İslam'da kadın

Kazanç, miras edinebilme ve harcama yetkisi

Miras paylaşımı Nisa suresi 11-12 ve 179. ayetlerinde konu edilmiştir. Buna göre erkeklere mirastan kadınlara göre 2 kat hisse verilir. Mirasçıların paylar toplamının paydalar toplamından yüksek olması konusunda avliyye ve tam tersi durumlarda reddiyye yöntemleri kullanılır. Müslüman olmayanlarca eleştiri konusu da yapılan pay-payda eşitsizliği, İslam'ın erken dönemlerinde Müslümanlarca tartışılmış ve iki yaklaşım öne çıkmıştır.[10] İbn Abbas, bu durumda bazı pay sahiplerinin (kız kardeşler) düşük önceliğe sahip olup sadece diğerlerinden arta kalanı almasını önerirken, geri kalan çoğunluk tüm hisselerin orantılı olarak azaltılarak herkesin pay almasını savunmuştur.[10]

Ticari işlemleri erkekler hangi şartlarla yapabiliyorsa kadınlar da o şartlarda yapabilirler. Hukukçuların büyük çoğunluğuna göre tam ehliyetli (âkıl -bâliğ- reşîd) olmak şartıyla kadınlar kendi aleyhlerine olan bağış ve vakıf gibi işlemleri de serbestçe yapabilirler. Uygulamada ise pek çok İslam toplumunda kadınların kendilerine ait mallar üzerindeki tasarruf hak ve yetkisinin çok defa onların rızâları söz konusu olmaksızın babaları veya kocaları tarafından kullanıldığı kanaati yaygınlık kazanmıştır.[2]

Şahitlikler

Had cezaları gerektiren suçların ispat edilmesinde, vasiyet ve boşanma davalarında kadınların şahitlikleri geçersizdir.[11] Diğer konularda en az bir tane erkek bulunması koşuluyla 1 erkek + 2 kadın şeklinde kadınların şahitliği kabul edilmiştir.[12][13]

"Ey iman sahipleri! Belirli bir süre için birbirinize borç verdiğinizde onu yazın. Aranızda bir yazıcı adaletle yazsın. Yazıcı, Allah'ın kendisine öğrettiği şekilde yazmaktan kaçınmasın, yazsın. Borç altına giren kişi de onu kayda geçirtsin ve Rabb'inden korksun da borcundan hiçbir şey eksiltmesin. Borç altına giren, aklı ermez yahut zayıf, çaresiz biri ise yahut yazdırmaya gücü yetmiyorsa, velisi adaletle yazdırsın. Erkeklerinizden iki kişiyi de tanık tutun. Eğer iki erkek yoksa rızanızla kabul edeceğiniz tanıklardan bir erkek ve iki kadın gerekir. Bu, kadınlardan biri şaşırırsa / unutursa ötekisi ona hatırlatsın diyedir..." (Bakara suresi, 282)

Bir erkeğin yerine ancak iki kadının şahitliğinin denk tutulması alış veriş, borç ve katlı faiz (riba) hakkındaki öğütleri içeren ayetler arasında geçmektedir. İlgili ayete göre, birbirlerinden vadeli olarak borç alanlar ve verenler bu borcu mutlaka yazdırmalıdırlar. Yazma sırasında iki erkek şahit bulundurulur. Ayete göre erkek şahit bulunmazsa, üzerinde anlaşmaya varılacak herhangi bir erkek ile kadın da olabilmektedir.(Bakara suresi :282)[14] Ancak bu ifade genelleştirilerek islam hukukçuları bütün alanlarda bir erkeğin şahitliğine iki kadının şahitliğini denk tutmuşlardır.[14]

(Ayrıca bakınız: Muhammed'in evlilikleri, Çocuk evlilikleri, Cariye)

cariye

Mutsuz bir kadın, kadıya kocasının iktidarsızlığını şikayet ediyor. (18. yy. Osmanlı minyatürü)

Evlilik kararı ve boşanma yetkisi

Hanefî ve Ca‘ferîler’in dışındaki mezheplerce yetişkin kadının evlenme ehliyetine sınırlama getirildiği (velisinin rızâsı şartıyla) görülür.[2] Bu mezheplere göre kadın bir velinin vesayeti altıdadır ve kendi kendisinin velisi olamamaktadır. Bu durum, bir yandan Arap toplumundaki ataerkil geleneğin fıkhî yorumlara yansımasının, öte yandan dönemin şartları içinde kadınları koruma arzusunun doğurduğu bir sonuç olarak değerlendirilebilir. İslamda evlilik, boşanmada erkeğin iradesini ön plana çıkaran, karşılıklı rıza ve mahkeme kararı ile de sona erdirilebilen rızai bir akit olarak değerlendirilmiştir.[15] Kur'an'a göre evlenme en az iki şahit huzurunda olacağı gibi, boşanma da en az iki şahit huzurunda olmalıdır (Talak Suresi: 2) Uygulamada ise erkek karısına "Boş Ol" dedi mi, iki şahit gerekmeden boşanma gerçekleşebilmiştir.[14]

Nisa suresi 3. ayete dayandırılan nikâh hükümlerine göre bir erkek gücü yetiyorsa aynı anda esir ve cariyelerden sınırsız olarak, ayrıca ayette bir üst limit ifadesi bulunmamasına rağmen genel anlayışa göre hür olanlardan en fazla 4 kadınla evlenebilir. İslam'a göre kadın aynı anda tek bir erkekle evli olabilir. Kur'an ve hadislerde evlilik için alt veya üst yaş sınırı belirtilmemiş,[16] fıkıh teorisi açısından bebek veya 150 yaşındaki bir insanın bile evlenebileceğine hükmedilmiştir.[17]

İslamda çok-eşli evliliklere izin verilmesinin öksüz kızlara muamelede karşılaşılan problemler çerçevesinde verildiği düşünülür.[18] Kimi yorumcular, çok eşliliğin erkeğin vicdanına bırakıldığı; kimileri de geçici ve sınırlı bir gaye için olduğu görüşünü benimsemiştir.[18]

Çocuk evlilikleri

İslam hukukunda evlenmek için alt sınırı belirleyen bir yaş belirtilmemiş, genel kabul olarak "büluğ"un başlangıcı esas alınmıştır. Bununla birlikte büluğa ermemiş küçük kızların -güvenlik, uygun bir adayı kaçırmama gibi sebeplerle- velileri tarafından evlendirilebileceklerine dair görüşler de mevcuttur. Küçük kızları nikahlamanın, kabile ve göçebe hayatında kız çocuklarının güvenliğine yönelik bir uygulama olduğu düşünülür.[19]

Klitoris kesiminin Afrika'daki tahminî uygulanma alanı ve oranları

Klitoris kesimi Afrika'nın büyük kısmında uygulanmaktaysa da türleri ve yaygınlığı bölgelere göre farklılıklar göstermektedir. En yüksek oranda uygulandığı Somali, Cibuti, Eritre gibi ülkeler Tip I ve II türü kesimin yaygın olduğu yerlerdir.

Afrika dışında sınırlı olsa da Batı Asya'da Suriye, Irak ve İran'da rastlanmaktadır.[20] Güneydoğu Asya ülkelerinden Hindistan, Endenozya ve Malezya'da ise ritüel amaçlı, genitali çizerek kan akıtma şeklinde, uygulanmasına rastlanabilmektedir. Unicef raporuna göre günümüzde 125 milyon sünnet edilmiş kadın bulunmaktadır.[21]

İslam'da klitoris kesiminin yeri için temel dayanak olarak Ebu Davud'da yer alan bir hadis gösterilmektedir.[22] Ebu Davud kitabında bu hadisin rivayet zincirinde kopukluklar olduğunu ve zayıf olduğunu da belirtmiştir. "Dünya Müslüman Ulemalar Birliği" genel sekreteri ve El Ezher Üniversitesi üyesi Dr. Muhammad Salim al-Awwa klitoris kesiminin İslam da yeri olmadığını iddia eder ve zayıf bir hadise dayanarak hüküm verilmesini reddeder.[23]

Geleneksel İslam'da kadınların birbirlerine imamlık yaparak cemaatle namaz kılabilir, erkek-kadın birlikte namaz kılınacağı zaman kadınlar erkeklerin arkasında saf tutar ve namaz bu şekilde kılınır. Geleneksel düşünce de kadınlar cuma, bayram ve cenaze gibi cemaatle icra edilen ibadetlerden de muaf tutulurlar. Fakat kadınlara cuma namazının farz olduğunu düşünen çevreler de vardır.[24]

İslam
İnançlar Tevhit (Allah'ın tekliği) Peygamberler Kutsal kitaplar Melekler Kader Kıyamet
İbadetler Şehadet Namaz Oruç Zekât Hac
Metinler ve Hukuk Kur'an Sünnet Hadis Şeriat Fıkıh Kelâm
Tarih Zaman çizelgesi Muhammed Ehli Beyt Sahabe Dört Halife Halifelik İmamet Dâvah İslam'ın yayılışı
Mezhepler Sünnilik Şiilik İbadilik Tasavvuf Kur'ancılık Ahmediye
Kültür ve Toplum Eğitim Hayvanlar Sanat Takvim Çocuk Demografi Bayramlar Camiler Kurban Felsefe Siyaset Bilim Kadın LGBT
Ayrıca bakınız İslamcılık İslamofobi İslam ve diğer dinler
İslam portalı

(Ayrıca bakınız: Tesettür, Hicap, Başörtüsü)

Kur'anın, kadın ile erkeği insan olmaları bakımından eşit, rolleri yönüyle de birbirini tamamlayan varlıklar olarak kabul ettiği,[2][18][25] ancak kadın anlayışının zamanla değişerek dinin özüne ters yorum, tefsir ve rivayetlerin İslam toplumlarında kadınların geri kalmışlığı sorununun ortaya çıkardığı düşünülmektedir.[1] Bunun için Kur'an'da kadın ve erkek cinsi için “insanlar” ifadesinin kullanılması (İbrahim:1)[14][18] kanıt olarak gösterilir.

İslam'da kadınların erkeklere liderlik (devlet başkanlığı, imamlık, peygamberlik vb.) yapamayacağına dair rivayetler bulunur.[26]

"Yöneticileriniz hayırlılarınız; zenginleriniz cömertleriniz olduğu, işleriniz de aranızda danışarak görüldüğü sürece yerin üstü sizin için yerin altından daha hayırlıdır. Yöneticileriniz şerirleriniz; zenginleriniz cimrileriniz olduğu, işleriniz de kadınlara kaldığı zaman yerin altı sizin için yerin üstünden daha hayırlıdır" şeklindeki hadistir[27].

Bu hadisten yola çıkarak kadınların kesinlikle yönetici olamayacaklarını söyleyen anlayışların yanında hadisin senedinde bulunan Sâlih b. Beşîr hakkında âlimlerin ittifak halinde olumsuz şeyler söylemesinin bu hadisi senet itibarıyla delil olarak kullanılmayacak kadar "zayıf" bir konuma düşürdüğünü ifade eden; hadis metnindeki “… Yöneticileriniz şerirleriniz; zenginleriniz cimrileriniz olduğu, işleriniz de kadınlara kaldığı zaman yerin altı sizin için yerin üstünden daha hayırlıdır” kısmının sonradan ilave edildiğini,[27] Kur'anda Belkıs kısasında nötr ifadeler kullanılmasının bunu kanıtladığını ve kadının devlet başkanı olmasının sorun oluşturmadığını ifade eden görüşler de ileri sürülmüştür.[28]

Geleneksel anlayıştakiler tarafından İslâm hukukunda kadının yasama, yürütme ve yargıya ait başkanlıklara seçilebilmesi kadın için bir hak olarak kabul edilmez.[27] Kadın liderlik konusunda kısıtlayıcı görüşler rağmen 1980'lerden itibaren İslam dünyasında Müslüman kadın liderlerin hareketliliği özellikle Orta Doğu, Kuzey, Doğu, Batı ve Güney Afrika, Güney, Güneydoğu ve Doğu Asya, Avrupa ve Kuzey Amerika’'da artmaya ve yaygınlaşmaya başlamıştır.[27]

İslami literatürün Cahiliye dönemi olarak tanımladığı islam öncesi Arap toplumunda sosyal yapıda kadına erkekten daha az değer verildiği, ancak sosyal konum ve başarıları ile ön plana çıkmış kadınlar da varlığı bilinmektedir.[29]

İslamın erken döneminde siyaset, savaş ve ilim konularında erkeklerin yanı başında yer alan kadınlar vardı.[25] Sahâbî kadınların gerek günlük namazlara gerekse cuma ve bayram namazlarına katıldıkları bilinmektedir.[2] İslam peygamberinin ölümünden hemen sonra kadınların namazlarını camide kılma uygulamasından rahatsızlık duyulmaya başlandığı anlaşılmaktadır. Kadınların camilerden uzak tutulmak istenmesi zamanla etkisini göstermiş, onların evdeki ibadetlerinin camidekinden daha faziletli olduğu, camiye gitmelerinin fitneye sebep olacağı inancı yerleşmeye başlamıştır.[2]

Emeviler döneminde kadının konumu geriye gidiş seyri göstermiştir. Şehirleşme oranı arttıkça kadınların ve özellikle üst tabakada yer alan kadınların kendilerine has bir sosyal hayat tarzı kurdukları ve erkek ağırlıklı sosyal yapıdan çekildikleri görüldü. Kadınların camilerden uzaklaşmaları bu dönemde daha da belirginleşti[2]. Ancak kadınlar ilim ve kültür hayatında önemli bir yer almaya devam ettiler.[25] Kadınların özellikle hadis ilmine yöneldiği görüldü.[2] Hür kadınların toplumsal hayattan çekilmesi ile sosyal hayatta öne çıkan kadınlar, cariyeler oldu.[25]

Abbasiler döneminde gerek fethedilen Bizans ve İran topraklarındaki kültürlerden etkilenme, gerekse hazine gelirlerinin artıp yönetici ve elit kesimin büyük servet sahibi olması sonucu İslam toplumunun kültürel değerlerinde büyük değişiklikler meydana geldi. Bu durumun, Müslüman kadınların sosyal hayattaki hak ve sorumluluklarında gerilemeye neden olduğu sanılmaktadır.[29]

1258'de Moğollar'ın Bağdat'ı yağmalayıp Halifeyi öldürmelerinden sonra Abbasi halifelik makamı varlığını Kahire'de Memluk Sultanı himayesinde sürdürdü. Mısır ve Suriye'de hüküm süren ve Türk kültürünün izlerini taşıyan Memlûk Sultanlığı'nda kadınların sosyal hayatta öne çıktıkları görülmekteydi.[30]

Memluk Devleti'nin kuruluş sürecinde İslâm toplumunun alışık olmadığı biçimde Şecer-üd-Dürr müslüman bir ülkeye hükümdar olmuş ve bu durum halife Mustasım Billah'ın tepkisini çekmişti.[30] Şecer-üd-Dürr Memluklar'da tek kadın hükümdardır. Daha sonra Memlûklarda kadınların siyasette arka planda kaldıkları, sultanın anneleri, eşleri ve emir eşleri gibi elit kadınların birçok yapı inşa ettirip kamu hizmetine sunarak adları görülür.

Orta Çağ İslâm âleminde kadınların eğitim imkanlarının çok sınırlı olduğu, ancak Memluk toplumunda orta sınıf kadınları arasında Arap ve Türk asıllı çok sayıda kadının hadis bilimi ilgilendiği bilinmektedir.[30] Arapça dil bilgisi ile uğraşan kadınlar ve tasavvufa yönelip şeyhe (kadın şeyh) olan kadınlar da görülmüştür. Eğlence hayatında da cariyeler önemli yer almışlardır.[31]

Öte yandan Memluk toplumunda zaman zaman yönetimin kadın kıyafetlerine kısıtlamalar getirdiği, kıyafet müdahalesine uymayan kadınların dövülüp teşhir edildiği görülmüştür.[30] Kadını uğursuz sayan bir anlayışla toplumsal felâketlerin sorumluluğunun kadına yüklenmesinin bir örneği Barsbay döneminde görüldü.[2] Sultan, veba salgınından kurtulmak ümidiyle kadınların sokağa çıkmasını yasakladı.[30]

16. yüzyıl başında Osmanlılar'ın Mısır'ı alıp Memluklar'a son vermesiyle Osmanlı himayesine giren son Abbasi halifesi öldükten sonra halifelik Osmanlı sultanlarına geçti. Memlûklar ve Osmanlılardaki kadının eğitim durumu birbirine benzemekte idi.[30]

Kadının klasik dönemdeki sosyal, ekonomik ve hukukî konumu 19. yüzyıla gelinceye kadar köklü değişikliklere uğramadı. 1850’li yıllardan itibaren gerek Osmanlı Devleti'nde ve ona bağlı bir eyalet statüsündeki Mısır'da gerekse İran’da bir taraftan kız liseleriyle öğretmen okullarının açılması, kızların üniversiteye kabul edilmesi, diğer taraftan basında kadın hakları konusundaki yazıların gittikçe artan bir oranda yer alması, kadınlara yönelik gazete ve dergilerin yayımlanması kadın hareketine yeni bir ivme kazandırdı.[2] 19. yüzyıl sonları ve 20. yüzyıl başlarında kadınlarının sosyal ve ekonomik hayata katılımının artması ile kadının sosyal, ekonomik ve hukukî hayattaki konumu gerek Osmanlı aydınları gerekse Mısır aydınları arasında yoğun şekilde tartışılmaya başlandı. Bu dönemde Cemaleddin Afgani, Muhammed Abduh ve M. Reşîd Rızâ gibi modernist İslâmcılar kadının konumunu İslâm hukuku ve kültürü içinde iyileştirme amacıyla köklü reformlar teklif ederken diğer taraftan Kasım Emin gibi reformistler de kadının hukukî ve sosyal konumunda reform yapılmasını istemişlerdir. 19. yüzyılda İran'da da kadın hareketi ortaya çıtı.

20. yüzyılda Türkiye, Tunus ve devrim öncesi İran'da, İslâm kültürüne bağlılık endişesi taşımaksızın kadının ferdî ve sosyal konumunu değiştirmeyi hedefleyen bir kadın hareketi ortaya çıktı. Aynı dönemde İslâm kültürüne bağlılık ilkesini korumakla birlikte gelenek ve kültürel etkilerle dinîleştirilen bazı uygulama ve anlayışların terk edilmesi gerektiğini savunan, kadının sosyal ve hukukî konumunda yeni anlayış ve ihtiyaçlar ışığında değişiklikler yapma gereğini duyan ikinci bir kadın hareketi daha ortaya çıkmıştır. Bu hareket Osmanlı Devleti'nde, Mısır, Ürdün, Pakistan, Irak, Suriye, Malezya gibi ülkelerde etkili olmuştur. Afganistan, Suudi Arabistan ve kısmen devrim sonrasında İran gibi ülkelerde kadının hukukî ve sosyal statüsü konusunda klasik yorumlara bağlı kalma ve bunu zorunlu olarak uygulama anlayışı sürdürülmektedir.[2]