Bizans-Sasani Savaşı (602-628)

Bizans-Sasani Savaşı (602-628) Bizans (Doğu Roma) İmparatorluğu ile Pers Sasani İmparatorluğu arasında savaş serilerinin son ve en yıkıcısıdır. İmparator Mauricius'un Sasani kralı II. Hüsrev'e tahtına tekrar kavuşmasına yardım etmesinin ardından, iki güç arasındaki önceki savaş 591'de sona ermişti. 602'de Mauricius, siyasi rakibi Phocas tarafından öldürüldü. Hüsrev, Mauricius'un ölümünün intikamını almak için savaş ilan etti. Bu, on yıllar boyu süren bir çatışmaya dönüşmüş ve serideki en uzun savaş olmuştur ve Ortadoğu boyunca savaşılmıştır: Mısır, Levant, Mezopotamya, Kafkasya, Anadolu, Ermenistan, Ege Denizi ve hatta Konstantinopolis'in duvarlarının önünde.

Bizans-Sasani Savaşı (602-628)
Bizans-Sasani savaşları

Herakleios komutasında ordu ile II. Hüsrev komutasındaki Persler arasındaki muharebenin idealize edilmiş resmi. Fresk, Piero della Francesca, c. 1452
Tarihc. 602 to c. 628 a[›]
Bölge
Kafkasya, Anadolu, Mısır, Levant, Balkanlar, Ege Denizi, Mezopotamya
Sonuç
Taraflar
Komutanlar ve liderler

Persler, 602'den 622'ye kadar savaşın ilk aşamasında, Levant'ın, Mısır'ın, Ege Denizi'ndeki birçok adayı ve Anadolu'nun bir bölümünü fethederek büyük ölçüde başarılı olduklarını kanıtlarken, imparator Herakleios'un 610'da yükselişi, ilk sıkıntıya rağmen, Perslerin yenilgisine neden olmuştur. Herakleios'un 622'den 626'ya kadar olan İran topraklarındaki seferleri, Persleri savunmaya zorlayarak kuvvetlerinin tekrar hareket kazanmasına neden oldu. Avarlar ve Slavlar ile ittifak yapan Persler, 626 yılında Konstantinopolis'i almak için nihai bir girişimde bulundu ancak orada yenildiler. 627'de Herakleios Perslerin ana topraklarını işgal etti ve onları barış istemeye zorladı.

Çatışmanın sonunda her iki taraf da insan ve maddi kaynaklarını tüketti. Sonuç olarak, Savaştan sadece birkaç yıl sonra her iki imparatorluğu istila eden İslami Râşidîn Halifeliği'nin aniden ortaya çıkmasına karşı savunmasız kaldılar. Müslüman güçler Levant, Kafkasya, Mısır ve Kuzey Afrika'da Bizans İmparatorluğu'nun tüm bölgelerini hızla yok etti ve tüm Sasani İmparatorluğu'nu fethettiler. Sonraki yüzyıllar boyunca, Bizans İmparatorluğu'nun yarısı ve Sasani İmparatorluğu'nun tamamı Müslümanların yönetimine girdi.

Arka Plan
7. yüzyıl başında Bizans İmparatorluğu.
Son Roma-Pers Savaşı arefesinde Sasani İmparatorluğu

On yıllarca süren kesin bir mücadele sonrasında İmparator Mauricius, geleceğin II. Hüsrev'i, Sasani prens Hüsrev'i gasp eden Behram Çubin'den tahtını tekrar kazanmasına yardım ederek 572-591 tarihli Bizans Savaşı'nı sona erdirdi. Bunun karşılığında, Sasaniler, kesin detayları belli olmamasına rağmen, kuzeydoğu Mezopotamya, Pers Ermenistan ve Kafkas İberya'nın çoğunluğunu Bizans bölgelerine devrettiler.[2][3][4] Daha da önemlisi, Bizans ekonomisi için artık Sassanilere haraç ödemek zorunda kalmamalarıydı.b[›] İmparator Mauricius daha sonra Balkanlar'da Slavlar ve Avarlar tarafından düzenlenen baskınları durdurmak için yeni seferler başlattı.[5][6]

İmparator II. Tiberius'un ihtişam ve seferleri II. Justinus döneminden kalma hazinedeki fazlalığı ortadan kaldırdı.[7][8][9] Hazinede bir fazlalık oluşturmak için Mauricius katı mali tedbirleri uygulamaya koydu ve ordu ücretini düşürdü; bu da dört isyana neden oldu.[10]

602'deki son isyan, Mauricius'un Balkanlar'daki birliklerini kış boyunca sahada kalmasını emretmesinden kaynaklanıyordu.[11][12] Ordu, Trak Centurio olan Phocas'ı imparator ilan etti.[2][12][13] Mauricius, Hipodrom'un iki büyük savaş arabası takımı taraftarını destekleyen Maviler ve Yeşiller'i silahlandırarak Konstantinopolis'u savunmaya çalıştı ancak etkisiz kaldılar. Mauricius kaçtı ancak kısa sürede Phocas askerleri tarafından yakalandı ve öldürüldü.[12][14][15][16]

Çatışmanın başlangıcı
600 yılında Bizans ve Sasani İmparatorlukları

Bizans Mezopotamya valisi Narses, Mauricius'un öldürülmesiyle birlikte, Phocas'a isyan etti ve eyaletin önemli bir şehri olan Edessa'yı ele geçirdi.[17] İmparator Phocas, General Germanus'a Edessa'yı kuşatması için talimat verdi ve Narses'in, "arkadaşı ve [kayın] babası" Mauricius'un intikamını almakta çok istekli olan , Mauricius'un ölümünü, Ermenistan'ı ve Mezopotamya'yı yeniden ele geçirmek için Roma İmparatorluğu'na saldırmakta bahane olarak kullanan Pers kral Hüsrev'den yardım istemesine yol açtı.[18][19]

General Germanus, Persler'e karşı savaşta öldü. Phocas tarafından Hüsrev'e gönderilen bir ordu üst Mezopotamya'da Dara yakınlarında yenildi ve 605 yılında bu önemli kalenin ele geçirilmesine neden oldu. Narses, Phocas tarafından kendisiyle anlaşmak için atanmış olan hadım olan Leontius'dan kaçmıştı,[20] ancak Narses barış koşullarını görüşmek üzere Konstantinopolis'e geri dönmeye kalkıştığında ve Phocas onu canlı canlı yaktı.[21] Narses'in ölümünün yanında Perslerin durdurulamaması da Phocas'ın askeri yönetiminin prestijine zarar verdi.[20][22]

Herakleios'un isyanı
İmparator Phocas'ın bakır sikkesi

608'de, Afrika Eksarhı General Yaşlı Herakleios, Phocas'ın damadı Excubitores Kontu Priscus'un cesaretlendirmesiyle ayaklandı.[22][23] Herakleios kendini ve aynı adı taşıyan oğlunu Konsül ilan etti; dolayısıyla imparatorluk unvanını ima etti ve ikisinin Konsül elbiseleri giydiği paraları bastı.[24]

Herakleios isyanının ardından Roma Suriye ve Palaestina Prima'da isyanlar başlamıştı. 609 ya da 610'da Antakya Patriği II. Anastasius öldü. Birçok kaynak, Yahudilerin savaşta yer aldığını iddia ederken, nerede hiziplerin üyesi oldukları ve nerede Hristiyan karşıtı oldukları belli değildir.[25][26] Phocas, şiddeti durdurmak için Bonus'u comes Orientis (Doğu'nun Kontu) atadı. Bonus, bir at yarışı partisi olan Yeşiller'i 609'da şiddet olaylarındaki rolleri nedeniyle Antakya'da cezalandırdı.[25]

Yaşlı Herakleios, Yeğeni Nicetas'ı Mısır'a saldırmaya gönderdi. Bonus, Nicetas'ı durdurmaya çalışmak için Mısır'a gitti, ancak İskenderiye'nin dışındaki.[25] 610'da Nicetas, yardımıyla seçilen İskenderiye Patrik'i İoannis Almsgiver'in yardımıyla eyaleti ele geçirerek, bir güç üssü kurmayı başardı.[27][28][29][30][31]

Yeni imparator olacak genç Herakleios tarafından yönetilen ana isyan kuvveti, Konstantinopolis'un denizden istilası ile görevlendirildi. Herakleios'a karşı örgütlü direnme kısa süre çöktü ve Phocas, Patrici Probos (Photius) tarafından ona teslim alındı.[32] Phocas idam edildi, ancak bundan hemen önce kendisiyle halefi arasındaki ünlü görüşme oldu:

"Bu mudur?", Herakleios sordu, "böyle mi imparatorluk idare edilir?"
"Sanki sen", diyerek Phokas yanıtladı beklenmedik bir ruhla, "daha iyi mi idare edeceksin?"[33]

Yaşlı Herakleios, kaynaklardan kısa süre sonra kaybolur, ölüm tarihi belirsiz olmasına rağmen öldüğü tahmin edilmektedir.[34]

Yeğeni Martina ile evlenip Konstantinopolis Patriki tarafından taçlandırıldıktan sonra, 35 yaşındaki Herakleios imparator olarak çalışmalarını sürdürmeye başladı. Phocas'ın kardeşi Comentiolus'un, Orta Anadolu'da büyük bir güç emri altındaydı ancak Ermeni komutanı Justinus tarafından öldürüldü ve Herakleios'un hükümdarlığı için büyük bir tehdit ortadan kaldırıldı.[28] Yine de, Comentiolus'un komuta ettiği güçlerin transferi geciktirildi ve bu Perslerin Anadolu'da ilerlemesine yol açtı.[35] Herakleios gelirleri arttırmaya ve maliyetleri düşürmeye çalışırken, Konstantinopolis'teki devlet destekli kilisenin personel sayısını, imparatorluk hazinesinden yeni personel almayarak sınırladı.[36] Hanedanlığını meşrulaştırmak için törenler gerçekleştirdi[37] ve adalet için kazandığı itibar ile iktidarını güçlendirmiştir.[38]

Pers üstünlüğü
Geç Antik Çağ boyunca Roma-Pers sınırlarının haritası, iki imparatorluk arasındaki 591 sınırı dahil

Persler, Bizans imparatorluğunda yaşanan bu iç savaştan yararlanarak, Ermenistan ve Yukarı Mezopotamya'daki sınır kasabalarını fethettiler.[39][40] Fırat boyunca, 609'da Mardin ve Amida (Diyarbakır) fethedildi. Bazı Hristiyanların Kral V. Abgar adına İsa'nın tüm düşmanlara karşı kendileri tarafından savunacağına inandıkları söylenen Edessa 610'da düştü.[22][40][41][42]

Ermenistan'da stratejik olarak önemli olan Theodosiopolis'i (Erzurum) şehri, 609 ya da 610 yılında Ashtat Yeztayar'a teslim oldu; çünkü Mauricius'un en büyük oğlu ve eş imparatoru olan Theodosius olduğunu ve Hüsrev'e koruma için sığındığı söyleyen birisi ikna etti.[41][43] 608'de Persler, Anadolu'ya yolladıkları akın Konstantinopolis'in karşısında, Boğaziçi'nin kenarındac[›][27][44] Kalkedon'a ulaştı.[18] Pers fethi kademeli bir süreçti; Herakleios'un tahta çıktığı zamanlar, Persler, Fırat'ın doğusundaki ve Ermenistan'daki tüm Roma kentlerini fethedip, generalleri Şahin'in Caesarea'yı aldığı Kapadokya'ya doğru ilerlediler.[40][41][44] Orada, Herakleios'u ve babasını isyan etmeye teşvik eden Phocas'ın damadı Priscus, onları bir yıl boyunca kentin içinde kapana kıstırmak için kuşatma başladı.[23][45][46]

Herakleios'un İmparator olması, Pers tehdidini azaltmaya bir yararı olması. Herakleios, hükümdarlığa Persler ile barış yapmaya çalışarak başladı, çünkü eylemleri aslen casus belli olan Phocas devrilmişti. Bununla birlikte, Persler, bu teklifleri reddetti; çünkü orduları geniş bir zafer kazanmıştı.[39] Tarihçi Walter Kaegi'ye göre, Perslerin amaçları, Bizans imparatorluğu'nu yok ederek Ahameniş İmparatorluğu'nun sınırlarına ulaşmak ya da aşmaktır, ancak Pers arşivlerinin kaybolması nedeniyle bunu kanıtlayacak hiçbir belge günümüze ulaşmamıştır.[39]

II. Hüsrev'in altın sikkesi

Yerleşmiş usule göre Bizans İmparatorları muharebede şahsen birlikleri komuta etmezlerdi.d[›] Herakleios bu usulü ihmal etti ve general Priscus'un Caesarea'daki Persleri kuşatmasına katıldı.[46] Ancak Priscus hasta gibi davrandı ve imparator ile buluşmadı. Bu, Priscus'tan nefretini gizleyen ve 612'de Konstantinopolis'a geri dönen Herakleios'a karşı örtülü bir hakaretti. Bu arada Şahin'in birlikleri Priscus'un ablukasından kurtulup, Caesarea'yı yakması ve Herakleios'un hoşnutsuzluğunu artırdı.[47]

Priscus kısa süre sonra Phocas'a hizmet eden diğer kişilerle birlikte komutadan alındı.[48] Mauricius'un eski bir generali olan Filippikos, başkomutanlık görevine atandı, fakat kendini muharebelere katılmaktan kaçınarak, Perslere karşı beceriksiz olduğunu kanıtladı.[49] Herakleios, daha sonra ordu komutasını sağlamlaştırmak için kendisini kardeşi Theodorus ile birlikte komutan atadı.[49]

Hüsrev, Pers generali Şahrbaraz'ın önderliğindeki Herakleios'un generallerinin beceriksizliğini Bizans Suriye'sine saldırmak için kullandı.[50] Herakleios, Antakya'daki istilayı durdurmaya çalıştı ancak Aziz Syacion'lu Theodorus'un kutsamasına rağmen,[49] Herakleios ve Nicetas komutasında Bizans güçleri Şahin'in elinde ciddi bir yenilgi yaşadı. Savaşın ayrıntıları bilinmiyor.[51] Bu zaferden sonra Persler şehri yağmaladı, Antakya Patriğini öldürdü ve birçok vatandaşı tehcir ettiler. Roma kuvvetleri, başlangıçtaki başarısına rağmen, bölgeyi hemen Antakya'nın kuzeyinde Gülek Boğazı'nda savunmaya çalışırken kaybetti. Persler daha sonra Tarsus'u ve Kilikya ovasını ele geçirdi.[52] Bu yenilgi, Bizans imparatorluğunu yarıya böldü, Konstantinopolis ve Anadolu topraklarını Suriye, Filistin, Mısır ve Afrika Eksarhlığı arasındaki bağlantısını koparttı.[52]

Pers hakimiyeti

Kudüs'ün ele geçirilmesi
Ana maddeler: Herakleios'a karşı Yahudi isyanı ve Kudüs Kuşatması (614)
611'den 624' kadar Suriye, Anadolu, Ermenistan ve Mezopotamya sefer haritası

Suriye'de Perslere karşı direniş güçlü değildi; yerliler tahkimatı yaptırmış olsa da, genellikle Perslerle pazarlık etmeye çalışmışlardır.[52] Şam, Epemiye ve Emesa şehirleri 613 yılında hızla düşerek Sasani ordusuna daha güneyde Palaestina Prima'ya saldırma şansını verdi. Nicetas, Perslere direnmeye devam etti, ancak Adhri'at'da yenildi. Bununla birlikte, Emesa yakınlarında küçük bir zafer kazanmayı başardı, ancak her iki taraf da ağır kayıplara uğradı - toplam ölüm sayısı 20.000 idi.[53] Daha ciddisi, direnişin zayıflığı, Perslerin ve Yahudi müttefiklerinin üç haftalık bir kuşatmanın ardından Kudüs'ü ele geçirmelerini sağladı.[54] Antik kaynaklar, orada 57.000 veya 66.500 kişinin katledildiğini iddia eder; Patrik Zacharias da dahil olmak üzere diğer 35.000 kişi ise Pers Ülkesi'ne tehcir edildi.[53]

Şehrin birçok kilisesi (Kıyamet veya Kutsal Kabir Kilisesi dahil) yakıldı ve Gerçek Haç, Kutsal Mızrak ve Kutsal Sünger de dahil olmak üzere çok sayıda kutsal emanet Pers başkenti Tizpon'a taşındı. Bu kutsal emanetlerin kaybı birçok Hristiyan Bizans tarafından ilahi hoşnutsuzluğun açık bir işareti olarak düşünülmüştür.[33] Bazıları ise Yahudileri bu talihsizlik ve genel olarak Suriye'nin kaybından sorumlu tuttu.[55] Yahudilerin Perslerin belirli kentleri ele geçirmesine yardım ettiğine ve Yahudilerin Perslerin zaten ele geçirdiği şehirlerde Hristiyanları katletmeye çalıştıklarına dair raporlar vardı; Bu raporların büyük ölçüde abartılı olması ve genel histerinin sonucu olması muhtemeldir.[52]

Mısır
Ana madde: Perslerin Mısır'ı fethi

618 yılında Şahrbaraz'ın güçleri, çoğunlukla üç yüz yıldır savaş nedeniyle dokunulmamış olan Mısır'ı işgal etti.[56] Mısırda yaşayan monofizitler, Kalkedon ortodoksluğundan memnun değildi ve Bizans imparatorluk güçlerine yardım etmek istemediler. Daha sonra Hüsrev tarafından desteklendiler,[56][57] ancak 600 ile 638 yılları arasında imparatorluk güçlerine karşı koymadılar ve birçoğu Pers işgalini olumsuz olarak gördüler.[58][59] İskenderiye'de Bizans direnişi Nicetas tarafından yönetildi. Bir yıl süren kuşatmanın ardından İskenderiye'deki direniş çökmüştü; bir hainin kullanılmayan bir kanalı Persler söylemesi ile şehir onlar tarafından ele geçirildi. Nicetas, Mısır'da büyük bir Nicetas destekçisi olan Patrik İoannis ile birlikte Kıbrıs'a kaçtı.[60] Bundan sonra kayıtlardan kaybolduğu için Nicetas'ın kaderi belirsizdir, ancak Herakleios'un güvenilir bir komutandan yoksun kaldığı düşünülmektedir.[61] Başkent Konstantinopolis'te kalabalığı beslemek verimli Mısır'dan gelen tahıl gönderilerine dayandığı için, bu ülkenin kaybı Bizans imparatorluğu'na şiddetli bir darbe oldu. Önceki zamanların Roma'da yaşayanlara verilen hububat yardımının benzeri Konstantinopoli'deki bedava tahıl oranı, 618'de kaldırıldı.[62]

Mısır'ı fethinden sonra Hüsrev, Herakleios'a aşağıdaki mektubu gönderdi:

Hüsrev, Tanrıların en büyüğü ve yeryüzünün ustasından Herakleios'a, onun aşağılık ve haksız kölesine. Neden hâlâ hükmümüze uymayı reddediyorsun ve kendine bir kral diyorsun? Yunanları yok etmedim mi? Tanrıya güvendiğinizi söylüyorsunuz. Caesarea, Kudüs ve İskenderiye'yi elime teslim etmedin mi ki? Konstantinopolis'i de yok etmeyecek miyim? Ama benden aman dilersen, karın ve çocuklarınla ​​birlikte gelirsen, hatalarını affederim; Sana toprak, üzüm bağları ve zeytin bahçeleri vereceğim ve nazik bir şekilde bakacağım. Onu bir çarmıha gererek öldüren Yahudilerden kurtulamayan İsa ile kendinizi boş umutlara kaptırmayın. Denizin derinliklerine sığınsanız bile elimi uzatacağım ve sizi alacağım, isteyin ya da istemeyin.

— II. Hüsrev[63][64]

Anadolu
Ana madde: Şahin'in Küçük Asya'yı istilası (615)

Sasaniler 615'te Kalkedon'a ulaştığında, Sebeos'a göre, bu noktada Herakleios'un savaştan çekilmeyi kabul edip Roma İmparatorluğu'nun bir Pers devleti haline gelmesi yanında, hatta II. Hüsrev'in imparatoru seçmesine izin vermek yanında Sasani imparatoru II. Hüsrev'e bağlanmaya hazırdı.[65][66] Kalkedon 617'de Şahin'e düştüğünde Persler'in Konstantinopolis'ten görünür hale gelmesiyle bazı şeyler Bizanslar için daha da sert görünüyordu.[67] Şahin, nazik bir şekilde bir barış heyetini kabul etti ancak barış görüşmelerine katılma yetkisi olmadığını iddia ederek, Herakleios'u barış teklifini reddeden Hüsrev'e yönlendirdi.[68][69] Yine de, Pers güçleri, muhtemelen Mısır istilalarına odaklanmaya başladıkları için geri çekildiler.[70][71] Ancak Persler, Orta Anadolu'nun önemli bir askeri üssü olan Ancyra'yı 620 ya da 622 yılında ele geçirerek avantajlarını korudular. Doğu Ege Denizi'ndeki Rodos ve birkaç diğer ada 622/3'te düşmesi Konstantinopolis'e bir deniz saldırısı tehdidini ortaya çıkardı.[72][73][74][75] Konstantinopolis'teki umutsuzluk Herakleios'un hükûmeti Afrika'daki Kartaca'ya taşımayı düşünmesi boyutundaydı.[62]

Bizans dirilişi

Yeniden yapılanma

Hüsrev'in mektubu Herakleios'u korkutmadı; ancak Perslere karşı çaresiz bir vuruş yapmaya itti.[67] Artık imparatorluğunun geri kalan kısmını, güçlerinin savaşabilmesi için yeniden örgütledi. Zaten 615 yılında, Herakleios ve oğlu Herakleios Konstantinos'un yeni görüntüsü ile (6.82 gramlık) yeni, daha hafif bir gümüş imparatorluk sikkesi ortaya çıkmıştı; ancakLatince: Deus adiuta Romanis ya da "Tanrı Romalılara Yardım Etsin" yazısı taşıyordu; Kaegi bunun, imparatorluğun o sıralar yaşadığı çaresizliği gösterdiğine inanır.[76] Bakır follis de 11 gramdan 8 ile 9 gram arasında bir ağırlığa düştü. Herakleios eyaletlerin kaybı nedeniyle ciddi düşen gelirlerle karşı karşıya kaldı; dahası vergi tabanını daha da bozan ve aynı zamanda ilahi cezalandırma korkularını da artıran 619'da bir salgın patlak verdi.[77] Sikkenin değerinin düşmesi, Bizans'ın düşen gelirler karşısında harcamalarını sürdürmesini sağlamıştır.[76]

Herakleios, karşı saldırısını finanse etmek için, memurların ücretlerini yarı yarıya azalttı, vergileriartırdı, borç aldı ve yolsuzluk yapan memurlara aşırı para cezaları verdi.[78] Herakleios'un yeğeni Martina'ya karşı ensest evliliğiyle ilgili anlaşmazlıklara rağmen, Bizans İmparatorluğu din sınıfı Persler karşısındaki çabalarını güçlü bir şekilde destekledi ve tüm Hristiyan erkeklerin savaşmasının görev olduğunu ilan ettiler ve Konstantinopolis'teki altın ve gümüş kaplama objeler dahil savaş borcu vermeyi teklif ettiler. Değerli metaller ve bronzlar, anıtlardan ve hatta Ayasofya'dan bile söküldü.[79] Bu askeri sefer, Surlu Vilyam'dan başlayarak birçok tarihçiye göre ilk "Haçlı Seferi" ya da en azından Haçlıların bir öncüsü olarak görüldü[64][67][80][81] ancak Kaegi gibi bazıları bununla aynı fikirde değildir; çünkü din savaşın sadece bir parçasıydı.[82] Binlerce gönüllü topladı ve kiliseden gelen para ile teçhiz edildi.[67] Herakleios'un kendisi orduyu ön hatlardan komuta etmeye karar verdi. Böylece, tam bir hazine muhafaza edilirken, Bizans birlikleri yenilenmiş, yeniden donatılmıştı ve şimdi yetkin bir general tarafından yönetiliyordu.[67]

Tarihçi Georgiy Ostrogorskiy, gönüllülere kalıtsal askerlik hizmeti şartıyla devredilemez arazi verildiği Anadolu'da dört themaya bölünerek yeniden düzenlenmesiyle toplandıklarına inanır.[83] Bununla birlikte, modern bilim adamları genelde bu teoriyi, Herakleios'un halefi II. Konstans'ın yönetiminde daha sonra thema oluşturulması sürecine yerleştirirler.[84][85]

Bizans karşı saldırısı
Ana madde: Herakleios'un seferi (622)

622'ye gelindiğinde, Herakleios karşı saldırı düzenlemeye hazırdı. 4 Nisan 622 Pazar günü Paskalya kutlamasından bir gün sonra Konstantinopolis'ten ayrıldı.[86] Patrik I. Sergios ve patrici Bonus'in sorumluluğunda Genç oğlu Herakleios Konstantin'i naip olarak bıraktı. Yaz eğitimini, adamlarının yeteneklerini ve kendi generalliğini geliştirmek için harcadı. Herakleios sonbaharda Kapadokya'ya yürürken Fırat vadisinden Anadolu'ya olan Pers iletişimini tehdit etti.[78] Bu, onun İran'a olan girişini engellemek için Anadolu'daki Şahrbaraz'ın komutasındaki Pers güçlerini, Bitinya ve Galatya'nın ön hatlarından doğu Anadolu'ya geri çekilmeye zorladı.[87]

Sıradaki şey tamamen net değil, ancak Herakleios 622 sonbaharında kesinlikle Şahrbaraz üzerinde ezici bir zafer kazandı.[88] Anahtar faktör, Herakleios'un pusuya gizlenmiş ve muharebe sırasında sırasında sahte geri çekilişte saldıran Pers güçlerini keşfetmesiydi. Persler Bizans'ı kovalamak için yerlerini terk ettiler, bunun üzerine Herakleios'un seçkin Optimatoi takip eden Perslere saldırarak onların kaçmalarını sağladı.[87] Böylece Anadolu'yu Perslerden kurtardı. Bununla birlikte, Herakleios, Avarlar tarafından Balkan alanlarına yönelik tehditlerle uğraşmak için Konstantinopolis'e geri dönmek zorunda kaldı ve orduyu Pontus'ta kışlaması için bıraktı.[78][89]

Avar tehdidi

Bizans Persler tarafından işgal edilirken, Avarlar ve Slavlar 614 yılında Salona'yı yok ederken, Singidunum (Belgrad), Viminacium (Kostolac), Naissus (Niş) ve Serdica (Sofya) da dahil olmak üzere birçok Bizans şehrini ele geçirerek Balkanları yağmaladılar. Hatta Sevillalı Isidore, Slavların Bizans'tan "Yunanistan"'ı aldığını iddia eder.[90] Avarlar, ayrıca, ticaret ve tarım tehdit edip, Trakya'ya ve hatta Konstantinopolis'un kapılarına bile saldırmaya başladılar.[90] Bununla birlikte, Avar ve Slavların Konstantinopolis'ten sonra Balkanlar'daki en önemli Bizans kenti olan Selanik'i almak için yaptıkları çok sayıda girişimin başarısız olması, İmparatorluğun bölgede yaşamsal bir kaleyi elinde tutmasına izin verdi.[91] Adriyatik kıyılarındaki Jadar (Zadar), Tragurium (Trogir), Butua (Budva), Scodra (İşkodra) ve Lissus (Leş) gibi diğer küçük şehirler de istilalardan kurtuldu.[92]

Bu saldırılara karşı savunma ihtiyacından dolayı, Bizanslar tüm güçlerini Perslere karşı kullanmaya muktedir değildi. Herakleios, Avar Kağan'ına bir elçi gönderdi ve Avarların Tuna'nın kuzeyinden çekilmesi karşılığında Bizanslıların bir haraç ödeyeceğini söyledi.[67] Kağan, 5 Haziran 623'te, Avar ordusunun bulunduğu Trakya'da Heraclea'da bir toplantı talep ederek yanıtladı; Herakleios, kraliyet maiyetiyle birlikte gerçekleşecek bu toplantıyı kabul etti.[93] Bununla birlikte, Kağan, Herakleios'u pusuya düşürmüp ve yakalamak böylece fidye için elinde tutabilmek için atçıları Heraclea'da bıraktı.[94]

Herakleios neyse ki zamanında uyarıldı ve kaçmayı başardı, Avarlar tarafından Konstantinopolis'e kadar kovalandı. Bununla birlikte, maiyetinin birçok üyesi ve imparatorunu görmeye gelen 70.000 Trakya kökenli köylü, Kağan'ın adamları tarafından yakalanıp, öldürüldü.[95] Bu ihanete rağmen, Herakleios Avarlara gayrımeşru oğlu İoannis Athalarichos, yeğeni Stephen ve patrici Bonus'un gayrimeşru oğlunu rehine olarak vermek yanında 200.000 solidi fidye vermek zorunda kaldı. Bu onun Perslere karşı savaş çabalarına tamamen odaklanmasını sağladı.[94][96]

Pers'e Bizans saldırısı

Herakleios, muhtemelen 624'te Hüsrev'e barış teklifinde bulundu ve Pers'i istila etmek için başka türlü tehditlerde bulundu, ancak Hüsrev teklifi reddetti.[97] 25 Mart 624'te Herakleios, Pers topraklarına saldırmak üzere Konstantinopolis'ten ayrıldı. Arka kısmını veya denizle olan iletişimini sağlamak için herhangi bir girişimde bulunmaktan çekinmiyordu,[97] Ermenistan ve modern Azerbaycan'ı kullanarak İran topraklarının içlerine doğrudan doğruya saldırmaya çalıştı.[78] Walter Kaegi'ye göre, Herakleios, 40.000'den fazla olmayan ve muhtemelen 20.000–24.000 arasında bir orduya komuta ediyordu.[98] Kafkasya'ya gitmeden önce, Hüsrev tarafından kendisine gönderilen daha önceki mektuba nispet Caesarea'yı kurtardı.[98]

Herakleios, Arakses Nehri boyunca ilerledi, Perslerin elinde bulunan Ermenistan'ın başkenti olan Divin ve Nahçıvan'ı yok etti. Herakleios, Gazaka'da yaklaşık 40,000 kişilik Hüsrev'in ordusuyla karşılaştı. Sadık Arapları kullanarak, Hüsrev'in muhafızlarından bazılarını yakalayıp öldürerek Pers ordusunun parçalanmasına yol açtı. Herakleios daha sonra önemli bir Zerdüşt mabedi Taht-ı Süleyman'ın ateşgedesini imha etti.e[›][99] Heraclius'un baskınları, Adurbadagan'da Hüsrev'in bir konutu olan Gayshawan'a kadar ileri gitti.[99]

624, 625 ve 627–628 yıllarında Herakleios'un Ermenistan, Anadolu ve Mezopotamya seferlerinin haritası

Herakleios, Albanya'da kışlarken, ertesi yıl için kuvvet topladı.[100] Hüsrev, Herakleios'u Albanya'da rahatça dinlenmesinden memnun değildi. Herakleios'un güçlerini yakalamak ve yok etmek için Şahrbaraz, Şahin ve Şahraplakan'ın komutasında üç ordu gönderdi.[101] Şahraplakan, dağ geçitlerini ele geçirmek amacıyla Sünik'e kadar toprakları geri aldı. Şahrbaraz, Herakleios'un Kafkas İberyası'ndan geri çekilmesini durdurmak için ve Şahin ise Bitlis Boğazı geçişini engellemesi için gönderildi. Pers orduları ile ayrı ayrı çatışmayı planlayan Herakleios, "Düşmanlarımızın sayısını bize rahatsız etmesine izin verme, Tanrı isterse, bir kişi on bin kişiyi takip eder" diyerek endişe duyan Lazik, Abhaz ve İberyalı müttefikleri ve askerleri ile konuştu.[101]

Bizanslıların Şahin'in önünde geri çekildiklerini iddia eden, sahte iki asker kaçağı Şahrbaraz'a gönderildi. Pers komutanlar arasındaki kıskançlık nedeniyle Şahrbaraz, zaferin şanından pay alabilmek için orduyla birlikte acele etti. Herakleios Tigranakert'de onlarla karşı karşıya geldi ve Şahraplakan ve Şahin kuvvetlerini birbiri ardına yönlendirdi. Şahin yük katarını kaybetti ve Şahraplakan (bir kaynağa göre) öldürüldü, ancak daha sonra tekrar ortaya çıktı.[101][102][103] Bu zaferden sonra Herakleios Arakses Nehri'ni geçti ve öbür taraftaki ovalarda kamp yaptı. Hem kendisinin hem Şahraplakan'ın ordusundan kalanlar ile Şahin, Herakleios un peşinde Şahrbaraz'a katıldı, ancak bataklıklar onları yavaşlattı.[102][103] Aliovit'te Şahrbaraz askerlerini böldü, yaklaşık 6.000 askerini Herakleios pusu kurmaya gönderirken birliklerin kalanları Aliovit'te kaldı. Herakleios bunun yerine Şubat 625'te Pers ana kampında sürpriz bir gece saldırısı yaptı ve onu yok etti. Şahrbaraz, yalnızca harem, yük ve askerlerini kaybetmiş olarak neredeyse çıplak ve yalnız olarak kaçtı.[102]

Herakleios geri kalan kışını Van Gölü'nün kuzeyinde geçirdi.[102] 625 yılında kuvvetleri Fırat'a doğru geri adım atmaya çalıştı. Yalnız yedi gün içinde, Ağrı Dağı'nı ve 200 mil Arsanias Nehri boyunca ilerleyip, Dicle'nin üstündeki önemli kaleler olan Amida ve Martyropolis'i ele geçirdi.[78][104][105] Herakleios daha sonra Şahrbaraz'ı takip ederek Fırat'a doğru ilerledi. Arap kaynaklara göre, Satidama ya da Batman Su Nehri'nde durduruldu ve mağlup oldu; Ancak Bizans kaynakları bu olaydan bahsetmemektedir.[105] Adana yakınlarındaki Sarus Nehri'nde Herakleios ile Şahrbaraz arasında bir başka küçük çatışma daha oldu.[106] Şahrbaraz kuvvetlerini Bizans'ın karşısında nehir boyunca konuşlandırdı.[78] Nehrin üstünde bir köprü vardı ve Bizanslar hemen karşıya geçtiler. Şahrbaraz Bizans'ı pusuya düşürmek için sahte geri çekildi ve Herakleios'un ordusunun öncüsü birkaç dakika içinde yok edildi. Bununla birlikte, Persler köprüyü kapatmayı ihmal ettiler ve Herakleios, Perslerin ateşlediği okların çekinmeksizin arka korumayla karşı karşıya geldi ve savaşın yönünü Perslere karşı döndürdü.[107] Şahrbaraz, Herakleios'a olan hayranlığını dönme bir Yunan'a dile getirdi: "İmparatorunuza bakın! Bu okların ve mızraklardan daha fazla bir örs olacağından fazla korkmuyor!"[107] Sarus Muharebesi, methiyeler ile abartan Bizanslar için başarılı bir geri çekilme olmuştur.[106] Savaşın ardından Bizans ordusu Trebizond'da kışladı.[107]

Savaşın doruk noktası

Konstantinopolis Kuşatması
Ana madde: Konstantinopolis Kuşatması (626)
Birleşik Sasani, Avar ve Slav kuvvetlerinin yaptığı 626 yılı Konstantinopolis Kuşatmasını tasvir eden Duvar resmi, Moldovița Manastırı, Romanya

Bizans'ı yenmek için kararlı bir karşı saldırının gerekli olduğunu gören Hüsrev, yabancılar da dahil olmak üzere tüm gücü yeten insanlardan iki yeni ordu kurdu.[107] Şahin, Herakleios'un Pers'i işgal etmesini önlemek için 50.000 asker ile Mezopotamya ve Ermenistan'da kaldı; Şahrbaraz'ın komutasında daha küçük bir ordu arılar gibi Herakleios'un kanatlarından kayarak ve Konstantinopolis'in karşısında, Boğaziçi'nin kenarında Pers üssü Kalkedon'da toplandılar. Hüsrev ayrıca Avarların Kağan'ıyla eş güdümlü Konstantinopolis'un Avrupa ve Asya taraflarından beraber bir saldırı başlattı.[104] Pers ordusu Kalkedon'da konuşlanırken, Avarlar kendilerini Konstantinopolis'un Avrupa yakasına yerleştirdi ve Valens Su kemerini imha ettiler.[108] Ancak Bizans donanmasının Boğaziçi'ni kontrol etmesi nedeniyle Persler müttefiklerine yardım etmek için Avrupa tarafına askeri birlik gönderemediler.[109][110] Bu, kuşatma savaşında uzman olan Perslerin kuşatmadaki etkinliğini azalttı.[111] Ayrıca, kuşkusuz, iki güç arasında bazı iletişim olsa da Persler ve Avarlar, korunan Boğaziçi üzerinden iletişim kurmakta güçlük çekiyorlardı.[104][110][112]

Konstantinopolis'in savunması, Patrik I. Sergios ve patrici Bonus komutası altındaydı.[113] Haberleri duyan Herakleios, ordusunu üç kısma ayırdı; Başkentin nispeten güvende olduğuna karar vermesine rağmen, hala savunucuların morallerini arttırmak için İstanbul'a bazı takviyeler gönderdi.[113] Ordunun bir başka kısmı kardeşi Theodorus'un komutasında kaldı ve onu Şahin ile anlaşmaya yolladı; üçüncü ve en küçüğü Pers egemenliğine baskın yapmak amacıyla kendi kontrolü altında kaldı.[107]

Melek ve Herakleios, II. Hüsrev'in teslimini kabul ediyorlar; Çapraz plaka (Chiltvé emaye kaplama bakır, 1160-1170, Louvre Müzesi, Paris).

29 Haziran 626'da, duvarlara eş güdümlü bir saldırı başladı. Duvarların içinde, 12.000 civarında iyi eğitimli Bizans süvari birliği (muhtemelen atları alınmış) kenti yaklaşık 80.000 Avar ve Slav kuvvetine karşı savundu.[107] Bir ay boyunca devam eden bombardımana rağmen, Patrik Sergios'un dini ateşi ve Meryem Ana'nın simgesi ile duvardaki geçitleriyle Konstantinopolis'e duvarlar içinde moral yüksekti ve Bizans'ın ilahi bir koruma altında olduğuna inanıldı.[114][115]

7 Ağustos'ta, Boğaz'ın dört bir yanına birlikleri taşıyan Pers tekneleri sarıldı ve Bizans gemileri tarafından yok edildi. Avar'ın yönetimindeki Slavlar, Altın Boynuz'un karşısındaki deniz duvarlarına saldırmaya çalışırken, ana Avar kuvveti kara duvarlarına saldırdı. Patrici Bonus'un kadırgaları, Slav teknelerine yok etti; 6 Ağustos'tan 7'ye Avar kara saldırısı da başarısız oldu.[116] Theodorus'un Şahin'e karşı zafer kazanmasıyla ilgili haberler ile (Şahin'in depresyondan ölmesine neden olduğu söylenir) Avarlar iki gün içinde Balkan hinterlandına geri çekildi; asla bir daha Konstantinopolis'i ciddi bir şekilde tehdit etmediler. Şahrbaraz ordusu hala Kalkedon'da kaldıysa da Konstantinopolis'e yönelik tehdit sona erdi.[113][114] Kuşatmanın kaldırılması ve Meryem Ana'nın sözde ilahi korunmasından dolayı adı bilinmeyen bir yazar, muhtemelen Patrik Sergios veya Pisidyalı Georgios, tarafından bir Akathist ilahi yazılmıştır.[117][118][119]

Dahası, imparator Şahrbaraz'a, Hüsrev'den gelen ve Pers generalinin ölümünü emreden mektubu gösterdikten sonra, general, Herakleios'un tarafına geçti.[120] Şahrbaraz ordusunu Kuzey Suriye'ye taşıdı ve orada bir anda Hüsrev veya Herakleios'u desteklemeye kolayca karar verebilirdi. Yine de, Hüsrev'in en yetenekli generalinin etkisiz hale getirilmesi ile Herakleios, düşmanını en iyi ve en deneyimli birliklerinden yoksun bırakırken, Persleri istila etmeden önce kanatlarını güvence altına aldı.[121]

Bizans-Türk ittifakı
Ana madde: Üçüncü Göktürk-Sasani Savaşı
Daha fazla bilgi için: Bizans ipeği

Konstantinopolis Kuşatması sırasında Herakleios, Bizans kaynaklarında Ziebel liderliğindeki "Hazarlar" olarak adlandırılan günümüzde ise Tong Yabgu Kağan liderliğindeki Göktürkler'in Batı Göktürk Kağanlığı olarak tanımlanan halk ile ittifak meydana getirdi,[122] ona müthiş hediyeler verdi ve Porfirogenita Eudokia Epifaneia ile evlilik sözü verdi. Daha önce, 568 yılında, İstemi Yabgu yönetimindeki Türkler, Pers ile olan ilişkileri ticari konular yüzünden bozulunca Bizans'a dönmüşlerdi.[123] İstemi Yabgu, Soğdianalı diplomat Maniah önderliğindeki bir elçi heyetini doğrudan Konstantinopolis'e gönderdi; bu heyet 568'e geldi ve sadece II. Justinus'a hediye olarak ipek ama onu yanında aynı zamanda Sasanilere karşı ittifak da önerdi. Soğdianalılar tarafından arzulanan doğrudan Çin ipek ticaretini sağlamak üzere Batı Göktürk Kağanlığı'na bir elçi yolladı.[124][125]

Kafkasya merkezli Türkler, Üçüncü Göktürk-Sasani Savaşı ile başlamak üzere 626'da Pers İmparatorluğu'nu yıkmak için 40.000 adam göndererek, karşılık verdiler.[107] Ortak Bizans ve Göktürk harekâtları, Bizans tarafından kayıtlarda bilinen ilk defa duvarları kırmak için çekiş kafalı Mancınık kullandığı Tiflis kuşatmasına odaklandı.f[›][126] Hüsrev, şehri güçlendirmek için Şahraplakan'ın komutasında 1.000 süvari gönderdi,[127] ancak muhtemelen 628 yılının sonlarında şehir düştü.[128] Tong Yabgu Kağan o yılın sonunda ölerek Epifaneia'yı bir barbar ile evlemekten kurtardı.[107] Kuşatma devam ederken, Herakleios Dicle'nin üst tarafındaki tabanını güvence altına almak için çalıştı.[113]

Ninova Muharebesi
Ana madde: Ninova Muharebesi (627)
Ninova Muharebesi öncesi ve sonrası manevralar

627 Eylül ortasında, Herakleios, Tong Yabgu Kağan'ı Tiflis kuşatması devam ederken bırakarak, şaşırtıcı bir kış seferi ile Pers içlerini istila etti. Edward Luttwak, 624-626 kışlarında Herakleios'un mevsimsel geri çekilişini ve ardından 627'deki bu değişikliğin "harekat alanı çapında yüksek riskli, ilişkisel bir manevra" ile Tizpon'u tehdit ettiğini belirtir çünkü stratejik olarak etkisiz bu baskınlar Perslerin birliklerini sınır bölgelerinden içlere çağırmama davranışının oluşmasına neden olmuştu.[129] 25.000 ila 50.000 Bizans birliği ve 40.000 Göktürk arasındaki ordusu yabancı kış koşulları ve Perslerden gelen taciz nedeniyle hızla azalıyordu.[130][131] Ermeni Rhahzadh komutasında Pers ordusu tarafından izlenen ordusu hızlı bir şekilde ilerledi, Asur'a doğru güneye ilerlendikçe Rhahzadh'ın ordusu tedariğin çoğunu Bizanslılar aldığı için tedarik sıkıntısından zorluklar yaşamaya başladı.[131][132][133]

Herakleios, Ninova yıkıntılarının yakınında, yıl sonuna doğru, takviyelerin Pers komutanına ulaşmasından önce Rhahzadh ile karşı karşıya geldi.[134] Ninova Muharebesi, uzaktan atış yapan birliklerdeki Pers üstünlüğünü azaltan siste gerçekleşti. Herakleios, sahte geri çekiliş ile Persleri ovaya çekti, sonra geri döndürüp Persleri şaşkına çevirdi.[135] Sekiz saatlik muharebenin sonunda, Persler aniden yakındaki eteklere çekildiler, ancak muharebe hezimete dönüşmedi.[114][136] Muharebe sırasında yaklaşık 6.000 Pers öldürüldü.[137] Patrik Nikiforos'un Kısa Tarihi eserinde, Rhahzadh'nın Herakleios'a kişisel meydan okuduğunu ve Heraclius'un bunu kabul edip, tek saldırıda Rhahzadh'ı kabul edip öldürdüğünü ileri sürer; diğer iki meydan okuyanlar da ona karşı savaştı ve kaybetti.[114][138] Ancak, dudağından yara aldı.[139]

Savaşın sonu

Herakleios'un zafer ordusu, kendisine karşı duracak Pers ordusu kalmadığı için, Hüsrev'in sarayı olan Dastagird'i yağmaladılar ve ele geçirilmiş 300 adet Bizans bayrağını geri alırken muazzam zenginlik elde ettiler.[140] Hüsrev, Tizpon'un savunması için destek sağlamaya çalışmak için zaten Susiana dağlarına kaçmıştı.[113][114] Herakleios daha sonra Hüsrev'e bir ültimatom yayınladı:

Barışı gözetir ve peşinden koşarım. Pers ülkesini kendim isteyerek değil ama sizin zorlamanız ile yakıyorum. Şimdi silahlarımızı atalım ve barışı kucaklayalım. Ateş her şeyi yakmadan önce söndürelim.

— Herakleios'un II. Hüsrev'e ültimatomu, 6 Ocak 628[141]

Bununla birlikte, Herakleios, Tizpon'a saldıramazdı, çünkü Nahravan Kanalı'nın üzerindeki bir köprünün çökmesi nedeniyle mümkün değildi,[140] ve kanalı geçmek için girişimde bulunmadı.[142]

Ne olursa olsun, Pers ordusu isyan etti ve II. Hüsrev'i devirerek onun yerine Siroes olarak da bilinen oğlu II. Kavad tahta geçti. Hüsrev beş gün boyunca çıplak ve yiyeceksiz bir zindanda kapandı - beşinci günde yavaşça oklarla vurularak öldürüldü.[143] Kavad hemen Herakleios'a barış teklifleri gönderdi. Herakleios, kendi imparatorluğunun da bitkin olduğunu bilerek sert şartlar uygulamadı. Barış antlaşması şartlarına uygun olarak, Bizanslılar kaybettiği toprakları, yakalanan askerlerini, bir savaş tazminatı ve en önemlisi 614'te Kudüs'te kaybedilen Gerçek Haç ve diğer kutsal emanetleri geri aldı.[143][144][145]

Önemi

Kısa dönem sonuçları
Herakleios, Gerçek Haç'ı anakronik olarak Azize Helena ile Kudüs'e geri götürüyor. 15. yüzyıl, İspanya

Birkaç ay süren seyahatin ardından Herakleios, Konstantinopolis'e muzaffer girdi ve şehir halkı, oğlu Herakleios Konstantin ve Patrik Sergios tarafından karşılandı ve kendilerini sevinçle selamladı.[146] Perslerle yaptığı ittifak, 14 Eylül 629'da ayrıntılı bir törende Kutsal Sünger Gerçek Haç'a tekrar iliştirildi.[147] Tören alayı Ayasofya'ya doğru ilerledi. Orada, Gerçek Haç, yüksek sunağın üzerinde dikey olarak doğruluncaya kadar yavaşça kaldırıldı. Birçoğu için, bu yeni bir altın çağın Bizans İmparatorluğu için başlamak üzere olduğunun bir işaretiydi.[143][148]

Savaşın zaferle sonuçlanması, Herakleios'un tarihteki en başarılı generallerinden biri olma konumunu sağlamlaştırdı. Altı yıllık kesintisiz zaferleri ve daha önce hiçbir Roma ordusunun gitmediği yerlere giden Roma ordusuna komutanlık ettiği için "yeni Scipio" olarak selamlandı.[64][144] Ayasofya'daki Gerçek Haç'ın muzafferrane yükselmesi onun başarıları taçlandıran bir andı. Herakleios ölseydi o an tarihçi Norman Davies'in sözleriyle "Jül Sezar'dan bu yana en büyük Roma generali" olarak kaydedilmiş olurdu.[64] Bunun yerine, İslam'ın yayılışı ile uğraştı; onların şiddetli saldırılarına karşı bir muharebeden diğerine mağlup oldu ve zafer dolu itibarını zedeledi. John Norwich kısaca Herakleios'u "çok uzun yaşadı" olarak nitelendirir.[149]

Diğer tarafta, Sasaniler de istikrarlı bir hükûmet kurmaya çabaladılar. II. Kavad, tahta çıktıktan sadece birkaç ay sonra öldüğünde, Pers ülkesi hanedan kargaşası ve iç savaşa girdi. III. Ardeşir, Herakleios'un müttefiki Şahrbaraz ve Hüsrev'in kızları Purandoht ve Azarmidoht birbirlerine aylar içinde tahta geçtiler. Ancak yalnızca tahtta 632 yılında geçen Hüsrev'in torunu olan III. Yezdigirt, istikrar sağladığı zaman, Sasani krallığını kurtarmak için artık çok geçti.[150][151]

Uzun dönem sonuçları
Daha fazla bilgi için: İslam'ın yayılışı, Müslümanların İran'ı fethi, ve Arap-Bizans savaşları

602-628 savaşının yıkıcı etkisi, neredeyse kesintisiz bir yüzyıllık Bizans-Pers çatışmasının biriken etkileri ile birlikte her iki imparatorluğu da sakat bıraktı. Ekonomik gerileme, II. Hüsrev'in seferlerini finanse etmek için ağır vergi, din huzursuzluğu ve il toprak sahiplerinin Şah'ın pahasına artan gücü, Sasaniler'i daha da zayıflattı.[152] Howard-Johnston'a göre: "[Herakleios'un] sonraki yıllardaki sahadaki zaferleri ve siyasi yansımaları ... Yakın Doğu'daki Hristiyanlığın ana kalesini kurtardı ve eski Zerdüşt rakibini ciddi biçimde zayıflattı. Sonraki yirmi yılda Arapların olağanüstü askeri başarılarını daha da gölgelendiler, ancak parlaklığının azalması için geç anlamaya, izin verilmemelidir".[153]

Bununla birlikte, Bizans İmparatorluğu da artık büyük ölçüde Slavların elinde olan Balkanlar ile ciddi şekilde etkilendi.[154] Buna ek olarak, tekrarlanan İran istilaları ile Anadolu harap oldu ve yıllar boyu süren Pers işgali nedeniyle Kafkasya, Suriye, Mezopotamya, Filistin ve Mısır'daki toprakları elinde tutması gevşedi.g[›][155] Mali birikimler tükendi, Bizanslılar, Pers savaşından gazi kalanlara ödeme yapmak ve yeni asker almakta güçlük çektiler.[154][156][157] Clive Foss, bu savaşı "Küçük Asya'daki Antik Dönem'in sonunu belirleyen sürecin ilk aşaması" olarak adlandırır.[158]

Howard-Johnston'un "insanlıktaki bir tsunami" ye benzettiği,[159] İslam tarafından yeni birleştirilmiş olan Arapların şiddetli saldırılarına maruz kaldıkları için, her iki imparatorlukta iyileşme şansı bulamadı.[160] George Liska'ya göre, "gereksiz yere uzayan Bizans–Pers anlaşmazlığı İslam'ın yolunu açtı".[161] Sasani İmparatorluğu bu saldırılara hızla çöktü ve tamamen imha edildi. Arap-Bizans savaşları sırasında, yorgun düşmüş Bizans İmparatorluğu'nun kısa bir süre önce geri kazandığı doğu ve güneydeki eyaletleri Suriye, Ermenistan, Mısır ve Kuzey Afrika'yı tekrar kaybetti ve imparatorluk Anadolu ve bir dizi adalar ile Balkanlar da ve İtalya'da dayanaklardan oluşan bir toprak parçalarına indirgendi.[155] Bununla birlikte, Perslerin aksine Bizans İmparatorluğu, Arapların saldırılarından kurtuldu ve ellerinde kalan bölgeleri korudular ve 674–678 ve 717–718 yıllarında başkentlerinin iki kuşatma kuşağını kararlı bir şekilde püskürttüler.[153][162] Bizans İmparatorluğu, daha sonraki çatışmalarda Girit'teki ve güney İtalya'daki topraklarını da Araplara kaybettiler, ancak bunların hepsi eninde sonunda geri alındı.[163][164] Ancak 8. yüzyılda Balear Adaları, Sardunya ve Sicilya Araplar tarafından, Korsika Lombardlar tarafından ele geçirildi. Ayrıca, Bizans'ın İspanya'daki varlığı Spania 629'da Vizigotlar tarafından ele geçirildi.

Orduların kompozisyonu ve strateji
Ana maddeler: Bizans ordusu, Bizans muharebe taktikleri ve Sasani ordusu

Perslerin seçkin süvari birlikleri Aswaran'dı.[165] Mızrak muhtemelen tercih edilen silahtı ve aynı anda iki erkeği sarsacak gücü vardı.[166] Atlarını düşman okçularından korumak için atları tabakalı zırhlarla kaplıydı.[167] Pers okçularının ölümcül aralığı yaklaşık 175 metre, hassas aralık ise yaklaşık 50-60 metre idi.[168]

İmparator Mauricius'un Strategikon askeri talimatnamesine göre, Persler, savaşçı tüm ulusların en "güçlü okçuluk olmasa da hızlı" olan okçularını yoğun şekilde kullandılar ve yaylarını engelleyen hava şartlarından kaçındılar.[111] Bu, düzenlerinin merkezde ve kanatlarda eşit güçte olduğunu gösterir. Görünüşe göre elle el dövüşünden kaçınma eğiliminde oldukları için engebeli araziyi kullanarak Roma mızraklı askerlerinin saldırısından kaçındılar. Böylece, Strategikon, Pers oklarını kullanmaktan kaçınmak için düz arazide hızlı harçlarla saldırmayı önerir. Kuşatma yapmak konusunda yetenekli görülürler ve "planlama ve generallikle sonuçlar elde etmeyi" severler.[111]

Bizans ordusunun en önemli kolu, Bizans'ın sembolü haline gelen katafrakt süvari idi.[169] Zincir zırh giyerlerdi, ağır zırhlı atları vardı ve mızrakları birincil silahtı. Kollarında küçük kalkanlar vardı, yaylar kullanabiliyor ve pala ile balta taşıyorlardı.[170] Ağır Bizans piyadesi veya scutati, küçük yuvarlak kalkan taşır ve tabakalı zırh giyerdi. Süvarileri engellemek için mızrak ve atların bacaklarından kesmek balta gibi için mızraklar gibi düşman süvarilerine karşı birçok silah taşırdılar.[171] Hafif Bizans piyadesi ya da psiloi, öncelikli olarak yay kullanır ve sadece deri zırh giyerdi.[172] Bizans piyadesi, düşman süvarileri karşısında savaş hattını dengelemek ve aynı zamanda dost süvari saldırılarında dayanak noktası olarak kilit rol oynamışlardır. Richard A. Gabriel'e göre, Bizans ağır piyadesi "Roma lejyonunun en iyi yeteneklerini eski Yunan falanksıyla birleştirdi".[173]

Avarlar, mızraklarla birlikte ağır süvari olarak ikiye katlanabilen çeşitli yayları okçulara vermişlerdi. Kuşatma sanatı konusunda yetenekliydiler ve mancınık ve kuşatma kuleleri inşa edebiliyorlardı. Yaptıkları Konstantinopolis Kuşatması sırasında, kolay karşı saldırıyı önlemek için askeri abluka duvarları inşa ettiler ve savunma okçularına karşı korunmak için hayvan deri kaplı ahşap çerçeveler ya da kısa mantolar kullandılar. Dahası, diğer birçok göçebeler gibi, onlara yardım etmeleri için Gepidler ve Slavlar gibi başka savaşçıları topladılar.[174] Bununla birlikte, Avarlar malzeme tedariğinde kırsal kesimlerin talan edilmesine dayandığından, özellikle de daha az hareket eden müttefikleri düşündüklerinde uzun kuşatmaları sürdürmeleri zordu.[175]

Kaegi'ye göre, Bizanslılar "status quo'nun temel unsurlarını değiştirmeyi önlemek için ... neredeyse zorlayıcı bir tercih" yapmıştı.[176] Kurdukları ittifakları güvence altına almak ve düşmanlarını bölmek için tüm diplomatik yollarla denediler. Hüsrev ve Avar Kağan'ına karşı da başarısız olsalar da, Sırp ve Hırvat olacak olan Slavlarla olan bağları ve Göktürk'lerle yıllardır süren müzakereleri, Slavlar'ın Avarlar'a karşı aktif olarak karşı çıkmalarına ve bunun yanında Göktürkler ile önemli bir ittifak oluşturmasına neden oldu.[177]

Herhangi bir ordu için, lojistik daima bir problemdir. Bizans topraklarında, özellikle Anadolu'da yaptığı ilk seferlerde, Herakleios büyük ihtimalle birliklerine çevreden istemek suretiyle malzeme temin etti.[178] Herakleios'un Pers ülkesine saldırısı sırasında, kısmen hem onun hem de Pers atların kış mevsiminde depolanmış yemlere ihtiyaç duymaları nedeniyle sert kış koşulları onun durmasına neden oldu. Kışın askerlerini sefer zorlamak, Mauricius'un kışın birliklerine yaptığı kötü muameleden dolayı devrilmesi nedeniyle riskliydi.[179] Edward Luttwak, "neredeyse her türlü bitki örtüsüne sahip neredeyse her türlü arazide" hayatta kalabilen Göktürklerin "sağlam atları (veya midillileri)" 627'de dağlı kuzeydoğu İran'daki Herakleios'un kış seferi için şart olduğunu düşünür.[180] Sefer sırasında tedariklerini Pers topraklarından sağlamışlardır.[132][133] Ninova'daki zafer ve Pers saraylarının ele geçirirlerken, birliklerine yabancı topraklarda ve kış koşullarında malzeme temin etmekte artık sorunlar yaşamıyorlardı.[181]

Tarihyazımı
Davut'un silahlandırılmasını gösteren ve 629-630'da savaşın sona ermesinden sonra yapılmış gümüş tabak. Erken Bizans saray kostümlerini kullanan plaka, Bizans imparatorunun da Tâlût ve Davut gibi Tanrı tarafından seçilen bir hükümdar olduğunu öne sürmektedir.[182]

Bu savaşın kaynakları çoğunlukla Bizans kökenlidir. Dönemin Yunan metinleri arasında en önde geleni yaklaşık 630 yılan ait kimliği belirsiz bir yazar olan Chronicon Paschale idi.[183][184] Pisidyalı Georgios o dönem birçok şiir ve diğer eserler yazdı. Teofilakt Simokata, Bizanslıların siyasi görünümünü veren bir tarihin yanında günümüze ulaşan mektupları da vardır, ancak bu tarih gerçekte sadece 582 ila 602 yılları arasını kapsar.[183][184][185] Synkellos Theodorus 626 yılında Konstantinopolis Kuşatması sırasında yapılan ve bazı olaylar için yararlı bilgiler içeren günümüze ulaşmış bir konuşması vardır. O dönemde Mısır'dan gelen bazı papiruslar vardır.[183]

Pers arşivleri kaybolmuştur, o dönem ait bu savaşın Pers kaynakları yoktur.[39] Bununla birlikte, Taberî'nin Peygamberler ve Melikler Tarihi adlı kitabı kaybolan kaynakları kullanır ve Sasani hanedanının tarihini içerir.[185] Yunan olmayan dönemin kaynakları, Kıptîce yazılmış ancak yalnızca Etiyopyaca çevirisi günümüze ulaşan Nikiulu İoannis'in vakainameyi ve Sebeos'a atfedilen Tarih kitabını (yazarı üzerine tartışmalar vardır) içerir. İkincisi, yalnızca çeşitli kronolojik sıralamaya göre düzenlenmiş çeşitli kaynaklardan oluşan bir Ermeni derlemesidir. Savaşın kapsamını tek taraflı verir. Dahası, İncil kehanetini ilişkilendirmek ile dönemi bir araya getirmek amacıyla, kesinlikle nesnel değildir.[186] Dodgeon, Greatrex ve Lieu'nun çağdaş kaynakların "en önemli" olduğuna inandıkları o dönemden kalan bazı Süryani materyaller de vardır.[184][186] Bunlara 640'ta Rahip Thomas düzenlenmiş 724 tarihli vakainame dahildir. Guidi vakainamesi veya Khuzistan vakainamesi, Pers topraklarında yaşayan bir Nasturi Hıristiyanının bakışını verir.[184]

Daha sonraki Yunan bakışları Günah Çıkartıcı Theofanis vakainamesi ve Patrik I. Nikiforos Theofanis'in vakainamesi'nin Kısa Tarihi savaşın bir çerçevesinin oluşturulmasında çok yararlıdır.[187] Genellikle 1234 tarihli vakainame ve Süryani Mihail tarafından yazılan vakainame gibi hatta daha sonra yazılan Süryanice kaynaklarla da desteklenir.[184] Bununla birlikte, Nikiforos'un Kısa Tarihi ve Hristiyan Arap Hierapolisli Agapius haricindeki bu kaynaklar büyük olasılıkla ortak bir kaynaktan, muhtemelen 8. yüzyıl tarihçisi Edessalı Theofilos'tan bilgileri almışlardır.[184][187]

Tovma Artsruni'nin 10. yüzyıl Artsrunik Hanedanının Ermeni Tarihi muhtemelen Sebeos'un derleyicisinin kullandığı kaynaklara benzer kaynaklara sahiptir. Movses Kaghankatvatsi 10. yüzyılda Ermenistan Tarihi' yazdı ve 620'lere ait tanımlanamayan kaynaklardan gelen materyale sahipti.[188] Howard-Johnston, Movses ve Sebeos'un tarihlerinin "mevcut Gayrimüslim kaynaklardan en önemlileri" olarak değerlendirir.[189] İskenderiya Patriği Eutychius'un tarihibirçok hatayı içermekle birlikte yararlı bir kaynaktır. Kur'an da bazı ayrıntılar sağlar, ancak ihtiyatlı yaklaşılmalıdır.[187]

Azizler Sykeonlu Theodorus ve Pers Anastasios'un Bizans'a ait hagiografileri (azizlerin yaşamları), savaş dönemini anlamaya yardımcı oldukları kanıtlanmıştır.[187] Khozebalı Georgios'un Hayatı, Kudüs Kuşatması sırasındaki panik hakkında bir fikir verir.[190] Bununla birlikte, hagiografi metinlerin 8. veya 9. yüzyıl tadillerinde bozulup bozulmaması konusunda bazı şüpheler vardır.[191] Nümismatik, paraları inceleyen çalışma sahası, tarihleme için yararlı olduğu kanıtlanmıştır.[192] Sigiliografya, mühürleri inceleyen çalışma sahası, aynı şekilde tarihleme için kullanılmıştır. Yazıt bilimi kaynaklar veya yazıtların kullanımı sınırlıdır.[191] Luttwak, Mauricius'un Strategikon'u "en eksiksiz Bizans el kitabı" olarak adlandırır;[193] zamanın askeri düşünce ve uygulamalarına değerli bir bakış açısı sunar.[194]

Notlar
^  a:  Özellikle 602-620 arasındaki tüm tarihler yalnızca yaklaşık değerlerdir. Bunun temel nedeni, Theofanis vakainamesi gibi pek çok popüler kaynak, ortak bir kaynak, Edessalı Theofilus'un tarihi olduğu düşünülüyor, kullanmış olmasıdır. Dolayısıyla, aşağıdaki olayların pek azının bağımsız tanıkları vardır; bu da güvenilir tarihlendirmeyi zorlaştırmaktadır.[184]
^  b:  Savaş başlangıçta II. Justinus, Sasanilere I. Justinianus zamanından kalma olağan haracı vermeyi reddettiğinde başlamıştı. Bu savaşa başarılı bir şekilde son verilmesi, haraç artık ödenmediği anlamına geliyordu.[195]
^  c:  Dodgeon, Greatrex ve Lieu da dahil olmak üzere bazı yazarlar Kalkedon'daki baskının hayali olduğu inancını dile getirdiler.[41] Her iki durumda da Persler, Fırat'ın doğusundaki Bizans şehirlerini 610 yılına kadar ele geçirdi.
^  d:  I. Theodosius zamanından bu yana hiçbir Roma İmparatoru şahsen savaşta birliklere liderlik etmedi. O zamandan beri Herakleios ilk asker-imparatordu.[47]
^  e:  Theofanis vakainamesinde anlatılan Thebarmes, silahlar genellikle Taht-ı Süleyman ile özdeşleşmiştir.[196]
^  f:  Bu, mancınığı tanımlamak için helepolis teriminin bilinen ilk kullanımıydı, ancak eski kullanımları İmparator Mauricius'un Strategikon'nda onaylanmış olabilir.[197]
^  g:  Monofizitlerin parçası üzerindeki Bizans egemenliğine karşı olan kararsızlık, Arap genişlemesine karşı yerel direnci azaltmış olabilir.[155]

Kaynakça
Özel
  1. Pourshariati (2008), p. 142
  2. Norwich 1997, s. 87
  3. Oman 1893, s. 151
  4. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 174
  5. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 175
  6. Oman 1893, s. 152
  7. Norwich 1997, s. 86
  8. Oman 1893, s. 149
  9. Treadgold 1998, s. 205
  10. Treadgold 1998, ss. 205–206
  11. Luttwak 2009, s. 401
  12. Treadgold 1997, s. 235
  13. Oman 1893, s. 153
  14. Oman 1893, s. 154
  15. Ostrogorskiy 1969, s. 83
  16. Norwich 1997, s. 88
  17. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, ss. 183–84
  18. Oman 1893, s. 155
  19. Foss 1975, s. 722
  20. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 184
  21. Norwich 1997, s. 89
  22. Kaegi 2003, s. 39
  23. Kaegi 2003, s. 37
  24. Kaegi 2003, s. 41
  25. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 187
  26. Kaegi 2003, s. 55
  27. Oman 1893, s. 156
  28. Kaegi 2003, s. 53
  29. Kaegi 2003, s. 87
  30. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 194
  31. Martindale, Jones & Morris 1992, s. 942
  32. Kaegi 2003, s. 49
  33. Norwich 1997, s. 90
  34. Kaegi 2003, s. 52
  35. Kaegi 2003, s. 54
  36. Kaegi 2003, s. 60
  37. Kaegi 2003, s. 63
  38. Kaegi 2003, s. 64
  39. Kaegi 2003, s. 65
  40. Kaegi 2003, s. 67
  41. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 186
  42. Brown, Churchill & Jeffrey 2002, s. 176
  43. Kaegi 2003, ss. 67–68
  44. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 185
  45. Kaegi 2003, s. 68
  46. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 188
  47. Kaegi 2003, s. 69
  48. Kaegi 2003, s. 71
  49. Kaegi 2003, s. 75
  50. Kaegi 2003, s. 74
  51. Kaegi 2003, ss. 76–77
  52. Kaegi 2003, s. 77
  53. Kaegi 2003, s. 78
  54. Ostrogorskiy 1969, s. 95
  55. Kaegi 2003, s. 80
  56. Oman 1893, s. 206
  57. Fouracre 2006, s. 296
  58. Kaegi 1995, s. 30
  59. Reinink, Stolte & Groningen 2002, s. 235
  60. Kaegi 2003, s. 91
  61. Kaegi 2003, s. 92
  62. Kaegi 2003, s. 88
  63. Oman 1893, ss. 206–207
  64. Davies 1998, s. 245
  65. Pourshariati 2008.
  66. Pourshariati 2010.
  67. Oman 1893, s. 207
  68. Kaegi 2003, s. 84
  69. Kaegi 2003, s. 85
  70. Foss 1975, s. 724
  71. Luttwak 2009, s. 398
  72. Kia 2016.
  73. Greatrex & Lieu 2005.
  74. Howard-Johnston 2006.
  75. Foss 1975, s. 725
  76. Kaegi 2003, s. 90
  77. Kaegi 2003, s. 105
  78. Norwich 1997, s. 91
  79. Kaegi 2003, s. 110
  80. Chrysostomides, Dendrinos & Herrin 2003, s. 219
  81. Runciman 2005, s. 5
  82. Kaegi 2003, s. 126
  83. Ostrogorskiy 1969, ss. 95–98;101
  84. Treadgold 1997, s. 316
  85. Haldon 1997, ss. 211–217
  86. Kaegi 2003, s. 112
  87. Kaegi 2003, s. 115
  88. Kaegi 2003, s. 114
  89. Kaegi 2003, s. 116
  90. Kaegi 2003, s. 95
  91. Ostrogorskiy 1969, s. 93
  92. Ostrogorskiy 1969, s. 94
  93. Kaegi 2003, s. 118
  94. Oman 1893, s. 208
  95. Kaegi 2003, s. 119
  96. Kaegi 2003, s. 120
  97. Kaegi 2003, s. 122
  98. Kaegi 2003, s. 125
  99. Kaegi 2003, s. 127
  100. Kaegi 2003, s. 128
  101. Kaegi 2003, s. 129
  102. Kaegi 2003, s. 130
  103. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 204
  104. Oman 1893, s. 210
  105. Kaegi 2003, s. 131
  106. Kaegi 2003, s. 132
  107. Norwich 1997, s. 92
  108. Treadgold 1997, s. 297
  109. Kaegi 2003, s. 133
  110. Kaegi 2003, s. 140
  111. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, ss. 179–81
  112. Kaegi 2003, s. 134
  113. Oman 1893, s. 211
  114. Norwich 1997, s. 93
  115. Kaegi 2003, s. 136
  116. Kaegi 2003, s. 137
  117. Kimball 2010, s. 176
  118. Ekonomou 2008, s. 285
  119. Gambero 1999, s. 338
  120. Kaegi 2003, s. 148
  121. Kaegi 2003, s. 151
  122. Kaegi 2003, s. 143
  123. Khanam 2005, s. 782
  124. Liu, Xinru, "The Silk Road: Overland Trade and Cultural Interactions in Eurasia", in Agricultural and Pastoral Societies in Ancient and Classical History, ed. Michael Adas, American Historical Association, Philadelphia: Temple University Press, 2001, s. 168.
  125. Howard, Michael C., Transnationalism in Ancient and Medieval Societies: the Role of Cross Border Trade and Travel, McFarland, 2012, s. 133.
  126. Dennis 1998, s. 104
  127. Kaegi 2003, s. 144
  128. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 212
  129. Luttwak 2009, ss. 408
  130. Kaegi 2003, ss. 158–159
  131. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 213
  132. Kaegi 2003, s. 159
  133. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 215
  134. Kaegi 2003, s. 160
  135. Kaegi 2003, s. 161
  136. Kaegi 2003, s. 163
  137. Kaegi 2003, s. 169
  138. Kaegi 2003, s. 167
  139. Farrokh 2007, s. 259
  140. Kaegi 2003, s. 173
  141. Kaegi 2003, s. 172
  142. Kaegi 2003, s. 174
  143. Norwich 1997, s. 94
  144. Oman 1893, s. 212
  145. Kaegi 2003, ss. 178, 189–190
  146. Kaegi 2003, ss. 185–86
  147. Kaegi 2003, s. 189
  148. Bury 2008, s. 245
  149. Norwich 1997, s. 97
  150. Kaegi 2003, s. 227
  151. Beckwith 2009, s. 121
  152. Howard-Johnston 2006, s. 291
  153. Howard-Johnston 2006, s. 9
  154. Haldon 1997, ss. 43–45, 66, 71, 114–115
  155. Haldon 1997, ss. 49–50
  156. Kaegi 1995, s. 39
  157. Kaegi 1995, ss. 43–44
  158. Foss 1975, s. 747
  159. Howard-Johnston 2006, s. xv
  160. Foss 1975, ss. 746–47
  161. Liska 1998, s. 170
  162. Haldon 1997, ss. 61–62
  163. Norwich 1997, s. 134
  164. Norwich 1997, s. 155
  165. Farrokh 2005, s. 5
  166. Farrokh 2005, s. 13
  167. Farrokh 2005, s. 18
  168. Farrokh 2005, s. 14
  169. Gabriel 2002, s. 281
  170. Gabriel 2002, s. 282
  171. Gabriel 2002, ss. 282–83
  172. Gabriel 2002, s. 283
  173. Gabriel 2002, s. 288
  174. Luttwak 2009, ss. 395–96
  175. Luttwak 2009, ss. 403
  176. Kaegi 1995, s. 32
  177. Luttwak 2009, s. 404
  178. Luttwak 2009, ss. 400
  179. Luttwak 2009, ss. 400–01
  180. Luttwak 2009, ss. 403–04
  181. Luttwak 2009, ss. 405–406
  182. Online notice of the Metropolitan Museum of Art
  183. Kaegi 2003, s. 7
  184. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, ss. 182–83
  185. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. xxvi
  186. Kaegi 2003, s. 8
  187. Kaegi 2003, s. 9
  188. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. xxv
  189. Howard-Johnston 2006, ss. 42–43
  190. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 192
  191. Kaegi 2003, s. 10
  192. Foss 1975, ss. 729–30
  193. Luttwak 2009, ss. 268–71
  194. Kaegi 2003, s. 14
  195. Ostrogorskiy 1969, ss. 79–80
  196. Dodgeon, Greatrex & Lieu 2002, s. 200
  197. Dennis 1998, ss. 99–104
Genel
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.