Türkiye'de enflasyon

Osmanlı döneminde yüksek miktarda emisyon artışı yapılmıştı. I. Dünya Savaşı'ı finansmanı amacıyla Osmanlı Devleti tarafından dolaşımdaki para sürekli artırıldı. 1917 başında 50 milyon lira olan dolaşımdaki kaime (kağıt para) aynı yılın sonunda 100 milyon liraya ulaşmıştı. Bu durum ise piyasadaki ürün fiyatlarının 20 kata varan oranda artmasına ve şiddetli bir enflasyona neden oldu.

Yüksek emisyon artışının getirdiği enflasyon ortamının yeniden yaşanmaması için Cumhuriyetin ilk yıllarında para arzının artırılmamasına gayret edildi. II. Dünya Savaşı koşullarına kadar bu politika izlenerek para arzı ciddi oranlarda artmadı.

Cumhuriyetin ilk yıllarında Türk lirasına yönelik bir politika belirleyecek Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası henüz kurulmamıştı. Büyük Buhran'ın etkileri, ithal ürünlere yönelik aşırı talep, hammadde ve tarım ürünleri fiyatlarındaki gerileme nedeniyle Türk lirasının değerinde aşırı düşüş yaşandı. Buna yönelik "Türk Parasının Değerini Koruma Kanunu" çıkarıldı. 11 Haziran 1930'da Merkez Bankası kurularak Osmanlı Bankası'nın görev ve yetkilerine son verildi. Merkez Bankası, emisyon artışı politikası izlemeyerek paranın değerinin koruyacak kararlar almıştır. Merkez Bankası kurulduktan sonra diğer ülke para birimleri karşısına Türk lirası değerlenme sürecine girdi.

II. Dünya Savaşı döneminde şiddetli bir enflasyon yaşandı. 1940-1945 yıllarındaki yüksek enflasyona yönelik piyasadaki paranın azaltılması amacıyla savaş döneminde servetini haksız olarak artırdığı düşünülen tüccar, büyük çiftçi ve emlak sahiplerinden 11 Kasım 1942 tarihli varlık vergisi alınmaya başlandı. Ayrıca kırsal kesimdeki halktan toprak mahsülleri vergisi alındı. Varlık vergisi 1 yıl sonra, Toprak Mahsülleri vergisi savaş sonunda kaldırılmasına rağmen piyasadan kayda değer miktarda para çekildi. 1943 yılı sonunda Varlık vergisinden elde edilen gelir 318 milyon liraya ulaşmıştı.

1950 Türkiye genel seçimleri ile Türkiye'de 10 yıl sürecek Demokrat Parti iktidarı başladı. Demokrat Parti, devlet temelli bir ekonomi anlayışını terkederek daha liberal politikalar uyguladı. Bazı ürünler haricinde ithalat büyük ölçüde serbest bırakıldı. Ayrıca ABD kaynaklı düşük faizli krediler ile Marshall yardımları alındı ve piyasaya para arzı artırılarak üretimin ve kalkınmanın artırılması hedeflendi.

1950'den itibaren uygulanan maliye ve para politikaları ciddi enflasyon artışına yol açtı ve 1954'ten itibaren ise kalıcı bir enflasyona dönüştü. Enflasyonun kalıcı hale gelmesi, karaborsacılığın artmasına yol açarak mallara erişmede uzun kuyrukların oluşmasına neden oldu. Tekel ürünleri, kağıt, kömür, Sümerbank ürünlerin yüzde yüze varan oranlarda yükseldi. Ayrıca dış ticaret dengesinin bozulması ülkede döviz darlığına neden oldu. Ekonomik istikrarsızlık Demokrat Parti iktidarına yeni bir ekonomik program uygulamaya mecbur kıldı. 4 Aralık 1958'de alınan "İstikrar Kararları" ile ithalata sınırlamalar getirilerek ithal mallara olan talebin azaltılarak döviz rezervinin artırılması hedeflendi.

1970'li yıllarda dünyada yaşanan iki büyük petrol krizi nedeniyle istikrarsız piyasa ortamında fiyatlar yükseldi.

1978-1983 döneminde 4. beş yıllık kalkınma planı uygulamaya geçildi ancak program ekonomide istenilen başarıyı sağlayamadı.[1] Özellikle ülkedeki siyasi istikrarsızlık ve güvenlik problemleri kamu yönetiminin etkinliğinin azalmasına ve bütçe açıklarının artmasına yol açtı. Bu kamu açıklarının merkez bankası kaynaklarından karşılanması, ülkede ithal esaslı sanayinin gelişmesiyle döviz ihtiyacının artması ve petrol krizleri nedeniyle enflasyon ciddi oranlarda yükseldi. 1976'da %15 olan enflasyon 1979'da %81'e 1980'de %115'ye kadar yükseldi.[1]

1978 ekonomik krizi sonrası alınan tedbirlerin yetersiz kalması 1980 yılında alınan 24 Ocak kararları'nın temelini oluşturur. 24 Ocak kararları ile Türk ekonomisinde köklü değişiklikler yapıldı: Esnek döviz kuru politikasına geçildi, fiyatlar üzerindeki kontrol kaldırıldı ve Türk lirası devalüe edildi ve döviz karşısıda Türk lirası yüzde 32.7 değer kaybetti. Bununla birlikte 24 Ocak kararları ile uygulanan disiplinli politikalar neticesinde kamu maliyesinde önemli ölçüde iyileşme gerçekleşti ve enflasyon gerileme sürecine girdi.[2] 1980 yılında %115,6 düzeyindeki enflasyon 1982 yılı sonunda %21,9'a kadar geriledi. 1983 yılında Turgut Özal'ın başbakan olduğu 45. Türkiye Hükûmeti ile birlikte ihracata dayalı büyüme stratejisine yönelik Türk lirasının değeri düşük tutularak ihracatın artması hedeflendi ve fiyatların piyasa tarafından belirlendiği bir ortamda enflasyon yeniden yükselişe geçti. 1988 yılında enflasyon %73,7 seviyesindeydi.[2]

1994 yılında Türkiye ekonomi tarihindeki en büyük kamu açığı ve cari açık yaşandı. Bunun sonucunda piyasalarda oluşan devalüasyon beklentisiyle dövize olan talebin artması ve kamunun borçlarını ödeyebilmesi amacıyla faizlerin yüzde 400'lere kadar yükselmesi, 5 Nisan Kararlarının alınması ile sonuçlandı. Tansu Çiller başbakanlığındaki DYP-SHP koalisyonunun oluşturduğu 50. Türkiye Hükûmeti tarafından "enflasyonu hızla düşürmek, TL'de istikrar sağlamak" hedefiyle açıklanan kararlar istenilen istikrarı sağlayamadı. Türk lirası % 38 devalüe edildi. ABD doları birkaç ay içinde 8 bin liradan 42 bin liraya kadar yükseldi. 1994 yılı sonunda enflasyon üç basamaklı olarak % 125,49'a yükseldi.

Yıllık enflasyon 1997'de yüzde 91'i bulmuştu. Enflasyonla mücadele amacıyla Merkez Bankası tarafından 1998 yılının başında "Enflasyonla Mücadele Programı" uygulamaya konuldu.[3] Program kapsamında uygulanan politikalar neticesinde 1998 yılı sonunda yıllık enflasyon yüzde 54'e düşmüş olsa da enflasyonu tek haneye düşürme amacına ulaşılamadığı için programın başarılı olduğunu söylemek güçtür.

18 Nisan 1999 genel seçimleri sonrasında kurulan 56. Türkiye Hükûmeti, siyasi istikrar ile yeniden enflasyonu düşürme politikası uyguladı. Merkez Bankası tarafından Aralık 1999'da stant-by anlaşması imzalanarak uygulanacak maliye politikaları ve yapısal reformlar belirlendi.

Dünyada enflasyon hedeflemesi rejimi ilk olarak 1990'da Yeni Zelanda'da uygulanmıştır.[4] Türkiye'de enflasyon hedeflemesi ilk kez 1999'da söz konusu edildi.[5] Merkez bankası başkanı Gazi Erçel ve hazineden sorumlu devlet bakanı Recep Önal'ın imzası ile Uluslararası Para Fonu'na (IMF) 9 Aralık 1999'da sunulan iyi niyet mektubunda enflasyonun hedeflenen değerlere düşürüleceği ifade edildi.[6][7] Enflasyonun son 25 yıldır Türkiye'nin ekonomik performansını zayıflattığı, Türk lirasına güveni sarsarak yüksek faize neden olduğu ve bu ekonomik durumdan en fazla zarar görenlerin ücret karşılığı çalışan kesim olduğu ifade edilerek enflasyonun düşürülmesinin ekonomik kaynakların eşit ve etkin dağıtılmasını sağlayacağı vurgulandı.[7]

Enflasyonla mücadelede 2000 yılı sonu enflasyon hedefinin tüketici fiyat endeksinde (TÜFE) yüzde 25, toptan eşya fiyat endeksinde (TEFE) yüzde 20; 2001 yılı sonu için TÜFE'de yüzde 12, TEFE'de yüzde 10; 2002 sonunda ise tek haneye düşerek TÜFE'de 7, TEFE'de 5 olacağı hedeflendi.[7]

İmzalanan 17 Stand-By Anlaşmasına göre 2000-2002 yılları arasındaki üç yıllık dönemin ilk 18 aylık sürede döviz kuru çapası uygulanarak döviz kurunun sabit tutulacağı, ikinci 18 aylık sürede ise döviz kurlarının serbest bırakılacağı kararlaştırıldı ve enflasyon hedeflemesine geçileceği açık bir şekilde ifade edildi. Buna karşın 2001 yılı ekonomik krizi nedeniyle döviz kurları planlanandan önce serbest bırakılmış ve enflasyon hedefleme stratejisininin uygulanabileceği ekonomik bir ortam kalmamıştır.

14 Ocak 1970 tarihli Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası kanununa göre kamu açıklarını Banka kaynakları ile karşılama imkanı bulunmaktaydı. Enflasyon hedefleme politikası uygulanabilmesinin ön koşullarından biri Merkez Bankası'nın bağımsız karar alabilme yeterliliğinin olmasıdır.[8] 2001 yılında Merkez Bankası kanununda değişikliğe gidildi ve Banka bağımsızlığı'nın sağlanmasında önemli bir aşama olarak kabul gören 25.04.2001 tarihli düzenleme yapıldı. "...Bankanın temel amacı fiyat istikrarını sağlamaktır. Banka, fiyat istikrarını sağlamak için uygulayacağı para politikasını ve kullanacağı para politikası araçlarını doğrudan kendisi belirler..." hükmü eklendi.

19 Şubat 2001 tarihinde beklenmedik bir şekilde Cumhurbaşkanı Ahmet Necdet Sezer ile Başbakan Bülent Ecevit arasında anayasa kitapçığı krizi meydana geldi ve kısa süre içinde 2001 Türkiye ekonomik krizi olarak bilinen ekonomik bir krize dönüştü. Çözüm olarak 13 Mart 2001 tarihinde Başbakan Bülent Ecevit tarafından ekonomiden sorumlu devlet bakanlığına Kemal Derviş getirildi ve Dünya Bankası gözetiminde hazırlanan "Güçlü Ekonomiye Geçiş Programı" kamuoyuna duyuruldu.

3 Mayıs 2001 tarihinde IMF'ye yeni bir niyet mektubu sunuldu ve 17. stand-by anlaşması revize edildi. Ekonomik Politikalar Bildirgesi'ne göre fiyat istikrarı politikasına devam edileceği ve enflasyon hedeflemesi staratejisinin uygulanabileceği ekonomik koşulların en kısa sürede sağlanacağı belirtildi. 2001 ekonomik krizinin etkilerinin devam etmesi ve 11 Eylül saldırıları ile dünya piyasalarındaki olumsuzluklar nedeniyle mevcut stant-by anlaşmasının ihtiyaçlara cevap veremeyeceği düşüncesiyle yeni bir niyet mektubu ile 18. stant-by anlaşması talep edildi. Yeni programda 2002, 2003 ve 2004 yılları için yüzde 35, 20 ve 12 enflasyon oranları hedeflenmiş olsa da fiili olarak enflasyon odaklı bir strateji uygulanamadı. Bu nedenle 2000-2004 yılları arası dönem Merkez Bankası tarafından örtük enflasyon hedefleme dönemi olarak tanımlanır.

1999 yılından itibaren enflasyon hedeflemesi sürekli gündemde kalmış olsa da fiili olarak uygulamaya geçilmesi 2004 bulmuştur.[9] Bu nedenle 2002-2005 yılları arası dönemde uygulanan politika "Örtük Enflasyon Hedeflemesi Stratejisi" olarak nitelendirilir.[4]

Enflasyon hedeflemesi rejimi resmi para politikası olarak 2006'da uygulanmaya başlandı.[4] Bu tarihten itibaren enflasyon hedeflenen oranlara düşmemiş olsa da 1990'lı yıllardaki gibi aşırı dalgalı ve enflasyonist oranlar yaşanmadı ve yıllar itibarıyla belirli bir düzeydeki yerini korudu.[10]

Tüketici fiyat endeksi ya da kısaca TÜFE, halkın kullandığı temel tüketim ürünlerindeki fiyat artışı üzerinden hesaplanan endekstir. Buzdolabı, televizyon gibi dayanıklı tüketim malları, ekmek, domates gibi dayanıksız ürünler ile eğitim, ulaşım, konut masrafı, vb. ürünlerden oluşan bir sepet üzerinden hesaplanır. Dünyada da en çok kullanılan fiyat endeksidir. Kullanımı yaygınlığı nedeniyle Avrupa ve Amerika başta olmak üzere Türkiye'de de enflasyon oranı denildiğinde bakılan ilk endeks Tüfe'ye göre hesaplanan enflasyon oranıdır.

Gayri safi yurt içi hasıla'yı oluşturan tüketim, yatırım, kamu harcamaları, ihracat gibi tüm fiyat birimleri üzerinden hesaplanır. GSYH enflasyon sepeti ülke için üretim durumuna bağlı olarak sürekli güncellenir ve yalnızca yurtiçinde üretilen mal ve hizmetlerin fiyatlarını kapsar.

Para arzı sonucunda oluşan enflasyon neticesinde halkın satın alma gücü azalmakta, bu durum da devletin para basması sonucu oluşan maliyeti halkın üstlendiği anlamına gelir. Literatürde enflasyon vergisi olarak tanımlanan bu durum Türkiye tarihinde 1990'lı yıllarda yaşandı.

Yüksek ve sürekli bir enflasyon geleceği öngörememe ve gelecekle ilgili endişelere sebep olmaktadır. Bu durum da yatırım, istihdam, faiz oranları, ekonomik büyüme, vb. birçok etkiye yol açar.

Türkiye'de sık hükûmet değişikliklerinin yaşanmasına bağlı olarak ekonomi politikaları da kısa sürelerde değişikliğe uğramaktadır. Türkiye ekonomi tarihi'nde yaşanan ekonomik krizler ve devalüasyonlar enflasyonun oranlarının gelecek için belirsizliğini artırmakta ve tahmin edilebilirliğini azaltmaktadır. Beklenen enflasyon ile gerçekleşen enflasyon arasındaki farkın açılması ise bazı ekonomik sonuçlara yol açmaktadır.

Türkiye'de işçiler için asgari ücretin belirlenmesinde ve kamu kesiminde çalışan memur maaşlarına yapılacak zam oranının hesaplanmasında Türkiye İstatistik Kurumu tarafından açıklanan yıllık enflasyon oranları önemlidir.

İşçi, emekli ve memur maaşlarına zam yapılması Türkiye'de birçok seçim kampanyasında siyasi söylem olarak kullanıldı. "İşçiyi enflasyona ezdirmedik"[12], "Emeklilere enflasyonun üzerinde zam yaptık", vb. ifadeler siyasetçiler tarafından sıklıkla kullanılmaktadır.[13] Öte yandan muhalif partiler tarafından da işçi, emekli, memur maaşlarına yapılan zamları eleştirmek amacıyla fiyat pahalılığı ve geçim zorluğu sıklıkla gündeme getirilir.

Yakın tarihte gıda fiyatlarında yaşanan yüksek enflasyon nedeniyle 31 Mart 2019 yerel seçimleri öncesinde özellikle büyükşehirlerde olmak üzere tanzim satış yerleri açıldı. Tüketicinin temel gıda tüketim ürünlerini uygun fiyat ile alabilmesinin amaçlandığı tanzim satış yerleri seçimlerden sonra kapandı.

Enflasyonun yüksek olması Türk lirasının değerinin azalmadına neden olduğundan özellikle ücretli kesim tasarruflarını döviz ve altın gibi başka alanlarda tutmaktadır. Yüksek enflasyon ortamında yatırım maliyetlerini hesaplamak güçleşeceğinden yatırımcılar riske girmek yerine daha güvenilir yatırım araçlarına yönelmektedir.

Halkın bugünü ve geleceği için duyduğu güven duygusunu zedeleyerek belirsizlik ortamı yaratır ve tüm toplum kesimlerini ve bireyleri tahrip eder. Kişilerin çalışarak elde ettiği gelir ve tasarrufların beklenen satın alma gücünü sağlamadığını gören insanlarda güven duygusu azalır. "Alın teri" diye tanımlanarak yüceltilen çalışma yerine kısa ve kolay yoldan para kazanmaya ilgi artar. Bu durum tüm sosyal ve ekonomik ilişkileri etkileyerek bireyler arasında ahlaki olmayan davranışların yaygınlaşmasına neden olur.

Gelir dağılımı üzerindeki bozulmanın bir sonucu olarak özellikle kendini koruma şansı az olan sabit gelirli çalışan kesim üzerindeki ekonomik baskı artar ve özellikle bu kesimin yoksullaşmasına yol açar.