanlı kamu yönetimi tarafından askeri amaçlarla kullanılırdı. Altın ve gümüş külçeleri de dâhil olmak üzere erzak ve diğer tedarikler bu kısımda saklanırdı. Burada camiye çevrilen bir kilisenin mahzeni içi boşaltıldıktan sonra zahire ambarı olarak kullanılabilirdi. Varoşsa sakinleri asker olmayan sivil yerleşkeyi tanımlamak için kullanılırdı. Varoş sakinleri barış zamanı tarım ve ticaretle uğraşır, savaş zamanı ise göreve çağrılırdı. Varoşun etrafı kazıklı çitten örülü bir duvarla çevrilebilirdi. Dış şehirdeyse Sırp, Macar gibi milletlere mensup Hristiyanlar ikamet ederdi. İç kale görevi gören palankanın etrafındaki bu yerleşkeler Tuna Nehri'ndeki ticarete canlılık getirdi.[21]

• 
  Ádony Palankası
• 
  Baranyavar Palankası
• 
  Paks Palankası
• 
  Szeksard Palankası

Türk hikaye yazarı Ömer Seyfettin "Başını Vermeyen Şehit" hikayesinde sınır bölgesinde bulunan, az sayıda askerle korunan Gerjgal Palankası'nın düşman saldırısına karşı savunluşunu anlatır.[10]^:8[22]