Beşağıl, Artvin

Bugün Beşağıl adını taşıyan köyün bilinen en eski adı Beşauli ya da Beşavul’dur. Bununla birlikte köyün adı belli başlı eski kaynaklarda geçmemektedir. Bu adın nereden türediği ve anlamı konusunda kesin bir bilgi mevcut değildir.

Gürcüce Beşauli (ბეშაული) biçiminde yazılan köyün adı Türkçeye Beş Ağıl (بش آغیل) olarak girmiştir. Bununla birlikte köyün bu eski adı, “yabancı kökten geldiği ve iltibasa yol açtığı” gerekçesiyle 1925 yılında değiştirilmiş, Gürcüce yazılışına yakın biçime, Beşavul’a (بثاوول) dönüştürülmüştür.[1]

Osmanlı egemenliğindeki Artvin bölgesini 93 Harbi’nde (1877-1878) ele geçirmiş olan Ruslar, 1886 yılındaki nüfus sayımında köyün adını Beşavul (Бешаул) biçiminde kaydetmiştir.[2] Köyün adının 1925'te değiştirilmesinden sonra 1928 tarihli Osmanlıca Son Teşkilat-i Mülkiyede Köylerimizin Adları ile 1933 tarihli Köylerimiz adlı resmi köy listelerinde köyün adı Beşavul olarak geçer.[3][4] Bununla birlikte İçişleri Bakanlığı’nın 1968 yılında yayımladığı Köylerimiz adlı kitapta köyün adının yeniden Beşağıl’a dönüştüğü anlaşılmaktadır.[5] Köyün Türkçe bu en eski adı bugün de kullanılmaktadır.

Beşağıl köyü, Artvin kentinin kuzeyinde, kente yaklaşık 20 km uzaklıkta yer alır. Artvin-Borçka arasında, Çoruh Nehri’nin sol yakasındaki bir yerleşme olan köyün kuzeyinde Erenler, güneyinde Bakırköy bulunmaktadır. Beşağıl'a Artvin-Borçka yolundan sapan bir yolla ulaşılmaktadır. Ayrıca Sümbüllü-Bakırköy yol güzergahı üzerinden de gidilebilmektedir. Coğrafi olarak yüksek dağ tepeleri arasındaki bir vadide, ormanlarla kaplı dağların eteğinde yer alır. Arazi yapısı dik olmasına rağmen tarıma elverişlidir. Köy nemli ve yağmurlu bir iklime, bol suya sahiptir.

Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayanır. Büyük ve küçükbaş hayvancılık yapılır. Mısır, fasulye ve patates gibi ürünler yetiştirilir. Kiraz, üzüm, armut, elma, hıyar, biber ve domates, köyde yetişen meyve ve sebzelerin başında gelir. Peynir, tereyağı gibi süt ürünleri elde etmek için yazın yaylaya çıkma geleneği bugün de devam etmektedir. Beşağıl erikten yapılan, “çançur” olarak adlandırılan ve köydeki şenliklerde tüketilen rakısıyla da ünlüdür.[6]

Köyde uzun süre bakır fabrikasının faaliyet göstermesi ve fabrika bölgesinde hastane hizmetlerinin verilmesi Beşağıl’ı çevre köylerine kıyasla daha dışa çık bir köy haline getirmiştir.

Yaklaşık üç yüz yıl Osmanlı egemenliğinde kalmış olan Tao-Klarceti bölgesinde kadın ve erkek birlikte ilk nüfus sayımı Rus idaresi sırasında yapılmıştır. 1886 tarihinde gerçekleşen bu sayıma göre Beşauli köyünde 59 hanede 402 kişi yaşıyordu. Bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu. Bu tarihte hane başına ortalama 6,8 kişi düşmesi ailelerin görece kalabalık olduğunu göstermektedir. Buradan hareketle Osmanlı Devleti ile Rusya arasında üç yıllık (1879-1882) karşılıklı göçü öngören anlaşmaya rağmen köyden önemli bir göç olmadığı sonucuna varılabilir. Nitekim 1907 yılına gelindiğinde köyün nüfusu artmış ve 456 kişiye ulaşmıştı. Bu nüfus sayımında da köyün nüfusunun tamamı Gürcü olarak kaydedilmiştir.[2][7]

Bu tarihlerde Beşauli sadece köyün adı değil, Batum oblastı içindeki Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlı bir nahiyenin de adıydı. Beşauli nahiyesinde 1.736 kişi yaşıyor ve bu nüfusun tamamı Gürcülerden oluşuyordu.[2]

Gürcistan sınırları içinde kalan Artvin ve Ardahan bölgesinin 1921 yılında Türkiye’ye bırakılmasından sonra, 1926 yılında yapılan nüfus tespitine göre Beşauli’de 75 hanede 206’i erkek ve 219’u kadın olmak üzere 425 kişi yaşıyordu.[8] Köyün nüfusunun 1907 yılı seviyesinin altında kalması bu tarihten sonra Beşauli’nin bir miktar göçe sahne olduğu anlamına gelebilir. Hane başına düşen ortalama nüfusun 5,6 kişiye düşmüş olması, göç edenlerden kalan evlere köyü terk etmeyen ailelerin yerleştiği biçimde yorumlanabilir.

Son tespitlere göre Beşağıl köyünde, 197’si erkek ve 190’ı kadın olmak üzere 387 kişi yaşamaktadır. Yüz yıl içinde köyün nüfusunun artmayıp azalmış olması, köyden kente göçün bir sonucu olarak görülebilir.[9]

Bugün de Gürcü nüfusunu barından Beşağıl köyünde, Ligani vadisindeki başka Gürcü köylerinde de var olan eski gelenekler varlığını korumaktadır. “Pate”, “Patma” ya da “Padiko” olarak bilinen teatral gösteriler, Beşağıl köyünde yaylacılık kapsamı içinde varlığını sürdürmektedir. Gürcüce yer ve bitki adları varlığını korumaktadır. Türkçenin etkisiyle biraz bozulmuş olsa da halkın gülük dilinde “kona” (კონა / demet), “tskaro” (წყარო / pınar), “çimuri” (ჭიმური / yağlı mısır ekmeği), “mohrakuli” (მოხრაკული / kavrulmuş), “sanahiro” (სანახირო / otlak), “samalavi” (სამალავი / saklanılacak yer, siper), “mtsvadi” (მწვადი / şiş, közde et), “soçi” (სოჭი / göknar) kelimeler kullanılmaya devam etmektedir.[6][10]

Tao-Klarceti’nin bir parçası olan Klarceti bölgesindeki yerleşim yerlerinden biri olan Beşauli’nin kuruluşuna dair bilgi yoktur. Köy sınırları içinde buranın tarihine ışık tutacak tarihsel kalıntılar ya da tarihi yapılar da tespit edilmemiştir. Bununla birlikte, bir Gürcü köyü olan Beşauli’nin, bulunduğu bölge itibarıyla erken ortaçağda ve geç ortaçağda Gürcü krallıkları ve prenslikleri sınırları içinde kaldığı bilinmektedir. Köy, 16. yüzyılın sonlarında, Gürcü atabegler devleti olan Samtshe-Saatabago topraklarını ele geçiren Osmanlı Devleti egemenliğine girdi ve Osmanlıların kurduğu Çıldır Eyaleti içinde yer aldı.

Yaklaşık üç yüz yıl Osmanlı egemenliğinde altında kalan Beşauli’yi 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’ndan galip çıkan Ruslar ele geçirdi. Rus idaresinin 1886 tarihli nüfus sayımına göre Beaşauli, Batum oblastında Artvin sancağının (okrug) Artvin kazasına (uçastok) bağlıydı. Bu tarihte Beaşuli ayrıca Artvin kazasının nahiyelerinden biriydi. Bu nahiyenin sınırları içinde Beaşuli’nin dışında “İrsa-Ahaldaba” (Ирса-Ахалдаба), “Kvatshana” (Квацхана) ve “Sinkot” (Синкот) köyleri yer alıyordu. 1910 yılında Beaşuli aynı idari konuma sahipti.[2][11]

Beşauli, I. Dünya Savaşı’nın sonlarına doğru Rus ordusunun bölgeden çekilmesinin ardından, 1918-1921 arasında bağımsız olan Gürcistan sınırları içinde yer aldı. 1921’de Kızıl Ordu'nun Gürcistan'ı işgali sırasında Türk birlikleri Ardahan, Artvin ve Batum bölgelerini ele geçirdi, ama Batum'da tutunamadı. Ankara Hükümeti'nin 16 Mart 1921'de Sovyet Rusya'yla imzaladığı Moskova Antlaşması’yla Beşauli’nin de içinde yer aldığı Artvin ve Ardahan Türkiye’ye bırakıldı.[12]

Türkçe Beş Ağıl adıyla bilinen Beşauli’nin adı, köy yeniden Türkiye’ye sınırları içinde kaldıktan dört yıl sora, 1925’te Beşavul olarak değiştirildi. 1926’da yapılan nüfus sayımında Beşavul Artvin vilayetinin merkez kazasına bağlı bir köydü. Dahiliye Vekaleti’nin 1933 yılında yayımlanan Köylerimiz adlı kitapta aynı adla Çoruh vilayetinin Artvin kazasına bağlı bir köy olarak geçer.[4][8] Beşavul adı daha sonra yeniden Beşağıl’a çevrilmiştir.

• Yerelnet