Uygurca

Uygurca veya Yeni Uygurca (ئۇيغۇرچه, Uyğurçe veya ئۇيغۇر تىلى, Uyğur tili), Uygurlar tarafından konuşulan, Türk dillerinin Uygur grubunda yer alan bir dil.

Uygurca
ئۇيغۇرچە‎ / ئۇيغۇر تىلى‎
Telaffuz [ʊjʁʊrˈtʃɛ], [ʊjˈʁʊr tili]
Bölge Sincan Uygur Özerk Bölgesi
Etnisite Uygurlar
Konuşan sayısı 11,303,610  (2015)[1]
Dil ailesi
Yazı sistemi Uygur alfabesi
Resmî durumu
Resmî dil

Çin Halk Cumhuriyeti

Dil kodları
ISO 639-1 ug
ISO 639-2 uig
ISO 639-3 uig
Uygurcanın Çin sınırları içerisinde konuşulduğu yerler

Türkçe literatürde “Uygurca” veya “Uygur Türkçesi” kullanımı, aynı zamanda tarihî Eski Uygur Türkçesini de kapsayabildiği için ayırmak için bu çağdaş yazı dil yayınlarda Yeni Uygur Türkçesi olarak da kullanılır. Eski Uygur Türkçesi Türki dillerin Sibirya koluna aitken, Karluk grubuna dahil edilen modern Uygurca Çağatayca'dan türemiştir ve dolayısıyla diller soysal açıdan devamlılık ve yakın akrabalık oluşturmamaktadır.[3]

Ses bilgisi

Sincan'da Türk dillerinin yayılım alanı. Uygurca, Sincan'da en çok konuşulan Türk dilidir.

Uygurcada 8 ünlü (a, e, é, i, o, u, ö, ü), 24 ünsüz vardır (b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, ñ, p, q, r, s, ş, t, v, x, y, z). Uygurcada iki türlü e sesi vardır. Bunlardan ə Türkiye Türkçesindekinden daha açık, e ise daha kapalı telaffuz edilir. Kalın olan ve ƣ sesleri yanında i'ler ı okunabilir, diğer yerlerde ise i okunduğu kabul edilir. ve ƣ sesleri Türkçedekinden daha kalındır. Bu sesler gırtlağa daha yakın olarak telaffuz edilir. sesi sert olarak telaffuz edilen bir gırtlak sesidir. ng genizsi n sesidir. Yeni Uygur Arap Alfabesinin (UEY), Urumçi üniversitesince kabul edilen Latin alfabesi karşılıklarında (ULY); ɵ yerine ö, ə yerine e, e yerine ë, ƣ yerine gh, k̡ yerine q, q yerine ch, h̡ yerine h, h yerine x, x yerine sh, v yerine w kabul edilmiştir. Türkiye'deki Uygurlar, ch, sh, gh yerine ç, ş, ğ harflerini kullanırlar.

Coğrafi dağılım

Uygurca, Çin'de 8.5 milyon kişi tarafından Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nde (Doğu Türkistan) konuşulur. Uygurca ayrıca 300.000 kişi tarafından Kazakistan'da konuşulur ve Afganistan, Arnavutluk, Avustralya, Belçika, Kanada, Almanya, Endonezya, Kırgızistan, Moğolistan, Pakistan, Suudi Arabistan, İsveç, Tayvan, Tacikistan, Türkiye, Birleşik Krallık, ABD ve Özbekistan'da da Uygurca konuşan topluluklar vardır.

Alfabe

Çocuklara yönelik öğretim materyalinde hem Uygur Arap yazısı hem de Uygur Latin yazısı ile yazılmış temel Uygurca sözcükler

Uygurca 10. yüzyıldan beri Arap alfabesi ile yazılmaktadır. 1969-1983 yılları arasında Çin hükumetinin hazırlattığı Uygur Latin alfabesi ile yazılmış fakat sonra Uygurca sesleri gösteren ek işaretler ile Arap alfabesine dönülmüştür. Aşağıdaki kıyaslama Arap, Latin ve Kiril harflerinin bir karşılaştırılmasıdır:

Uygur alfabesinin kıyaslanması
Arap Pinyin Kiril Latin Türkçe UFA   Arap Pinyin Kiril Latin Türkçe UFA
ئا A a A a A a A a /a/ ق Ⱪ ⱪ Қ қ Q q K k (Q q) /q/
ئەƏ əƏ əE eE e/æ/كK kK kK kK k/k/
بB bБ бB bB b/b/ڭ-ngҢ ң-ng-ng (Ñ ñ)/ŋ/
پP pП пP pP p/p/گG gГ гG gG g/ɡ/
تT tТ тT tT t/t/لL lЛ лL lL l/l/
جJ jҖ җJ jC c/ʤ/مM mМ мM mM m/m/
چQ qЧ чCH chÇ ç/ʧ/نN nН нN nN n/n/
خH hX xX xH h (X x)/x/ھⱧ ⱨ Һ һH hH h/h/
دD dД дD dD d/d/ئوO oО оО оO o/o/
رR rР рR rR r/r/ئۇU uУ уU uU u/u/
زZ zЗ зZ zZ z/z/ئۆƟ ɵӨ өÖ öÖ ö/ø/
ژⱫ ⱬЖ жZH zhJ j/ʒ/ئۈÜ üҮ үÜ üÜ ü/y/
سS sС сS sS s/s/ۋV v (W w)В вW wV v/v/
شX xШ шSH shŞ ş/ʃ/ئېE eE eË ëE e (É é)/e/
غƢƣҒ ғGH ghĞ ğ/ʁ/ئىI iИ иI iİ i/I ı/i/ veya /ɨ/
فF fФ фF fF f/f/يY yЙ йY yY y/j/

Uygur Kiril alfabesi ek olarak iki harfe sahiptir, ki bunlar iki sesin birleşimidir. Bunlar aşağıda Arabik ve Latin harflerinin eşdeğeriyle gösterilmiştir.

Kiril Arabik Latin
Ю ю يۇ yu
Я я يا ya

Piniyin Harfleri

  • veya : Türkçedeki J sesidir. Uygur Türkleri tarafından da kullanılmakta olan, Pinyin adı verilen ve Çinceyi Latin alfabesine çevirmekte kullanılan sistemin Uygur alfabesine uyarlanmış biçiminde Türkçedeki J sesini karşılar.
  • Ƣ: Uniform Türk Alfabesinde yer alır. Hırıltılı bir G sesidir (Ģ). “Yumuşak-G” (Ğ) harfine benzer ama sert ve hırıltılıdır (Kiril Ӷ, Ghe). Almanların gırtlaktan çıkan R harfinin taşıdığı ses değerine benzer (Ř). Arapçadaki Gayın (غ) harfidir. Batı Anadolu Türkçesinde Ğ sesine dönüşmüştür, ancak Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaygındır. Örneğin: Doƣan (Doģan). Buradaki Ğ hırıltılı olarak söylenir. Bazı dillerde, örneğin Gagavuzca ve Kırgızca’da Ğ harfi sesli harflerin art arda iki kere yazılmasıyla -gizli olarak- elde edilir. Örneğin: Uur (Uğur).
  • Ə: Azerice’de, Tatarca’da, Gagavuzca’da ve Türkmence’de kullanılır. Kısa, kapalı, gırtlaktan gelen ve sert bir E harfidir. Normal E harfine göre daha kısa ve serttir. Ayrıca A ve E arası bir ses olarak öngörülür (Æ). Ses ve harf karşılığı olarak Arapça’da ve Almanca’da da bulunur. Türkçede normal e sesinden tam olarak ayırt edilebilmesi günümüzde çok zordur. Azerice’de yoğun olarak kullanılır. İnce bir harf olduğu halde kalın uyumludur. Bu harfi içeren sözcüklerin aslında Büyük Ünlü Uyumuna uymadığı hâlde kulağı tırmalamıyor olması bu nedenledir. Örneğin: İncä/İncə. Türkçede Selçuk ismi diğer Türk dillerinde “Sälçuk / Səlcuk” olarak, Akçe sözcüğü ise “Akçä / Akçə” olarak yazılır. Bu harf kimi latin alfabelerinde, özellikle el yazılarında Эə biçiminde de kullanılır.
  • veya Ķ: Türkî Kiril Alfabelerinde yer alır (Қ). Gırtlaktan çıkan ve Q sesine oldukça yakın olan kalın bir K sesi olarak okunur ve söylenir. Örneğin: Ķurt, Ķoyun, Ķardaş (Kardeş). K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Kazakça Қасқыр (Ⱪasⱪır: Kurt), Қой (Ⱪoy: Koyun) sözcüklerinde olduğu gibi. Bu sözcüklerdeki K sesleri gırtlaktan ve kalın olarak çıkarılır. Başkurtça'daki Ҡалын (Kalın) sözcüğünün çevirisi Qalın olarak yapılır ve okunuşu (Kalın/Galın) biçimindedir. Baştaki K veya G sesi gırtlaktan ve kalın bir tonla söylenir. Türkçedeki İnceltme İmi ile yazılan bazı sözcüklerin okunuşunda aslında K harfinin de incelmesi söz konusudur. Örneğin: Ⱪar ve Kâr... Pek çok lehçe ve şivede Q sesine dönüşmüştür. Örneğin: Qayın (Kayın)…
  • Ñ: Tatarca’da, Türkmence’de kullanılır. Genizden çıkarılan N ve G karışımı bir sestir (Ņ). Bazen de NG/NĞ olarak öngörülür. Pek çok ağızda N veya Ğ sesine dönüşmüştür. Osmanlıca’daki üç noktalı Kaf-ı Nûni (ڭ) harfinin karşılığıdır. Örneğin: İç Anadolu’da, özellikle Sivas yöresinde Saňa, Baňa, Deňiz sözcükleri. Pek çok kaynakta Tengri veya Tengiz olarak yazılan sözcükler aslında Teñri ve Teñiz şeklinde okunur.

Latinizasyon

Uygur alfabesi (OTA-UG)
Arap OTA Türkçe UFA   Arap OTA Türkçe UFA
ئا A a A a /a/ ق Q q Q q /q/
ئەE eE e/æ/كK kK k/k/
بB bB b/b/ڭÑ ñ-ng/ŋ/
پP pP p/p/گG gG g/ɡ/
تT tT t/t/لL lL l/l/
جC cC c/ʤ/مM mM m/m/
چÇ çÇ ç/ʧ/نN nN n/n/
خX xH h/x/ھH hH h/h/
دD dD d/d/ئوО оO o/o/
رR rR r/r/ئۇU uU u/u/
زZ zZ z/z/ئۆÖ öÖ ö/ø/
ژJ jJ j/ʒ/ئۈÜ üÜ ü/y/
سS sS s/s/ۋV vV v/v/
شŞ şŞ ş/ʃ/ئېÉ éE e/e/
غĞ ğĞ ğ/ʁ/ئىI iİ i/I ı/i/ veya /ɨ/
فF fF f/f/يY yY y/j/

Metin örneği

İnsan Hakları Evrensel Beyannamesi'nin 1. maddesi:...

TürkçeYengi YeziⱪUygur KirilUygur LatinUygur TürkKona Yeziⱪ
Bütün insanlar özgür, haysiyet ve haklar bakımından eşit doğarlar. Akıl ve vicdana sahiptirler ve birbirlerine karşı kardeşlik duygusu ile hareket etmelidirler. Həmmə adəm zatidinla ərkin, izzət-hɵrmət və hok̡uk̡ta bab-baravər bolup tuƣulƣan. Ular ək̡ilgə və vijdanƣa igə həmdə bir-birigə k̡erindaxlik̡ munasivitigə h̡as roh bilən mu’amilə k̡ilixi kerək.Һәммә адәм затидинла әркин, иззәт-һөрмәт вә һоқуқта баббаравәр болуп туғулған. Улар әқилғә вә виджданға игә һәмдә бир-биригә қериндашлиқ мунасивитигә хас рох билән му’амилә қилиши керәк.Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet we hoquqta babbarawer bolup tughulghan. Ular eqilge we wijdangha ige hem de bir-birige qërindashliq munasiwitige xas roh bilen mu’amile qilishi kërek.Hemme adem zatidinla erkin, izzet-hörmet ve hoquqta babbaraver bolup toğulğan. Ular eqilge ve vicdanğa ige hem de bir-birige qérindaşliq munasivitige has roh bilen muâmile kilişi kérek.ھەممە ئادەم زاتىدىنلا ئەركىن، ئىززەت-ھۆرمەت ۋە ھوقۇقتا بابباراۋەر بولۇپ تۇغۇلغان. ئۇلار ئەقىلگە ۋە ۋىجدانغا ئىگە ھەمدە بىر-بىرىگە قېرىنداشلىق مۇناسىۋىتىگە خاس روھ بىلەن مۇئامىلە قىلىشى كېرەك

Doğu Türkistan Uygur ağızları

Doğu Türkistan Uygurları için yazı diline esas olan ağız Urumçi ağzı iken, eski Sovyetler Birliğinde yaşayan Uygurlar için yazı diline esas olan ağız, İli ağzıdır. Doğu Türkistan'da Uygur ağızları aşağıdaki şekilde gruplara ayrılır;

Merkez ağız grubu

Tarım ağzı

  • Tarım alt-ağzı,
  • Moğal alt-ağzı,
  • Kuça alt-ağzı,

Hoten ağız grubu

Lopnur ağzı

  • Döñkotan ağzı,
  • Kara ağzı,
  • Miren ağzı.

Lopnur ağzı konuşanların sayısı, Uygurların nüfusunun %0,4'üne ulaşmasına rağmen, Lopnur bölgesinin özel coğrafi konumu ve özel tarih koşullarından dolayı, bu ağızda çok sayıda eski dil ögeleri korunmuştur. Lopnur ağzı bir "boy dili" olarak, Çağdaş Uygurcaya bağlıdır.[4]

Kaynakça

  1. "Arşivlenmiş kopya". 1 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Eylül 2017.
  2. "Arşivlenmiş kopya". 26 Şubat 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Şubat 2014.
  3. Arik, Kagan (2008). Austin, Peter (Ed.). One Thousand Languages: Living, Endangered, and Lost (illustrated bas.). University of California Press. s. 145. ISBN 0520255607. 26 Haziran 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2014.
  4. Dr. Erkin Emet, Doğu Türkistan Uygur Ağızları, Türk Dil Kurumu Yayınları, sayfa 66.

Dış bağlantılar

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.