Buldan

Buldan´a bağlı toplam 1 belde ve 28 köy vardır.

Denizli'nin en gelişmiş ilçelerinden biridir.

Buldan İlçesi Ege Bölgesinin iç kısmında yer almakta olup, doğuda Güney İlçesi, batıda Kuyucak, kuzeyde Sarıgöl, güneyde Sarayköy İlçeleriyle komşu bulunmaktadır.

Yüzey şekilleri bakımından dalgalıdır. Alçak ovalar ve platolar birbirini tamamlar. Arazinin tamamı denizden yüksektir. Buldan platosu alçalarak Sarayköy tabakasına ulaşır. İlçenin diğer alanları dağ ve platolarla kaplıdır.

İlçe merkezinin batısında 1500 m yükseklikte, dağ içi düzlüğünde Süleymanlı gölü vardır. Çok eskiden bu gölün bir ark sistemiyle Buldan’ın yeşil bahçelerini suladığı bilinmektedir. Buldan’ın doğusuna doğru arazi yüksekliği giderek azalır. İlçe topraklarının yaklaşık üçte birinin bulunduğu bu bölge, Adıgüzel Barajı’nın sularıyla verimini giderek arttırmaktadır. Büyük Menderes Ovasının tarıma elverişli toprakları üzerinde Yenicekent, Doğan, Oğuz, Mahmutlu ve Bölmekaya köyleri kuruludur.

İlçedeki ormanlar iki büyük yangında tahrip olduğundan, çeşitli kuruluşların ortak çalışmalarıyla yeniden ağaçlandırma başlanmıştır.

İlçenin Asıl Ege ile İç Ege arasında bulunması iklim çeşitliliğine neden olmaktadır. İlçenin doğusunda Akdeniz iklimini andıran bir iklim görülür. Yazlar sıcak ve kurak, kışlar ılık ve yağmurludur. Hiç kar yağmaz, don olayına rastlanmaz. Yıllık yağış ortalaması 600–700 m²’dir. Güney ve batısındaki dağların deniz etkisini azaltması yüzünden Tosunlar, Kuyucak ve Sarayköy’e göre daha az yağış alır.

İç kesimlerdeki yüksek yayla alanlarında iklim giderek karasallaşır. Yazları sıcak, kurak ama ovaya göre serin geçer. Kışlar soğuk ve kar yağışlıdır, don olayı görülür. Karlık tepesi ve yakın çevresinde kuyularda özel olarak kar depolanır, yazın satılır. İlçenin üç tarafı dağlarla kaplı olduğundan sert rüzgârlara rastlanmaz.

Buldan bezinden yapılmış kadın giysileri

Buldan ekonomisi ağırlıklı olarak tekstil ürünleri üzerinde yoğunlaşmıştır. Daha çok geleneksel biçimde evde yapılmakta olan dokuma ürünleri bu tekstil sektöründe önemli paya sahiptir.

Selçuk beyleri doğudan devamlı göç eden Oğuz aşiretlerini batıya göç ederek ilerde zaptedeceği yerlere onları yerleştirmek amacını takip ediyordu. Göçebe Türk aşiretleri Menderes'i geçerek şimdiki Buldan çevresine gelip hayvancılıkla uğraşmaya başlamışlardır. Çağış mevkine yerleşmişlerdir. Bizans hakimiyeti altında bulunuyorlardı. 1215 senelerinde yapıldığı sanılan bu yerleşme şimdiki Buldan'ın çekirdeğini teşkil etmektedir. Bunları doğudan elen Türk boyları takip eder. Denizli taraflarına gelen aşiret oymakları Selçuklular tarafından, maksatlı olarak Buldan çevresine geçip yerleşmeleri teşvik edilmiştir.

Gelen bu göçebe boyları bulundukları yerin adını çarşamba koymuşlar, hayvancılığın yanı sıra ziraatla uğraşmaya, uygarlıklarını kurmaya, pamuk ve yünden kirmanla eğirdikleri ipliklerle kaba saba fakat sağlam giyim eşyası dokumaya başlamışlardır. dokumaları kısa zamanda çevrede ün salmıştır. Osmanlı padişahı Osman Gazi'nin Çarşambayı Lazikiye'de dokunan kırmızı şallardan elbise yaptırıp giydiği rivayet edilmektedir. Tripolis şehri 1305 tarihinde Germiyan Beyi Birinci Yakup tarafından fethedilmesi üzerine buranın dokumaları Osman Gazi'ye duyurulduğu bilinmektedir. Çağışta tamamen Türkler tarafından oluşturulmuş Çarşamba Köyü 2600 nüfusa ulaşmıştır. Tripolis şehrinden Filedelfiye (Alaşehir) giden yol kenarına kurulmuş olan bu köy zamanla tanınmış buraya hayvan satın almaya, dokunmuş mal satın almaya gelen tüccarların uğrak yeri olmuştur. Buldan çevresinde Germiyanoğulları'nın hakimiyetinin tam olarak ne zaman bittiği bilinmektedir. Ancak 1335 tarihinde Çarşamba'nın idaresinin Aydınoğulları'na geçtiğini (Türkiye Tarihi Cilt-II) biliyoruz. 1340 senesinde Buldan ve çevresinin yine Germiyanoğulları'na mensup İnançoğulları'nın hakimiyetine geçtiğini söyleyebiliriz. Germiyan Hükümdarı 2. Yakup Beyin erkek evladı bulunmadığından 1428'de II. Murat'ı ziyaret ederek ölümünden sonra Germiyan beyliğini tamamen Osmanlı idaresine terk edeceğini bildirmiştir. Nitekim 1429 yılında bu vasiyet gerçekleşmiş; Germiyan Beyliği tamamen Osmanlı topraklarına katılmıştır. 1354 tarihinde meydana gelen büyük depremde çarşamba ve Tripolis şehirleri fazlasıyla zarar görmüştür. Türklerle Hıristiyanlar o ana kadar beraber yaşarlarken bir kısım Hristiyan ahalinin başka yerlere göç etmiş; daha sonra da yanı başına bugünkü Yenice kasabası kurulmuştur.

Artık Çarşamba'yı Lazikiye'de yaşamanın gittikçe güçleştiğini fark eden o tarihte sözü geçen ağalarından olan Hıdır Ağa adamlarını toplayıp şimdiki Güroluk mahallesine göç ederek (1579) mekân tutmuşlardır. Hıdır Ağa'dan daha sonra ya da onuna beraber geldiği düşünülen Alaca aşireti reisi Mehmet Ağa'da ikinci olarak gelmiş; şimdiki Düzalan mahallesine 1580 tarihinde yerleşmiştir. O tarihte şimdiki Buldan'ın bulunduğu alan ormanlık olduğu için iki beyin adamları tarafından ağaçlar kesilerek yerlerine toprak örtülü evler yapılmıştır. hâlen Çarşambayı Lazikiye'nin bulunduğu yer olan Çağış'ta 15 ev bulunmaktadır. Kurucularına izafeten Hıdıroluk mahallesi denilmiş; 1938 yılında ise Güroluk olarak değiştirilmiştir. Alacaoğulları da ilk mescidi yaptıklarından bulunduğu yere Alacamescid mahallesi denilmiş; bu isimde 1938 yılında Düzalan mahallesi olarak değiştirilmiştir. Bunları daha sonra Anadolu'dan gelen Türk boyları takip etmiştir. Sonradan gelen Abbas Ağa ve adamları bugünkü Çaybaşı mahallesinin mekân tutmuş; orayada Abbas Mahallesi denmiştir. 1938 yılında içinden geçen çayın ismi dikkate alınarak çaybaşı mahallesi olarak değiştirilmiştir. Araplı aşiretinden İlyas Ağa'da bugünkü Kurtuluş mahallesine yerleşmiştir. Yeni kurulan bu yerin ismi üzerine pek çok söylenti vardır. Çarşambayı Lazikiye halkı belden giyindiklerinden Boldan; diğer bir rivayete göre eşkıyalardan kaçıp dağın eteklerine sığındıklarından Bulda al; başka bir rivayete göreyse dağların bolluk olmasından dolayı Boldağ isimlerinden geldikleri söylenebilir. Eski kayıtlarda Boldan olarak ismi karşımıza çıkmaktadır. Cumhuriyet döneminde Buldan'a çevrilip bu isimde karar kılınmıştır. Katip Çelebi'nin Cihannüma adlı eserinin 634. sayfasında Denizli ovasında Ezine'nin (Sarayköy) şimali garb tarafında iki saatlik yerde Boldan'ın bulunduğu ve her hafta pazar kurulduğunu yazmaktadır. Çam ağaçlarıyla bezeli bir dağın eteklerine kurulu Buldan daha sonraları gittikçe gelişmiş 1779'da Aydın iline bağlı bir bucak olmuştur. Bu gelişimini devam ettiren Buldan 1847 yılında yine Aydın iline bağlı bir ilçe, Denizli'nin sancak olmasından itibaren 1883 yılından itibaren Denizli sancağına bağlı bir ilçe olmuştur. Denizli'nin 1923'te il olmasıyla beraber Buldan Denizli vilayetine ilçe olarak bağlı kalmaya devam etmiştir.

Buldan bilindiği üzere çok eski bir yerleşim birimidir ve uzun bir süredir Türklerin hakimiyet alanındadır. Orta Asya’dan akın akın Anadolu’ya gelen Türk boyları hızla buraları Türkleştirmiştir. 1071 Malazgirt Savaşı ile başladığı sanılır; fakat yaygın kanının aksine bundan çok önce Oğuzların Anadolu’ya çeşitli vesilelerle girdiği bugün ispat edilmiştir. İşte bu Oğuz boyları Anadolu içinde ilerleyişleri neticesinde dönem dönem Buldan ve çevresinde küçük yerleşim yerleri oluşturmuşlardır. Kayı, Salur, Afşar, Kınık, Beydili, Yazır ve Bayat boylarına bağlı aşiretler bugün merkezdeki mahalle ve köylerimizin ilk kurucularıdır. Eskici Kara Mehmetler, Tireller, Gugular, Seyrekle, Orpaklar, Sertler, Sarılar, Karalar, Karakeçililer, Sarıkeçililer, Saltuklar, Çakmaklar, Fakıhlar, Ceritler, Ceditler, Cabarlar, Çakırlar, Aldirekli, Kaşıkçı, Curalar, Haylamazlar, Parmaksızlar, Süllüler, Dinbazlar, Sakallılar, Hatıplar, Karagözler. Bu oymak ve aşiretler zaman içinde yer değiştirip kaynaşarak bugünkü Buldan’ı oluşturmuşlardır.

Yer adları, o yörenin tarihi, kültürü ve kimliği hakkında bilgi vermesi bakımından büyük öneme sahiptir. Buldan’ın kimliği hakkında bu yer adlarına bakarak bir kanaat edinmek mümkündür. Yer adları deyince sadece yerleşim yerleri değil ovalar, tepeler, pınarlar, dereler, belenler, ovalar, yollar, çeşmeler de anlaşılmalıdır. Pamukkale Üniversitesinde Yrd. Doç. Levent KURGUN hocamız bu konuda yaptığı çalışmada Buldan’daki yer adlarının %93’ünün Türkçe olduğunu saptamıştır. Bu bizim için çok önemli bir veridir. Bu bilgi yüzyıllardır dokumacılıkla uğraşan Buldan halkının yalnız ipliği, ipeği değil tarihi de Türkçe dokuduğunu göstermektedir. Bu yazıda bizim yapacağımız Buldan ve köylerindeki yer isimlerinden tespit edebildiklerimizin köken ve anlamlarına dikkat çekmek ve bu isimleri kategorize etmektir.

Önce Buldan isminden başlayalım. Bu ismin anlamı ve veriliş biçimiyle ilgili çokça söylenti vardır. Biri, bu yöredeki kişilerin bol don ve elbise giydiklerinden dolayı çevrede boldonlular şeklinde anıldığı ve ismin boldon sözünden bozulduğudur. Diğeri eşkıya ve haramilerin baskınlarından yılan halkın daha önceleri aşağıda savunmasız ve korunaksız bir bölgede yaşadıkları, bunların zulmünden ormanlık ve sarp yamaçlara saklandıkları ve eşkıyaya ithafen bulda al dediklerinden hareketle Buldan olarak anıldığıdır. Bir de Buldan civarının eski ismi olan Apollon’un yöredeki Türkler tarafından yüzyıllar içinde değiştirilerek ve Türklerin kendi söyleyiş biçimine uydurarak bu hale getirildiği iddiası vardır.

Bütün bu söylentilerin ve yakıştırmaların dışında gerçeğe ve akla en uygun şudur. Buldan isminin kökeni Türkçe buladan sözcüğüdür. Anlamı Çınar ağacıdır (TDK Derleme Sözlüğü Cilt 2). Buldan’daki çınar- kestane ağaçlarının bolluğu ve tarihi belgelerde ve yazışmalarda “boladan, bulladan” şeklinde ismin yer alması bu iddiayı kuvvetlendirmektedir. L. Kurgun bey buladanın aynı zamanda bir Türk oymağının ismi olduğunu ve Osmanlının Bursa Sancağında geçtiğini tespit etmiş ve bunu Buldan’daki Bursa Mahallesi ile ilintilendirmiştir. Bu sözcüğü Yunanca’da, Arapça’da hatta Luwi dilinde arayan diğer araştırmacıların Buldan’ı bir türlü Türk’e ve Türkçeye yakıştıramamasını bilimsellikle değil de kompleksle açıklamak gerektir.

Buldan’da yer adlarına kökenlerine göre bakacak olursak su, hayvan, bitki, kişi, boy adlarının ve tasviri adların geniş yer tuttuğunu görürüz.

Su adlarına örnek olarak Çayırderesi, Gölbaşı, Dörtpınar, Güzpınar, Kovanoluk, Kurudere….

Bitki adlarına örnek: Çamköy, Gülalan, Kestanederesi,

Kişi adlarına örnek: Hasanbeyler, Sarımahmutlu, Abbas, Hıdıroluk, Süleymanlı

Boy Adlarına örnekler: Oğuz, Kaşıkçı, Eldirek, Karaköy (Karakeçili Yörüklerinden almıştır ismini)

Tasviri adlara örnek: Karagöz çeşmesi, Yalçınkaya, Bozalan, Aktaş, Akyar

Bunların dışında bugün anlamları neredeyse unutulmuş olan yer adları vardır.

Kepsel: Kuru çam odunu

Yonatça: İyi, tam, düzgün, doğru dürüst, sağlam

Kayran: Taşlı, kumlu, ekime elverişli olmayan toprak

Meğere: Yeni dikilen ve henüz üzüm vermeyen bağ

Alandız: Ağaç köklerinden çıkan filizler(palandız)

Bakacak: Bir tepede çevresinin en iyi görülebildiği yüksek yer, gözetleme yeri

Çağış: Bal.

Alanyazı: Göz alabildiğine geniş düzlük, ova.

Eğrek: Dinlenme yeri.

Turfanyüzü: Turfan bugün Çin’e bağlı Doğu Türkistan’da bir şehrin adıdır. Bu şehir sularının bolluğu ve toprağının bereketiyle anılır. Buldan’daki bu mevkii de yine bağ ve bahçeleri sularıyla meşhurdur. İhtimaldir ki burası Turfan’dan bir parça gibi düşünülüp bu isim verilmiştir.

Eldirek: Oğuz boylarına bağlı bir oymak olan Aldirekliler bu köyü kurduğu için bu isim verilmiş olabilir.

Süleymaniye: Bulgaristan’dan Türkiye’ye göç eden Türkler İstanbul’da toplanmışlar ve kendilerine gösterilecek yeri beklemektedirler.Bu köyü kuran yurttaşlarımızda Süleymaniye Camii önünde toplandıkları için köy bu isimle anılmıştır.

Zehrenti: Zahire (tahıl) konulan yer anlamına gelmektedir.

Balcan Sovan

Çiğ (yahut közde pişirilmiş) patlıcan ve yeşil biber, (çiğ yahut yağda hafif kavrulmuş) soğan, domates, peynir ve koyu erik veya nar ekşisi yufka içine konarak dürüm yapılır. Dürüme dövülmüş çitlembik de konulabilir.

Çağla Dürümü

Çağla ve taze çitlenbik (bedren) havanda döğülür. Kaynamış yumurta, yeşil soğan, peynir, maydanoz doğranıp çağla-bedren döğmesi ile karıştırılır, tuz ve zeytin yağı eklenir, yufka içine konarak dürüm yapılır.

Tere-marul dürümü

Haşlanmış yumurta ve peynir doğranır; tere, marul, roka, maydanoz, dereotu, yeşil soğan yufka yerleştirilir, üzerine toz kırmızı iber ekilir, biraz zeytinyağı dökülür ve dürüm yapılır.

Oğmaç

Kuru yufka kırıntısı, peynir ve soğan karıştırılır, üzerine su serpilir, avuçta sıkılır.

Göce Yemeği

Buğday taş değirmende yarılır yani parçalar halinde kırılır. kırılmış buğday taneleri yıkanır. su ve tuz konarak kaynatılır. Ateşten indirilir. suyunu çekince içine sarımsaklı yoğurt konur ve karıştırılır. servis yapılırken üzerine tavada kırmızı biberle eritilmiş tereyağı dökülür.

Arap yemeği

Kuşbaşı doğranmış tavşan eti haşlanır veya kavrulur. Darı unu sıcak suyla yoğrularak hamur yapılır ve parmak kalınlığında çubuk haline getirilir. bu hamur çubuk küçük parçacıklara bölünür. Buğday ve darı unundan hazırlanmış tereyağlı çorba yapılır. Hamur parçacıkları ve tavşan eti bu çorbaya katılır ve pişirilir.

Çentme Yemeği

Kabak küçük küpler halinde doğranır, tereyağda kavrulur, sonra üzerine yumurta kırılır ve biraz daha kavrulur.

Küpeç kebabı

Oğlak veya kuzu eti küpeç içine konur. Küpeçin ağzı hamurla kapatılır ve kor üzerine konur veya fırına verilir.

Çörek dolması

Bir gün bekletilerek bayatlaştırılmış yuvarlak fırın ekmeğinin üst tarafından kabuğu el girecek kadar kesilerek alınır. Buradan ekmeğin içi boşaltılır. Çıkarılan ekmek içi ufalanır. Kıyma kavrulur, rengi kızarırken içine tereyağı ve ufalanmış ekmek içi katılarak kavurma işlemine biraz daha devam olunur. Kavurma işlemi sona yaklaşırken içine iri taneli kırılmış ceviz ve maydanoz katılır. kavrulmuş olan karışım boşaltılmış ekmeğin içine konur. kesilmiş kapakta yerine konur. Bir tepsinin içine birkaç asma çubuğu yerleştirildikten sonra içi doldurulmuş ekmek çubukları üstüne konur. ekmeğin üstüne sulandırılmış domates salçası dökülür ve tepsi fırına konur. Bir müdet sonra sulandırlımış domates salçasından ekmek üstüne biraz daha dökülür ve tepsi tekrar fırına konur.

Pekmezli Kabak Yemeği

Kuşbaşı et haşlandıktan veya kavrulduktan sonra içine sert kabak, tereyağı, su ve akşamdan ıslatılmış nohut eklenir ve kaynatılır. yemek pişirmek üzere iken içine sıcak pekmez eklenir.

Saraylı

Tepsinin dibi yağlanır. ekmek olarak yenilen, kızgın saçta pişirilmiş yufkalar su serpilerek yumuşatılır. Yufka içine iri dövülmüş ceviz konur ve yuvarlanır. Yuvarlanmış yufka tepsi tepsi içine yılancari şekilde yerleştirilir. En üste de yağ sürülüp tepsi fırına sürülür. Piştikten sonra soğumaya bırakılır. Ayrı bir kapta biraz sulandırılmış pekmez hafifçe ısıtılır, parmak yanmayacak derecede ısınmışken tepsiye dökülür. Pekmez yerine şekerli su da kullanılabilir.

İncir Tatlısı

Kuru incir yıkanır, sapları kesilir ve ince dilimler halinde kesilir, süt ve şeker eklenerek kaynatılır.

• Buldan Belediyesi5 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
• Buldan Kaymakamlığı4 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.