Müşfik diktatörlük

Napolyon Bonapart

Fransa'da askeri başarıları sebebiyle popülerleşen Napolyon Bonapart, Fransız toplumunda çabucak büyük bir önem kazandı. 1804'te, iç savaştaki Birinci Fransız Cumhuriyeti'nin başına bir darbeyle gelip kendini İmparator ilân etti. Askeri bir diktatör olarak hem ülkenin hem de ordunun başındaydı. Çabucak çok sayıda koalisyonu yenerek on yıl boyunca Avrupa'ya hükmetti. Zamanında baskıcı ve şiddete eğilimli bir diktatör olarak görüldüğü hâlde bir takım anayasal hakları da o yerleştirmiştir. Bunlardan en önemlisi, suistimale müsait, karmaşık ve etkisiz Devrim öncesi feodal hukuk sistemine son veren 1804 tarihli Napolyon Kanunları'dır. Bununla, hukukun üstünlüğü tanınmış, kanunların yürürlüğe girebilmesi için remen ilanı şart koşularak gizli kanun çıkarılması engellenmiş ve kanunun yetersiz kaldığı suçlarda adaleti sağlamak için yargıçlara ilk defa kanunları yorumlama yetkisi verilmiştir. Dünya'daki çoğu devletin hukuk sistemleri hâlâ Napolyon Kanunları baz alınarak hazırlanmaktadır.

1791'de Napolyon döneminde çıkarılan yeni ceza kanununda sadece "gerçek suçlar" cezalandırılmış, "hurafe, feodalizm, vergi sistemi ya da despotluktan kaynaklanan sahte suçlar"[1] yer almamıştır.[2] Böylece dine hakaret, delalet, kutsal şeylere saygısızlık, cadılık, ensest ve eşcinsellik suç olmaktan çıkarılmış, eski cezalandırılanlar çabucak affedilmiştir.

Ayrıca Napolyon, aldığı ülkelerde herkese dini inancı ne olursa olsun eşit haklar verdi. Yahudileri, Katolik ülkelerdeki Protestanları ve Protestan ülkelerdeki Katolikleri gettolarda yaşamaya zorlayan kanunları kaldırdı, hepsinin mülkiyet , inanç ve kariyer haklarını genişletti. Ülkenin içinden ve dışından Napolyon'un politikalarına antisemit tepkiler geldiyse de o, bu özgürleştirmenin Fransa'ya daha fazla Yahudi çekerek ülkeyi geliştireceğini düşünüyordu.[3]

Mustafa Kemal Atatürk, Ankara, 29 Ekim 1925.

Asker kökenli olduğu, olağanüstü yetkilerle donatılmış bir tek parti rejiminin başında ölümüne dek iktidarda kaldığı için bazen müşfik bir diktatör olarak anılan Mustafa Kemal Atatürk[4][5][6][7][8][9], 1919'dan 1923'e dek Türk Kurtuluş Savaşı'nda ettiği önderlik ve 1923'ten 1938'e dek süren Cumhurbaşkanlığı süresince, eski Osmanlı toprakları üzerindeki yabancı etkisini ortadan kaldırmış, günümüzdeki Türkiye Cumhuriyeti'ni de kurarak ülkesinde hayranlıkla bakılan bir figüre dönüşmüştür.[10] Atatürk Devrimleri, kadınlara seçme ve seçilme hakkı vermiş, toprak reformu yaparak köylüleri ağır aşar vergilerinden kurtarmış, aristokrasi ve teokrasiyi kaldırmış, Türkiye'de laikliğin, Türk dili ve eğitiminin modernleşmesinin ve şeriat hukuku yerine Batı usulü bir hukukun yerleşmesini sağlamıştır.[11]

Atatürk, iktidarı süresince Türkiye'yi demokratikleştirmek için çalışmalarda bulunmuştu, bu sebeple diğer müşfik diktatörlerden ayrılıyordu. Millî Mücadele'yi başlatan beş kişilik kadronun Mustafa Kemal Paşa dışındaki dört üyesi (Rauf Bey, Kazım Karabekir Paşa, Refet Paşa ve Ali Fuat Paşa) muhalefete geçerek Atatürk'ün izniyle bu amaca yönelik Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası'nı kurdular. 1925 Mart'ında çıkan Genç Hâdisesi (Şeyh Sait İsyanı, Doğu İsyanı) üzerine sıkıyönetim ilan edilerek Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası kapatıldı. Bunun üzerine İzmir Suikastı gerçekleşmiştir.

1927'de kabul edilen Cumhuriyet Halk Fırkası Tüzüğü ile Atatürk partinin "değişmez genel başkanı" ilan edildi ve milletvekili adaylarını seçme yetkisi, kaydı, hayatı boyunca kendisine tanındı. 15-20 Ekim 1927 tarihleri arasında Ankara'da toplanan CHF ikinci kurultayında Kurtuluş Savaşı'nı ve Cumhuriyet'in kuruluşunu anlatan Nutuk'u (Söylev) okudu.[12] Kurtuluş Savaşı'nın Gazi'nin bakış açısıyla anlatımını içeren Nutuk, Türkiye Cumhuriyeti'nin Millî Mücadele'ye ilişkin resmî görüşünün esasını oluşturur ve Millî Mücadele'yi Mustafa Kemal Paşa ile birlikte başlatan ve yürüten askerî ve siyasi şeflere karşı (Rauf, Karabekir, Refet Bele, Mersinli Cemal Paşa, Cafer Tayyar Eğilmez, "Sakallı" Nurettin Paşa, Celalettin Arif Bey vb.) bir tartışma konusu niteliği de taşır.[13] Atatürk 1927 yılında askerlikten Müşîr (Mareşal) rütbesiyle emekli oldu.

12 Ağustos 1930'da İsmet Paşa'nın hükûmetine alternatifleri sunmak amacıyla çok partili demokratik hayata kavuşmak için Gazi Mustafa Kemal Paşa'nın yakın arkadaşı Fethi Bey (Okyar)'e Serbest Cumhuriyet Fırkası'nı kurdurarak kız kardeşi Makbule Hanım (Boysan, Atadan),[14] çocukluk ve okul arkadaşı Nuri Bey (Conker)'leri de üye yaptırdı. Ancak 17 Kasım 1930'da gericilerin partiyi kullanmaları korkusu[15] ve partinin Mustafa Kemal'i hedef almasından[16] dolayı partiyi feshetti.

Bu demokrasi denemesinden biraz önce, ordunun siyasete müdahale etmesinin demokrasiye zarar verebileceğini düşünerek Askerî Ceza Kanunu'nu (22 Mayıs 1930 tarih ve 1632 sayılı kanun) meclisten geçirdi. Bu kanunun 148. maddesine ordu mensubunun siyasi toplantılar ve gösterilere katılmasını siyasi partiye üyesi olmasını, siyasi maksatlarla şifahi telkinlerde bulunmasını, siyasi makale yazmasını ve siyasi nutuk söylemesini yasaklanan hükmü koydurdu. Menemen Olayı bunun üzerine gerçekleşmiş ve onun ardından sıkıyönetim ilan edilmiştir.

Türkiiye'deki tek parti rejimi, Atatürk'ün ardından Cumhurbaşkanı olan İsmet İnönü'nün iktidarı sırasında, 1946'da Demokrat Partinin kurulması ve onların da 1950 seçimini kazanması suretiyle sonlandırımıştır.

Josip Broz Tito, 1949

Josip Broz Tito, eski Yugoslavya Sosyalist Federal Cumhuriyeti'ni başbakan ve cumhurbaşkanı (1944'ten 1980'deki ölümüne dek de ömür boyu başkan) olarak, bazılarının otoriter olarak eleştirdiği bir şekilde yönetmiş,[17][18][19][20] ancak "çoğu kişi tarafından müşfik bir diktatör olarak görülmüştü".[21] Yugoslavya'nın içinde ve dışında sevilen bir figür olan Tito,[22] birleştirici bir sembol olarak görülmüş,[23] iç politikaları Yugoslav federasyonunun halklarının barış içerisinde bir arada yaşamasını sağlamıştı. Ülkenin ekonomisi, yardımcısı Edvard Kardelj'in tasarladığı özyönetimi sistemi altında bir bolluk dönemine girmişti.[24] Tito, Bağlantısızlar Hareketi'nin ilk genel sekreteri olarak daha büyük uluslararası önem kazandı.[25]

Bu bakış açısı Yugoslavya'nın dağılması'nın ve II. Dünya Savaşı'nın akıbetinde Yugoslav Partizanları ve Yugoslavya Komünistler Birliği'nin işlediği suçların (Bleiburg sürgünleri, Foibe katliamları, Tezno katliamı, Macelj katliamı, Kočevski Rog katliamı, Barbara Pit katliamı ve 1944-45 Sırbistan'daki komünist temizlikleri) soruşturulmasının ardından sağcı çevrelerde önemli ölçüde değişti. Ancak Tito'nun Yugoslavya'yı Nazi Almanyasıyla Faşist İtalya'nın işgallerinden kurtarmadaki önderliği hâlâ tüm eski Yugoslav ülkelerinde resmi düzeyde saygıyla hatırlanır.

Tito'nun parti, devlet ve ordudaki liderliği itibari olmakla beraber, danışmanı Vladimir Bakarić'in deyimiyle temkinli bir "federasyonu federe etme" süreci yürüterek ülkede ademimerkezileşmeyi ve "özgürleşmeyi" sağlamak için kişisel otoritesini ve popülaritesini kullandı.

1963'te yeni bir anayasanın çıkmasını, 1965'teki geniş çaplı ekonomik reform programını, 1966'da anayasaya ek düzeltmelere gidilmesini ve en nihayetinde 1974'teki yeni anayasanın çıkması sayesinde Yugoslavya'yı tamamen kendine yeten, demokratik bir topluma dönüştürülmesini destekledi.

1971'deki anayasa değişiklikleriyle, ademimerkezileşmeden önceki gibi klasik, merkezi bir cumhurbaşkanlığı ofisi yerine her biri farklı eyalet ve bölgelerden seçilen sekiz üyeden müteşekkil, dönüşlü bir cumhurbaşkanlığı sistemi getirildi.

1974 Anayasası, Yugoslavya'daki her bir cumhuriyete de jure "...ayrılma da dahil, kendi kaderini belirleme hakkı..." vererek merkezi, federal hükümetin her bir cumhuriyet üzerindeki yetkisini azaltarak Yugoslavya'yı gerçek bir konfederasyona dönüştürdü

Lee Kuan Yew, 1965

1965'teki bağımsızlığından itibaren Singapur, görece geri kalmış ve fakir bir tarım toplumundan Asya'nın en gelşimiş ve en zengin ülkelerinden birisine ve uluslararası bir havacılık, bankacılık, finans, turizm ve nakliyat merkezine dönüştü. Singapur, Dört Asya Kaplanı'ndan birisi olarak adlandırıldı. Lee Kuan Yew iktidarı, 1990'dan beri Singapur siyaseti üzerinde mutlak tahakkümmünü sürdürürken onun Halk Hareketi Partisi o zamandan beri Singapur'u bir baskın parti sistemiyle yönetmeye devam etmektedir. Bu yüzden Lee, "müşfik bir diktatör" olarak anılmaktadır.[26][27] 1959'dan 1990'a dek iktidarda kalan bir lider olarak Lee,[28] otokratik sayılan bazı kanunlar çıkarmış, siyasi muhalefeti dağıtmaya çalışmıştı. Buna rağmen Singapur'u dönüştürmedeki başarısı nedeniyle orada hâlâ saygıyla anılan bir figürdür. The Independent'tan Peter Popham, Lee'yi "en başarılı siyasi fırstçılardan birisi" olarak adlandırdı.[29] Lee'nin 1990'da Başbakanlıktan istifası ve 2015'teki ölümünden beri Singapur'da hukukun üstünlüğü geliştirilmiş, ülke bir demokratikleşme sürecine girmiştir.[30] Buna rağmen Singapur hükümeti, hâlâ diğer partiler tarafından tam ve kısıtsız bir ifade özgürlüğüne izin vermemekle eleştirilmektedir.

Muammer Kaddafi de rejiminin siyasi fikir ayrılıklarına uyguladığı baskıya rağmen bazen müşfik diktatör sıfatıyla anılmaktadır.[31]

Kaddafi'nin iktidarında sağlık, eğitim ve elektrik hizmetleri tüm halk için ücretsizde ve okur yazarlık %10'dan %90'a çıkmıştı. Yeni evliler, evlilikleri üzerine 60.000 Libya dinarı (47.244$) kazanırdı. Ülke boyunca ücretsiz konaklama sağlanırdı. Büyük bir Büyük İnsan Yapımı Nehir, ülkedeki çöllük alanlar boyunca büyük şehirlere su sağlaması için inşa edilmişti.[32][33] Kaddafi'ye, bazılarının Libya'daki köle ticaretini onun bitirdiği yönündeki kanılarından yola çıkılarak bu bağlamda da müşfik diktatör denilmiştir. Bu kanılar, onun rejimini herhangi bir işler hükümetin sağlayabileceği şeyler yüzünden onun baskılarını aklama çabası olarak görenlerin tepkisini toplamıştı.[34]

France-Albert René iktidara darbeyle geldiği hâlde, Seyşeller'i bağımsızlığından sonra çabucak gelişebilmesi onun kurduğu tek partili sosyalist rejim sayesinde oldu. Onun yönetiminde çok sayıda idari ve kamusal kurumun temeli atıldı, evrensel bir sağlık sistemi geliştirildi ve yeni açılan eğitim kurumları sayesinde ülkedeki okur yazarlık oranı %90'a çıkarıldı.[35][36]