1973 Türkiye genel seçimleri

1969 Seçimleri'nde tek başına iktidara gelen Süleyman Demirel liderliğindeki Adalet Partisi (AP) hükûmeti 12 Mart Muhtırası'na (1971) kadar görevde kaldı. 12 Mart 1971'de Genelkurmay Başkanı Memduh Tağmaç ve kuvvet komutanları, daha sonra "12 Mart Muhtırası" olarak anılacak olan muhtırayla Demirel hükûmetinin istifasını istedi, bu muhtıra üzerine Demirel aynı gün istifa etti.[1] Böylece ordunun etkisinin hemen her alanda hissedildiği, partilerüstü hükûmetlerin birbirini izlediği, 1961 Anayasası'nın temel hak ve özgürlüklere ilişkin maddelerinde önemli kısıtlamalara gidildiği olağanüstü bir dönem başladı. Bakanlar Kurulu'na Kanun Hükmünde Kararname çıkartma yetkisi verilmesi, TRT'nin özerkliğinin kaldırılması, üniversitelerin özerkliğinin azaltılması, memurlara sendika hakkının kaldırılması bu değişikliklerden bazılarıydı.[2]

12 Mart Muhtırası'na daha ilk günden karşı çıkan Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) genel sekreteri Bülent Ecevit'le, kurulan partilerüstü hükûmetlere katılmayı savunan Genel Başkan İsmet İnönü arasında derin bir anlaşmazlık doğdu. Bu çatışma giderek genişledi ve sonunda 5 Mayıs 1972'de bu gruplaşmayı çözmek amacıyla CHP olağanüstü kurultaya gitti. Kurultay'ın, İnönü'nün istifa uyarısına karşın Ecevit'e destek vermesi üzerine İsmet İnönü CHP genel başkanlığından ayrıldı. 14 Mayıs'ta yeniden toplanan kurultay Bülent Ecevit'i CHP'nin üçüncü genel başkanı seçti.[3]

1972 yılının ikinci yarısına girildiğinde, bir yandan 12 Mart müdahalesini sürdüren ve istedikleri değişikliklerin mutlaka gerçekleşmesini bekleyen ordu ile askerî müdahalenin bir an önce bitmesini isteyen Demirel ve Ecevit arasındaki saflaşma netleşmeye başladı. Sonunda, komutanlarla TBMM'deki parti grupları arasında Nisan 1973'te büyük bir güç gösterisi yaşandı. Görev süresi dolan Cumhurbaşkanı Cevdet Sunay'ın yerine bu göreve seçilmek isteyen ve genelkurmay başkanlığı görevinden ayrılarak kontenjan senatörlüğüne getirilen Faruk Gürler, bütün baskı ve çabalara karşın TBMM'de seçilmek için gerekli desteği sağlayamadı. İki büyük parti CHP ve AP'nin adaylığı üzerinde anlaşma sağladığı kontenjan senatörü emekli Oramiral Fahri Korutürk 6 Nisan 1973'te Türkiye Cumhuriyeti'nin altıncı cumhurbaşkanı seçildi. Bu seçim, askerî müdahaleyi gerçekleştiren güçlerin ağırlığının azaldığını gösteriyordu. 14 Ekim 1973 genel seçimlerine de bu havayla gidildi.

12 Mart askerî müdahalesinin ardından Anayasa'ya geçici 12. madde eklenmişti. Maddeye göre 12 Mart koşulları nedeniyle 10 Ekim 1971 tarihinde yapılması gereken Cumhuriyet Senatosu üçte bir yenileme seçimleri ve milletvekilliği ara seçimleri ertelenmişti. Ertelenen bu seçimlerin 12 Ekim 1973'te milletvekilleri genel seçimleriyle birlikte yapılması, 12. maddeyle bir hüküm haline getirilmişti. Anayasa'da seçimlerin yapılması için öngörülen tarih olan 12 Ekim, 'pazar' gününe değil, 'cuma' gününe denk düşüyordu. Oysa Seçim Kanunu gereği, seçimlerin 14 Ekim'de yapılması gerekiyordu. Anayasa değişikliği için yeterli zaman olmaması nedeniyle devreye giren Yüksek Seçim Kurulu'nun (YSK) 10 Mart 1973 tarih ve 24 sayılı düzeltme kararı gazetelerde yayımlandı. Karara göre seçim tarihinin belirlenmesinde 'maddi bir hata' olduğu kabul edildi ve seçimlerin 12 Ekim Cuma günü değil, 14 Ekim 1973 Pazar günü yapılması gerektiği belirtildi.[4]

Adalet Partisi seçimlere Demirel liderliğinde girerken CHP ise yeni lideri Ecevit’e umudunu bağlamıştı. Alparslan Türkeş liderliğindeki Milliyetçi Hareket Partisi (MHP) ve Milli Görüş siyasetinin lideri Necmettin Erbakan’ın kurduğu Milli Selamet Partisi ile AP'den ayrılanların kurduğu Demokratik Parti de siyaset sahnesindeydi. Daha çok AP ve CHP’nin mücadelesi gibi geçen seçimlerde, geniş çaplı "düzen değişikliği" ve siyasi özgürlük talebini dile getiren Bülent Ecevit mavi gömleği ve mitinglerde uçurduğu ak güvercinlerle özgürlük kahramanı gibi algılanırken, Celal Bayar Demokratik Parti’nin kampanyalarına katıldı.

Genel seçimle birlikte aynı gün Cumhuriyet Senatosu C Grubu üyeleri için de seçim yapıldı. İlk defa bu seçimlerde "tercihli oy" kullanıldı. Seçmenler birleşik oy pusulasında seçim çevresi için belirtilen sayıda aday için tercih de bulunabildi. Barajsız d'Hondt sisteminin uygulandığı 1973 seçimlerinde katılım oranı Türkiye seçim tarihinin yüzde 64,3 ile en düşük katılımlı genel seçimi olan 1969 seçimlerini 2,5 puan geçerek % 66,8'de kaldı. Sekiz partinin katıldığı seçimlerde yedi parti milletvekilliği kazandı.

Seçimin sonucu, bazı çevrelerce beklenmedik bir gelişme şeklinde karşılandı. Beklenen, Süleyman Demirel liderliğindeki AP zaferi iken; seçimin birinci partisi, 1965 yılı sonrasında geliştirdiği merkez-sol açılım ve 1972’de yenilediği parti önderliği ile CHP oldu. % 33 oy oranı ile 185 milletvekilliği kazanan Cumhuriyet Halk Partisi, 1961 seçimleri sayılmazsa, çok partili döneme geçildiğinden beri ilk kez birinci oldu.

Sağ oyları hemen her seçimde yanında bulan, 1965 ve 1969 seçimlerinden tek başına iktidar olarak çıkan AP, bu kez büyük oy yitirdi. Milli Selamet Partisi (yüzde 11 oy ile 48 milletvekilliği) ve Demokratik Parti (% 11 oy oranıyla 45 milletvekilliği) sağ oyları bölerek AP’nin 1965’ten beri sürdürdüğü tek başına iktidarı yitirmesine neden oldu.[5] Diğer partilerden Cumhuriyetçi Güven Partisi % 5 ile 13, Milliyetçi Hareket Partisi % 3 ile 3 ve Türkiye Birlik Partisi % 1 ile 1 milletvekili çıkardı. Milli Selamet Partisi İslamcı görüşleri savunarak milletvekili kazanan ilk parti oldu.

1973 genel seçimlerinin sonuçları:[6]

Parti		Genel Başkan	Oy	%	+/–	Sandalye	+/–
	Cumhuriyet Halk Partisi	Bülent Ecevit	3.570.583	33,30	5,93	185	42
	Adalet Partisi	Süleyman Demirel	3.197.897	29,82	16,73	149	107
	Demokratik Parti	Ferruh Bozbeyli	1.275.502	11,89	Yok	45	Yok
	Millî Selamet Partisi	Süleyman Arif Emre	1.265.771	11,80	Yok	48	Yok
	Cumhuriyetçi Güven Partisi	Turhan Feyzioğlu	564.343	5,26	1,32	13	2
	Milliyetçi Hareket Partisi	Alparslan Türkeş	362.208	3,38	0,36	3	2
	Bağımsızlar		303.218	2,75	2,87	6	7
	Türkiye Birlik Partisi	Mustafa Timisi	121.759	1,10	1,70	1	7
	Millet Partisi	Cemal Tural	62.377	0,70	2,53	0	6
Toplam			10.723.658	100		450

İllere göre 14 Ekim 1973 genel seçim sonuçları;[7]