Kütahya Sancağı

Kütahya Sancağı. Osmanlı Devleti'nde Anadolu Beylerbeyliği on dört sancaktan oluşuyordu. 1451'den önce Ankara ve 1451'den sonra eyalet merkezi olan Kütahya'ya "Paşa Sancağı" denirdi. Kütahya Sancağı'na bağlı kazaların adedi zaman zaman değişmiştir. Bir zamanlar otuz kazaya sahip iken yirmi beşe, daha sonra on sekiz ve on altıya düşmüştür. Kazaların isimleri şunlardır:[1] Kütahya, Uşak, Eğrigöz (Emet), Gediz, Tavşanlı, Güre[2], İnay, Eşme, Sirke[3], Silinti[4], Homa[5], Dazkırı, Baklan, Dağardı[6], Banaz, Çal, Şeyhlu[7], Geyikler, Kula, Çarşamba, Ezine, Honaz, Balat, Lazkiye (Denizli), Bozüyük, Bozkuş, Gılcan[8], Çakırca[9], Osmaneli, Kazıklı[10], Siçanlı[11], Gököyük[12].

1591 yılından sonra beş kaza Kütahya'dan alınmış ve daha sonra da Buldan, Sarayköy, Honaz, Denizli, Bozüyük kazaları ayrılarak Kütahya Sancağı on sekiz kazaya daha sonra on altı kazaya düşmüştür.[13]. Kütahya'ya tâbi olarak Hisarönü, Akçaçeşme, Ova, Benliköşk, Tepe, Çukurca isimleri de geçmektedir.[14]

Muhassıllık ve sancak teşkilatı

Kütahya 1451 senesinden 1832 senesine kadar Anadolu Eyaleti'nin merkezi olarak kalmıştır. Eyalet teşkilatı bozulmaya başlayarak vezirlerin çoğalmasından dolayı sancaklara kadar vezir tayini mecburiyeti ortaya çıktıkça Anadolu Eyaleti küçülmüş, 1825 senesini müteakip vilâyet şekline girmiş ve eyalete bağlı sancakların bir kısmı ayrılmış; daha sonra Kütahya merkez olmak üzere Afyonkarahisar, Sultanönü (Eskişehir) ve Ankara'dan ibaret kalmış ve hatta bir ara Afyonkarahisar bile hariçte bırakılmıştır. 1826 senesi teşkilatında ise[15] on dört sancaklı olan eski Anadolu Eyaleti dörde ayrılarak merkezi Kütahya olmak üzere Eskişehir, Afyonkarahisar ve Ankara Sancakları Darendeli İzzet Mehmet Paşa'ya tevcih kılındı.

Anadolu merkez sancağının kazaları 1786 tarihlerine kadar yirmi beş iken on altıya kadar inmek suretiyle Kütahya Sancağı bile küçültüldü. Kütahya, 1833 senesine kadar Anadolu Valiliği'nin merkezi olarak kalmıştır. Son vali olan eski Sadrazam Mehmed Emin Rauf Paşa, sadrazamlıkla İstanbul'a çağrılıp hareketinden az bir süre sonra Mısırlılar'ın Kütahya'yı işgal etmeleri üzerine valilik teşkilatı son bulmuş ve muhassılla idare edilmek üzere karar kılınmıştır. Mısırlılar'ın çekilmesini müteakip Anadolu valilik teşkilatı iade edilmeyerek Kütahya'ya muhassıllıkla Halil Kâmilî Ağa tayin edilmiştir (1833).[16]

Halil Kâmilî Ağa'dan sonra 1835 senesinde Çerkez Hafız Mehmet Paşa livalıkla Kütahya muhassılı oldu. Bir sene sonra ferikliğe[17] terfi eden Hafız Paşa'ya Kütahya ile beraber Afyonkarahisar'ın da mülki ve askeri idaresi bırakıldı.[18] 1839'da Afyonkarahisar, Eskişehir, Kütahya sancakları ferikliği Kütahya'da ikamet etmek üzere Tayyar Paşa'ya verilmiş ve sancakların miralaylara[19] idaresi emrolunmuştur.

1840 senesinde Kütahya'nın umuru askeriyesi Hüdavendigâr Sancağı'na bağlandığından askeri zabıta işlerine bakmak üzere Mirliva Mazhar Paşa isminde bir zat Kütahya'ya gönderilmiştir.[20] 1840 senesinden itibaren Kütahya'nın mali ve inzibati umuru birbirinden ayrılarak umuru maliyesi muhassıla verilmiştir.[21]

1841 senesinde Kütahya, Kocaeli, Bolu, Eskişehir, Karesi, Afyonkarahisar sancakları birlikte Hüdavendigâr eyaleti meydana gelmiş, münasip kaymakamlarla idaresi uygun görülen bu sancakların ortasında olduğundan Kütahya merkez sayılmış ve yalnız eyalet ismine Hüdavendigâr Eyaleti denmiştir. 1842 Kasımı'nda Dilâver Paşa'nın eyalet müşirliği zamanında Hüdavendigâr Eyaleti merkezi Kütahya'dan Bursa'ya nakledilmiş[22] ve Kütahya müstakil liva oluncaya yani 1915 senesine kadar Bursa'ya bağlı sancak olarak kalmıştır.

1842 senesinden itibaren Kütahya Kaymakamı Tevfik Paşa'nın idaresine kadar (1866) Kütahya sancak kaymakamlığı ile idare edilmiştir. Kaymakamlık tabirinden maksat mevcut kaza kaymakamları ile denk olmayıp vilayete bağlı mutasarrıf makamına denk kullanıldığı 1858 senesi takvimi vekayisinde yayımlanan talimatnamede belirtilmiştir.[23]

Kütahya Sancağı muhassıl, kaymakam ve mutasarrıfları

1833 senesi Mayıs-Haziran aylarında Anadolu Eyaleti teşkilatı değişerek Kütahya eyalet merkezi olmaktan çıkmıştır. Burada muhassıllık, feriklik,[24] kaymakamlık ve sancak teşkilatında Kütahya'ya gelen muhassıl, ferik, kaymakam ve mutasarrıfların isimleri yazmaktadır.

  • Halil Kâmili Ağa: 1833 senesinden 1835 senesine kadar Kütahya muhassılı oldu. Tercümei hali Kütahya Muvakkithânesi kitabesinde yazılıdır.
  • Hafız Mehmed Paşa: Saraydan yetişmiştir. 1835'te Halil Kâmili Ağa'nın yerine Kütahya ve Karahisar-ı Sahip muhassılı ve Feriki oldu, 1837'de Sivas Eyaleti'ne tayin edildi.
  • Dilâver Paşa: 1837'den 1839 senesine kadar Kütahya ve Karahisar-ı Sahip muhassılı oldu.
  • Tayyar Paşa: Gürcü'dür. Küçük Hüseyin Paşa'nın kölesi idi. 1839 senesinde Hüdavendigâr Eyaleti feriki ve Kütahya ve Karahisar-ı Sahip muhassılı oldu. Bir sene sonra ayrıldı.
  • İsmet Paşa: Ramazanoğulları'ndan Necip Bey'in oğludur. 1840'ta Tayyar Paşa'ya halef oldu ve 1841'de ayrıldı
  • Mazhar Paşa: İsmet Paşa'ya halef oldu.
  • Mustafa Paşa: Hüdavendigâr Eyaleti müşiri Rıza Paşa'nın yerine vekâleten Hüdavendigâr Feriki ve Kütahya ile Karahisar-ı Sahip muhassılı olup onun zamanında merkezi Kütahya olan Hüdavendigâr Eyaleti'ne İzmit ile Eskişehir de ilâve oldu. Mustafa Paşa 1842'de ayrıldı.
  • Dilâver Paşa: İkinci kez Kütahya Ferikliği'nde Mustafa Paşa'ya halef oldu
  • Mehmed Şerif Paşa: 1842'de Kütahya ferik ve muhassılı olan Şerif Paşa 1843'te ayrıldı.
  • Kütahyalı Ali Paşa: 1843 senesinde Kütahya Sancağı kaymakamı oldu.
  • Kilisli Mehmed Münip Paşa: 1844 senesinde kaymakam oldu.
  • İbrahim Ethem Bey (Molla Bey): 1845'ten Ekim 1847'ye kadar kaymakam oldu.
  • Osman Seyfi Bey: Hacı Ömer Efendi'nin oğlu olup Diyarbekir defterdarı iken 1847 Ekim'de İbrahim Ethem Bey'in yerine kaymakam oldu, 1848'de vefat etti.
  • Abdüllâtif Efendi: Karahisar muhhassıllığından gelip Ekim 1848'de ayrıldı.
  • Erzincanlı Hacı İzzet Bey: 1848 Ekim'de kaymakam olup 1849 Ekim'de ayrıldı.
  • Mehmet Raşit Efendi: Rikâbı hümayûn kapıcı başlarından iken Kütahya kaymakamı oldu ve 1850 senesi içerisinde ayrıldı. Kendisine Hafız Ağa da denirdi.
  • Said Paşa: İslimye kaymakamı iken 1850'de Kütahya kaymakamı oldu ve bir sene sonra hizmetine mükafâten mirilümeralık verilerek 1851 Haziranı'nda Sofya kaymakamlığına gönderildi.
  • Pertev Paşa: 1851 Haziranı'nda kaymakam oldu, daha sonra Beyazıt kaymakamlığına tayin edildi.
  • Tahir Efendi: Haziran 1852'de Gümüşhane kaymakamlığından geldi, 1854'te Bolu kaymakamı ile becayiş edildi.
  • Baha Bey: Kapıcı başı rütbesiyle kaymakam olup 1855'te ayrıldı.
  • Mehmed Cemil Paşa: Ser kâtibi Mustafa Paşa'nın damadı olup o sayede mirimiran olmuş ve 1855'te Kütahya kaymakamı oldu. 1856 başlarında ayrıldı.
  • Motoş Paşa: Medine-i Münevvere muhafızı iken 1856 senesinin ilk ayında kaymakam oldu, 1858'de ayrıldı.
  • Mehmet Nebil Paşa: 1858'de kaymakam oldu, 1861'de ayrıldı.
  • Asaf Paşa: 1862'de kaymakam olup Haziran 1863'te ayrıldı.
  • Abdülhalim Paşa: 1863'te kaymakam olup 1864'te ayrıldı.
  • Arnavut Ali Tevfik Paşa: Nisan 1866'da Kütahya kaymakamı olup, 1867 Eylül'de ayrıldı.[25]
  • Hasan Hakkı Bey: Eylül 1867'de Kütahya mutasarrıfı oldu. 1870'te ayrıldı.
  • Ethem Paşa: 1870'te Kütahya mutasarrıfı olup 1872'de ayrılarak bir süre sonra Amasya mutasarrıfı oldu.
  • Tali Efendi: Mart 1872'de mutasarrıf olarak aynı sene Ağustos ayında ayrıldı.
  • Raif Bey: Edirne vali vekilliğinden Ağustos 1872'de gelerek Kütahya mutasarrıfı oldu. 1874 senesi içerisinde ayrıldı. Damat Nuri Paşa'nın eniştesidir.
  • Hacı Tayyarzâde Ata Bey: 1874 sonundan 1876 senesine kadar mutasarrıflık etti.
  • Ali Rıza Paşa: 1876 senesinde Hicaz cali kaymakamı iken Kütahya mutasarrıfı olup 1877'de ayrıldı.[26]
  • Mehmed Arif Paşa: 1877 senesinden 1879 senesine kadar.
  • Haydar Bey: 1879'dan 1881 senesine kadar.
  • Münip Paşa: 1881'den 1883 senesine kadar.
  • Hasan Fehmi Paşa: 1883'ten 1884 senesine kadar.
  • Tevfik Paşa: 1884'ten 1886'ya kadar (2. kez).
  • Hâşim Paşa: 1886'dan 1888 senesine kadar.
  • Tevfik Paşa: 1888'den 1889 senesine kadar (3. kez)
  • Veysel Paşa: 1889'dan 1890'a kadar.
  • Ahmed Hamdi Paşa: 1890'dan 1892'ye kadar.
  • Celâl Paşa: Mayıs 1892'den Şubat 1893'e kadar.
  • Ahmed Fuad Paşa: 1893 Ramazanı'ndan 1908 Temmuz'a kadar.
  • Hacı Osman Paşa: 1908 senesinde Ağustos ayından aynı sene Ekim ayına kadar vekâleten mutasarrıf olup aynı sene Aralık ayında asîl olmuş ve 1909 Mayıs'ta ayrılmıştır.
  • Hasan Bey: Antalya mutasarrıfı iken 1909 Maısı'Ndan aynı yılın Eylülü'ne kadar Kütahya mutasarrıfı olarak görev yaptı.
  • Ömer Mümtaz Bey: Eylül 1909'dan Mayıs 1911'e kadar mutasarrıflık yaptı.
  • İsmail Kemal Bey: 1911 Mayıs başından 1913 Ağustos sonlarına kadar.
  • Faik Âli Bey: 1913 Ağustosu'ndan Ekim 1913'e kadar (1. kez)
  • Ahmet Müfit Bey: 1913 Ekim'den aynı yılın sonuna kadar (1. kez).
  • Faik Âli Bey: 1913 sonundan 1913 Nisan'ın ilk gününe kadar (2. kez).
  • Ahmet Müfit Bey: 1915 Nisan'dan 1918 Mayıs'a kadar. Dahiliye Vekâleti Başmüfettişlerinden iken emekli oldu.
  • Fevzi Bey: 1918 Haziran başlangıcında mutasarrıf olup aynı sene Ekim ayında ayrıldı.
  • Naci Bey: 1919 Mayıs sonlarında ayrıldı.
  • Sait Bey: Haziran 1919'da Söğüt kaymakamlığından Kütahya mutasarrıflığına tayin olundu. Aynı yıl Ekim başlarında Eskişehir'e terfi olundu. Üçüncü defa Eskişehir meb'usu iken vefat etmiştir.
  • Rahmi Bey: 1919'da tayin olundu ve 1920 Temmuz sonuna kadar kaldı. Kısa bir süre sonra Kütahya işgal altına düşmüştür.[27]
  • Hilmi Bey: Kütahya'nın kurtuluşu üzerine Yozgat'tan Eylül 1921'de Kütahya mutasarrıflığına getirilmiş, Nisan 1922'de Bursa valisi olmuştur. Nüfuz sahibi ve kıymetli devlet adamlarından olup daha sonra Dahiliye Vekâleti Müsteşarlığı yapmıştır.
  • Fevzi Bey: 1922'de mutasarrıf oldu. 1922'de Kütahya vilayet oldu.
  • Nusrat Bey: Fevzi Bey'in Vekâlet Emirliği'ne alınması üzerine 1930 Nisanı'nda Kütahya valisi oldu. Bundan evvel Manisa valiliği yapmıştır. Milli Mücadele'nin ilk tehlikeli ve fevkalade anlarında Zonguldak mutasarrıflığında çok önemli hizmetler yapmış, çalışkan ve kıymetli bir idareciydi.[28]

Kaynakça
  1. Uzunçarşılı, İ.H. Kütahya Şehri, İstanbul Devlet Matbaası, 1932, s, 96-97
  2. Güre, Eşme kazasının nahiyelerindendir
  3. Eşme'nin merkez nahiyesi köylerindendir
  4. Manisa Kula'nın köylerindendir
  5. Çivril köylerindendir
  6. Simav'ın nahiyesidir
  7. Şimdiki adı Işıklı olan köydür
  8. Uşak merkeze bağlıdır
  9. Denizli'nin Davazın Çakır veya Çakırbağı denilen köylerinden biri
  10. Denizli taraflarında idi
  11. Afyon'un nahiyesi idi
  12. Uşak Eşme'nin batısında idi
  13. 1672 senesinde Kütahya'ya gelen seyyah Evliya Çelebi Kütahya'nın 25 kazası olduğunu yazarak şu isimleri zikreder, Kütahya, Emed, Simav, Gediz, Silinti, Kula, İnay, Eşme, Güre, Sirke, Çakırca, Gököyük, Denizli, Şeyhli, Baklan, Tazkırı, Homa, Geyikler, Uşşak, Banaz, Honaz, Ezine, Çarşamba, Dağardı, Çal
  14. 1790'lı senelere kadar basılmış olan bir mecmua, Kütahya Kütüphanesi
  15. 1826 senesinde Yeniçeriliğin ilğasından sonra idarei mülkiye suhulet kesbettiğinden Anadolu tarafı eyaleti dörde hasr ile mutasarrıfları bulunan Paşaların mutedil mütesellimler ile idarelerine karar verildi. Bu münasebetle Bahrisiyah boğazının Anadolu mabeyni muhafızlığı ile Sultanönü, Karahisarı Sahip, Ankara Sancakları Anadolu unvaniyle Darendeli İzzet Mehmet Paşaya, Kocaeli, Hüdavendigâr, Karasi, Menteşe Sancakları Serasker Hüseyin Paşaya, Bolu, Viranşehir, Kastamonu, Çangırı sancakları Rauf Paşaya, Hamit, İzmir, Aydın, Saruhan, Teke, Muğla Vezir Hüseyin Paşaya ihale kılındı (Vak'anüvis Ahmed Lütfi Efendi Tarihi s, 207)
  16. "Bu defa mütesellimliği muhassıllık veçhile uhdesine ihale kılınan Halil Kâmilî Ağa dame mecduhu....muhtazayı iradei seniyyei şahanem üzere mukataat hazinesinde mazbut elviyeden Kütahya Sancağına.... "(1 Haziran 1833) Devlet hazinesine bağlı mukataatı idare veya Vüzera hasları varidatını tahsile memur olanlara Muhassıl denir. Halil Kâmilî Ağa Rauf Paşa'nın mütesellimi iken Mısırlılar'ın gelmesi üzerine efendisi ile beraber çekilmiş ve mütesellimliğe Kütahyalı Reşit Ağa tayin edilmişti
  17. Tümgenerallik
  18. [...Kütahya ve Karahisar sancakları dahi Redifi Hassai Müdavendigâr unvanile Müşiri müşarünileyhe mülhak ve nezaretine dahil olmak üzere ibkaen Hala mutasarrıfı saadetlu Hafız Paşa Hazretlerine...] sene 1835 vakayi no, 135
  19. Osmanlı'da Albaylığa denk rütbe
  20. Sultan Mahmut Asakiri mansureye pek ehemmiyet verdiğinden o tarihte vilayet ve sancak teşkilatı hep buna göre yapılmıştı
  21. "Hüdavendigâr sancağının umuru zaptiyesi memuru olup bu defa Kütahya umuru zaptiyesi dahi ilhakan uhdesine ihale ve tefviz kılınan İsmet Paşa damet mealihi....Kütahya'nın hasbelcivar Hüdavendigâr sancağına irtibatı tabiisi olarak iki yüz elli altı senesi şabanülmuazzamının onbirinci gününden avatıfı aliyyei şahane ve avarifi behiyyei padişahanemden inayet efzayi sünuh ve sudur olan emri mühayununı şevketmakrunı mülûkânem mucebince zikrolunan Kütahya sancağının ilhakan uhdenize ihale ve umuru zaptiyesi vekâleti dahi diğer sudur eden emri şerifim mucebince asakiri şahanem mirlivalarından emirülümerayikiram Mazhar Paşa damet mealihiye ihale vetefviz olunmuş olmağla muktezayı memuriyet ve dirayetin üzere zikrolunan Kütahya sancağı umur zaptiyesinin Paşayı müşarünileyh marifetile hüsnü idaresi ve havi olduğu kazaların umuru maliyesi dahi usuli mehasin şumuli cedide ve nizamatı müesseseye tatbikan muhassılları marifetlerile rüyet ve tesviyesi hususlarına ihtimam ve dikkat... (Kasım 1840)
  22. Hüdavendigar eyaleti müşiri Dilaver paşa tarafından Kütahya sancağına kaymakam nasbolunan ferif Şerif Paşaya verilen kaymakamlık buyruldusu: Emirü'l ümerailkiram kebirü'l küverailfiham zü'l kadri ve'lihtişah Asakiri hassa ferikanı kiramından olup bu defa tarafımızdan Kütahya sancağına kaymakam nasb ve tayin olunan Atufetlu Şerif Paşa edamellahüteala maaliyehu ve şeriat meap Kütahya naibi ve müftisi izzetlu Efendi ve Agalar Ziydet mekadirühüm inha olunur ki Hüdavendigar eyaletinin havi olduğu elviyenin Bursa sabcağı eyaleti cesimi olarak külliyetlu mal ve vergi ile mukayyet olduğundan fi mabat Bursanın merkezi müşiri ve kürsii eyalet ittihaz olunması hususuna iradei seniyyei şahane müteallik buyurularak hareket ve azimeti galisanemiz lazım gelmiş ve bu cihetle Kütahya sancağının mesalihi vakiasını rüyet ve tesviye etmek ve fikarasını muhafaza ve himaye ve zaptü raptı memleket eylemek üzere mücerrep ve mutemet ve munsıf ve mütedeyyin bir zatin tarafımızdan Kaymakam nasb ve memur olması iktiza eylemiş ve bu defada ba iradei seniyye refakati halisanemize tayin buyrulmuş olan müşsarünileyh Şerif Paşa hazretleri evsafı mezküre ile muttasıf olarak bu ana değin bulunduğu hidematı seniye ve mesalihi devleti aliyyede hüsni hizmet vücude getirmiş... (Kasım 1842)
  23. 1858 senesinde 571 numaralı Takvimi vekayi nüshasında neşredilen ve mutasarrıf ve Kaymakamların vazifelerine dair olan talimatnamenin iki maddesi: Madde 20 - Mutasarrıflık veçhile idare olunmakta olan sancakların bir eyalete bağlı olmaması cihetiyle emir ve idaresine memur bulunan mutasarrıfini kiram, Eyalet valileri misillu umuru livayı doğrudan doğruya deriseadete inha ve istizan edecekleri misillu sancağın idaresi hakkında olan vazaifi mürettebeleri vülatı izamın idareei Eyalât hakkındaki bâlâda beyan olunan vazifelerinin aynı olarak teşebbüsü mesaliha devam ve ikdam edeceklerdir. Madde 28 - Sancak Kaymakamları, idaresine mevdu oldukları liva dahilinde kavanin ve nizamat ve evamir ve tenbihatı devleti aliyeyi icraya memur ve sancakları dahilinde bulunan memurin haklarında nüfuzları cari olup ancak kenduleri dahi mensup oldukları eyalet valilerinin maiyetlerine memur olmlariyle vülâtı izam taraflarından aldıkları evamir ve işârtâı dahi temamile icraya müsareat ve hususatı lâzimede müşarünileyhime müraceat etmeleri, lüzumu memuriyetlerdendir
  24. 1250 H 1834 M. senesinde redif asakiri mansure teşkilatı üzerine sancak beyliklerine, ümurı maliyete baktıklarından dolayı muhassıl ve redif mansure teşkilatı Kumandanı olduklarından dolayı da Ferik unvanı verilmiştir. Bu ferik tabiri 1259 H 1843 M. senesine kadar devam etmiş sonradan bir vilâyete merbut sancak beylerine kaymakam denilmiştir
  25. Tevfik Paşa'nın kaymakamlığı zamanında ve 1867 Haziran'da bilumum eyalet unvanı vilayete ve kaymakam tabiri de mutasarrıflığa tahvil edilmiştir. Bu meyanda Hüdavendigâr eyaleti tabiri Hüdavendigâr vilayetine çevrilmiş ve ona merbut olan Kütahya ile beraber Karesi, İzmit, Karahisar kaymakamları mutasarrıflık isimleri almışlardır
  26. Kütahya mevlevihanesinden Kütahya'da Vahid Paşa Kütüphanesine nakledilen kitaplardan birinin kenarında 1242den 1284e kadar Kütahya'da muhassıl ve kaymakam bulunmuş olan zevatın isimleri yazılı olup yalnız sıralarında takdim, tehir vardır.
  27. Rahmi Bey'in mutasarrıflığı zamanında ve 17 Eylül 1921 tarihinde Kütahya Yunan işgaline girmiş, Yunanlar tarafından Kütahya mutasarrıflığına Hocazâde Rasih Efendi'nin oğlu İbrahim Bey tayin olunarak mes'ut istirdatta firar eylemiştir. Yüz ellilik listeye dahildir
  28. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Kütahya Şehri, İstanbul Devlet Matbaası, 1932, s, 174, 175, 176, 177, 178
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.