Azlar

Azlar’ın etnisitesi hakkında çok değişik görüşler bulunmaktadır. Rus Sinolog ve Türkolog Yuri Alexeyevich Zuev’e (d.1932-ö.2006) göre, eski Çin kaynaklarında geçen “Yüeçi” adının rekonstrüksiyonu “Az” etnik ismini vermektedir. Bazı görüşlere göre de antik dönem tarihçisi Strabon’un “Asi (Asioi)” olarak tanımladığı halk Azlar yahut Alanlardır. Bu kabule göre Azlar, MÖ 2. yüzyılda Seyhun’un kuzey taraflarından gelen ve Maveraünnehir’deki Grek-Baktriya Devleti’ni yok eden kabileler arasında yer alan büyük bir kabiledir. Antik dönem tarihçisi Gaius Plinius Secundus’un Hazar Denizi taraflarında yaşadığından bahsettiği Abzoy kavmininde Azlarla ilişkisi olacağına dair görüşler de bulunmaktadır. Antik Yunan kaynaklarında, Tarbagatay Dağlarının bitişiğindeki topraklarda, İrtiş Nehrinin kaynağını aldığı yerlerde, Zaysan Gölünde ve onun doğu tarafındaki bölgede yaşadığı belirtilen Altay İskitleri ile bağlantılı olduğu düşünülen Arimaspiler’in de Azlarla ilgili olabileceğine dair görüşler bulunmaktadır. Yine Az göçebelerinin bazı gruplarının, Antik Yunanların “Sküz” olarak adlandırdıkları kavimle aynı olduğu belirtilerek bunların MÖ 7. ve 5. yüzyıl dolaylarında Karadeniz’in kuzey bölgelerine yerleşmeye başladığına yönelik iddialar bulunmaktadır. Sonuç olarak bu görüşlerin ortak noktası Azlar’ın İskitler’den bir boy olduğu görüşüdür.[2]

Ancak bazı tarihçilere göre ise Alanlar ile Azlar arasında fonetik açıdan bir uyum yoktur. Doğubilimci ve tarihçi Wilhelm Barthold ise Türgişler’in yıkılmaları sırasında Tuhsi ve Azi diye iki boya ayrıldıkları, bu Aziler’inde Azlarla ilişkili olabileceği tezini ortaya koymuştur. Sui Hanedanı döneminde (581-618) hazırlanan “Suí Shū” adlı eserde Azlar’ın Töles boyları arasında zikredildiği görülmektedir. 8. yüzyıl Göktürk kaynaklarındaki Azlar, Kırgız ve Türgiş gibi Türk boylarıyla iç içer geçmiş bir halk olarak gösterilmektedir. 1971 yılında bulunan Bayan Kol Yazıtının Azlarca dikildiği düşünülmektedir. Bu nedenle Roma Döneminde Kafkaslar ile Hazar Denizi arasında, 4. yüzyıl ikinci yarısı kayıtlarından 13. yüzyıla kadar olan süreçteki tarihi kayıtlarda Kafkasya’da yaşayan Alanlar’dan bahsedilmesi nedeniyle bu iki halkın aynı olması tarihi veriler ışığında çelişkili görülmektedir.[1]

Bazı Kırgız araştırmacılar ise Nayman boylarının atalarını, Kırgız boyu olarak tanımladıkları Azlar ile ilişkilendirmektedirler.[3] Sonuç olarak Azlar’ın etnik kimliğine yönelik çeşitli iddialar bulunması nedeniyle mevcut veriler ışığında onları, Hint-Avrupa ya da Türk olarak kesin bir şekilde tanımlayamasak da Türkleşmiş-Türkçe konuşan bir halk olarak tanımlamak yanlış olmayacaktır.

Tüm bu bilinmezliklerle birlikte Azlarla ilgili doğrudan Az adıyla ilk yazılı bilgiler Göktürk yazıtlarında yer almaktadır. İkinci Doğu Göktürk Kağanlığı Kapgan Kağan döneminde 697 yılı gibi Çin’i yöneten Zhou Hanedanı ile Göktürk hakimiyetinden rahatsız olan Kırgızlar ve Türgişler’in baş rolde olduğu çeşitli boylar birleşerek Göktürkler’e karşı ortak hareket etmeye başlamıştı. Tonyukuk tarafından diktirilen yazıtta, Kırgızlar üzerine seferi yönetmekle görevlendirilen Tonyukuk o toprakları tanıyan bir rehber olarak Az ülkesinden birisini tuttuğu ve Az ülkesine giden yolunda Anı Suyu (Abakan Nehrinin bir kolu) kenarından geçtiği belirtilmiştir.[4]

Bilge Kağan Yazıtında, Bilge Kağan 26 yaşında yani 709 yılı dolaylarında Çikler’in isyanını bastırdıktan sonra Az halkını da itaat altına aldığı yazılmıştır (Yazıtın doğu yüzü 26. satır).[5]

Kırgızlar’ın itaat alınmasından sonra 711 yılı gibi Türgişler’de itaat altına alınmış olup büyük olasılıkla bu dönemde Azlar’da yeniden kontrol altına alınmıştır. Bolçu Savaşı’nda Kül Tigin’in ele geçirdiği Türgiş komutanını Az valisi olarak tanımlanmıştır. 714/715 yılı dolaylarında Karluklarla birlikte Azlar’ında Göktürkler’e isyan ettiği görülmektedir. Kül Tigin önce Karluklar’ı mağlup etmiş, akabinde de Azları, Kara Göl (bugünkü Mogolistan’ın batı taraflarında, Tuva’nın güneyinde)[6]) mevkiinde yenilgiye uğratarak onları ağır bir şekilde cezalandırmıştır. Bu dönemlerde Göktürklerce yapılan boy düzenlemesine göre Azlar muhtemelen Türgişler’in kuzeyinde Kırgızlarla aralarındaki topraklarda yaşamaktaydılar.

Bayan Kol Yazıtı’nın tercümesine göre Azlar altı boy halinde yaşamaktaydı. Muhtemelen bu yazıt, 714/715 yılında Kül Tigin’in ele geçirdiği İlteber namında Az reisi tarafından diktirilmişti. Şine Usu Yazıtında Uygur Kağanlığı’nın Çikler ve İsiler (Apa İsiler) üzerine 751 yılı dolaylarında yaptıkları seferlerde Azlar, Uygur kağanı tarafından İsiler’in isyanını bastırmakla görevlendirilmişlerdir. Taryat Yazıtlarında da Azlar’dan bahsedilmiş ve onların Uygurlar’a bağlı boylardan olduğu belirtilmiştir.[1]

Strabon’un “Asi (Asioi)” olarak adlandırdığı halkla Moğollar’ın “Asod” adını verdiği halkın aynı olduğu ve bu halkın Azlar olduğu iddiasını kabul edersek, 1399/1400 yılı kaynaklarında Asodlar’ın lideri Aruktayla ilgili bilgiler ışığında bu halkın uzun zamandır Moğollaşmış oldukları görülmektedir.[7]

Sonuç olarak Azlar, yaşadıkları coğrafyanın etkisiyle zamanla Kırgızlar, Uygurlar ve Moğollar içerisinde asimile olarak tarih sahnesinden silinmişlerdir.

Eski Türk dili, Az dialekti. Bu ulus Orhon-Yenisey yazısı kullanmaktadır.

Kül Tegin'in yazıtında. (Kiril harfli transkiripi)
Аз бодун йағы болты. Қара кӧлте сӱңӱшдимиз. Кӱл тигин бир қырқ йашайур эрти. Алп шалчы ақын бинип оплайу тегди. Аз элтебериг тутды. Аз бодун анта йоқ болты.

Tıva Türkçesine birebir çevirisi.
Аз чону дайзын болду. Кара-Хөлге шиштештивис. Күл-тигин үжен бир харлыында Алып Шалчы агын мунуп халдап тегди. Аз элтеберин тутту. Аз чону анта[8]

Tıva Türkçesi edebi çevirisi.
Аз чону дайзын болду. Кара-Хөлге чаалаштывыс. Күл-тигин үжен бир харлыында Алып Шалчы ак аъдын мунупкаш, халдап кирди. Азтарның элтебери туттурду. Дайынга Аз чону аштырды.

1. AZ III этн. азы, азский народ. (az -azï):арын 72.// Академия наук СССР институт языкознания. Древнетюркский словарь. Издательство «Наука» Ленинград, 1969 год. (Rusça)
2. И. В. Кормушин. Древние тюркские языки. Учебное пособие для студентов вузов. Абакан: Издательство Хакаского государственного университета им. Н.Ф. Катанова, 2004. — 336 с. ISBN 5-7810-0279-0(Rusça)