İsrail ekonomisi

Yahudi Rus mühendis Moshe Novomeysky tarafından 1911’de Ölü Deniz’de yapılan ilk araştırmalar 1930’da sonradan ismi Ölü Deniz Çalışmaları olarak değiştirilen Filistin Potash şirketinin kurulmasını sağladı[28]. 1923'te,Pinhas Rutenberg’e yüksek elektrik üretimi ve dağıtımı için özel bir anlaşmayla imtiyaz verildi. O da önce Paletsine elektrik Şirketini kurdu, sonra İsrail Elektrik Kurumu’nu kurdu. İsrail’de 1937’de 86 tane 1500 kişiyi istihdam eden dokuma ve iplik eğirme fabrikası vardı. Sermaye ve teknik uzmanlık Avrupa’daki Yahudiler tarafından sağlandı.İsrail tekstil endüstrisinin giderek ikonu olan Kirvat Ata’da kurulan Ata Tekstil 1934'te kuruldu[29]. Endüstri, Avrupa’daki yerel üretimcilerin savaş komisyon kesintileri yüzünden desteği kesmesiyle, ikinci dünya savaşı boyunca aşağı doğru sürüklendi. 1943’e kadar fabrikaların sayısı 5630 kişilik istihdamla 250’ye yükseldi ve orta çıkan üretim 10 katına yükseldi[30].

Stanley Fischer, İsrail Bankası başkanı

Devletin kurulmasından sonra, İsrail büyük bir krizle yüzleşti. 1948 Arap İsrail savaşının yaralarını sarmakla kalmayıp, Avrupa’dan ve Arap dünyasından binlerce yahudi sığınmacıya da sahip çıkmak zorunda kaldı. İsrail ekonomik olarak 1949’dan 1959’a kadar dar bir boğazdan geçti ve bu da kemer sıkma politikası izlemesine sebep oldu. İşsizlik çok yüksekti ve yabancı para rezervi ise çok azdı[31].1952’de İsrail ve Batı Almanya Holokost boyunca zulme uğraya yahudiler için İsrail’e ödeme yapması ve Naziler tarafından çalınan yahudi mallarının telafisi için bir anlaşma imzaladı. 14 yıl boyunca Batı Almanya İsrail’e 3 milyon Mark ödeme yaptı. Tazminatlar 1956 ‘da İsrail gelirinin yüzde 87’sini kapsamasıyla gelirlerde belirleyici bir rol oynadı[31]. 1950’de İsrail hükûmeti Kanadalı ve Amerikalı yahudilerin satın almaları için bono satışına başladı ve sonuçlar 52 milyon doları aştı. Buna ek olarak birçok Amerikalı yahudi İsrail’e 1956’da 100 milyon doları aşan özel bağışlarda bulundular.1957’de bono satışları İsrail’in özel kalkınma bütçesinin yüzde 35’i kadarını oluşturdu[32]. Bu kaynaklar, daha sonra İsrail’i ekonomik olarak kendi kendine yeten bir ülkeye dönüştüren endüstriyel ve tarımsal alanlardaki projelere yatırıldı. İsrail Ülkesi kurulduktan sonra aralarında Lachish, Aşkelon, Negev ve Galilee’nin bulunduğu kalkınma için planlanan endüstri alanlarına öncelik verildi. İsrail’in tekstil alanında büyümesi kar edilebilir tarımsal koldaki pamuk üretimin geliştirilmesinin sonucu olarak ortaya çıktı. 60’ların sonuna kadar tekstil İsrail’in en büyük endüstri kollarından biriydi. Tekstil endüstriyel ihracın yüzde 12’sini oluştururken, elmas parlatma endüstrisi ihracından sonra ikinciydi[30]. 1990’larda ucuz Doğu Asya işçiliği sektörün kar payını düşürdü. Birçok iş, 400 İsrail Arap dikiş mağazasına taşeronluk verilerek yaptırıldı. Bunlar kapatıldığı için, aralarında Delta, Polgat, Agreman ve Kitan’ın da bulunduğu İsrail firmaları kendi dikiş işlerini Ürdün ve Mısır’da yaptılar. 2000’lerin başında, Sears, Raulp Lauren,Calvin Klein ve Dona Karan, Marks and Spencer, The Gap, Victoria’s Secret, Walmart gibi firmalara üretimini gerçekleştiren İsrail’in ihracatı yılda 370 milyon dolara yükseldi. Kuruluşundan 20 yıl sonra, İsrail’in gelişime önem vermesi, ekonominin büyüme oranlarını etkiledi ve yıllık 10% un üzerine çıkmasını sağladı. 1973 Yom Kippur Savaşı sonrasındaki yıllar, ekonomik olarak oldukça kötüydü. Büyüme durdu ve enflasyon arttı. 1984 yılına doğru, ekonomik durum, enflasyon oranının 450% ye vardığı bir duruma geldi. Buna rağmen, 1985 yılında yürürlüğe giren ekonomik düzenleme planı ve sonrasında market ekonomisine dayalı yapısal reformlar [33] and the subsequent introduction of market-oriented structural reforms[34][35] ekonomide düzelmeyi sağladı ve 1990’lı yıllardaki hızlı büyümeyi sağladı. Bu değişim, aynı ekonomik krizleri yaşayan diğer ülkeler için büyük bir örnek teşkil etti [36]. İsrail ekonomisindeki, 1990’lü yılların başında başlayan değişime katkı sağlayan iki önemli gelişme oldu. İlki, Çoğunun SSCB ülkelerinden gelen Yahudi göçmenlerdi. Göçler, bir milyon üzerinde, oldukça eğitimli bir nüfus getirdi. İkinci gelişme ise, 1991 Ekiminde Madrid Konferansıyla başlayan barış süreci oldu. Bu sürecin sonunda İsrail ve Ürdün 1994 yılında bir barış anlaşması imzaladı. Geçen on yılda, İsrail’e olan yabancı yatırım arttı. 2006 yılında, İsrail Sanayi Birliğine göre İsrail’e yapılan yabancı yatırım 13 milyar dolardı [37] Financial Times’a, “Bombalar düşüyor, fakat İsrail’in ekonomisi büyüyor” [38] dedi. İsrail ekonomisi 2000 sonlarına doğru başlayan ekonomik buhranda sarsılmadı. Bunun birçok nedeni vardı. Bunlardan biri İsrail’in bir borç alan değil, borç veren ülke olmasıdır. Ayrıca İsrail Bankası genel olarak muhafazakâr makro-ekonomik politikalar yürütmekte.

Mayıs 2007’de İsrail, OECD için kabul konuşmalarına davet edildi [39]. Mayıs 2012’da OECD oy birliğiyle İsrail’e daveti onayladı. İsrail, 7 Eylül 2010 yılında tam üye oldu [40][41]. OECD, İsrail’in bilimsel ve teknolojik gelişimini övgüyle karşıladı [42].

İsrail ekonomisi için geleceğe dönük büyük problemler arasında, artan, Ultra-Ortodoks Yahudiler var. Bu kişiler diğer kişilere göre oldukça çalışmaktan uzaklar ve bu, gelecek için çalışan nüfusun az olup, devlete olan ihtiyacın fazla olması olasılığını ortaya koyuyor [43]. İsrail Bankası yöneticisi, Stanley Fischer, artan Ultra-Ortodoks Yahudilerin, İsrail ekonomisine zarar verdiğini belirtti [44].

İan Fursman’ın yayınladığı verilere göre, fakir nüfusun 60% ını Haredi Yahudiler ve İsrailli Araplar oluşturuyor ve bu gruplar İsrail nüfusunun 25-28% ini temsil ediyor.

Galilee deki limon bağı.

Ülkenin gayri safi yurt içi hasılasının 2.8% i tarımdan gelir. 2.7 milyonluk iş gücünün 2.6% sı tarımsal üretimde, 6.3%ü tarım hizmetinde çalışmaktadır [45]. İsrail tahıl üretiminin büyük bir kısmını (Lokal tüketimin aşağı yukarı 80% i ) ithal etse de, diğer tarım ürünleri ve yiyecek üretiminde kendi kendine yetmektedir. Yüzyıllar boyunca, İsrail’deki çiftçiler, birçok turunçgil çeşidi yetiştirdi. Turunçgiller İsrail’in en önemli tarımsal ihracatıdır. Buna ek olarak, İsrail dünyanın lider sera ürünleri ihracatçısıdır.

İsrail’in risk-sermayesi endüstrisi, 1990’lu yılların başından itibaren, hızlıca gelişti ve 14ü uluslararası firmaların İsrail branşları olmak üzere, 70 aktif risk kapital fonuna sahip. İsrail’in güçlü risk sermayesi endüstrisi ve iş geliştirme endüstrisi, ileri teknoloji sektörünün patlamasında yardımcı oldu [46]. 2008 yılında risk sermaye yatırımı 19% ında artarak 1.9 milyar dolara ulaştı [47].

2009 verilerine göre, İsrail enerji ihtiyacını karşılamak amacıyla ithal enerji ürünlerine toplam yurt içi üretimin yüzde beşini harcamaktadır[52].Elektrik üretimi ithal kömürle sağlanırken, ulaşım sektörü temel olarak gaz ve mazota bağlıdır. Ülke çok az miktara petrol rezervine sahip ama yıllarca süren başarısız keşfin ardından bol miktarda bulunan yerel doğal gaz kaynaklarına sahiptir[53][54].

2000’li yılların başlarına kadar İsrail’deki doğal gaz kullanımı minimum düzeydeydi. 90’lı yılların sonunda İsrail hükûmeti çevresel faktörler, masraf, kaynaklar ve çeşitli nedenlerden ötürü doğalgaz kullanımını destekleme kararı aldı. Ama o zaman, yerel doğalgaz kaynakları yoktu. Beklenti Mısır’dan boru hattıyla dışarıdan gelen doğalgazla sağlanmasıydı ama bu girişim başarısız oldu. Bunun üzerine İsrail Elektrik İdaresi’nin doğalgaz dağıtım şebekesi ve sıvılaştırılmış doğalgaz aktarımı için bir terminal inşa etmesi kararlaştırıldı.O sırada İsrail’de az miktarlarda doğalgaz çıkarılmaya başlandı, on yıl sonra ise İsrail Deniz sahasının derinlerinde bol miktarda doğalgaz bulundu. Bu keşif İsrail endüstrisini ve ekonomisini olumlu yönde etkiledi.

2010 yılına kadar bir devlet kurumu olan İsrail Elektrik Kurumu İsrail’de kullanılan neredeyse bütün elektriği üretmiştir. İsrail Elektrik Kurumu tümünü fosil yakıtlardan ürettiği 11.690 MW’lık bir kapasiteye sahiptir.Kurum 2010’da 52.037 GWh elektrik satışı yapmıştır. Elektrik sektöründe rekabet yaratmak için İsrail hükûmeti 11 bölgede 3640 MW elektrik üretimi yapmak isteyen şirketlerin tekliflerini desteklemektedir.

İsrail’deki güneş enerjisi endüstrisinin başlangıcı ülkenin kurulduğu zamana kadar uzanmaktadır. 1950’lerde Levi Yissar yeni kurulan ülkedeki enerji kıtlığı sebebiyle güneş enerjisi su ısıtıcısını geliştirmiştir.(61) 1967 yılına kadar her 20 evden birinde su güneş enerjisiyle ısıtıldı ve 50000 güneş enerji sistemi satıldı. 1970'lerdeki petrol kriziyle, İsrail güneş enerjisi endüstrisinin babası Harry Zvi Tabor şu anda ülkenin yüzde doksanında kullanılan güneş enerjisi sistemini geliştirdi[55].

İsrail dünya ihracat pazarındaki birçok ürünüyle iyi gelişme göstermiş bir kimya endüstrisine sahiptir. Kimyasal tesislerin birçoğu Ramat Hovavi, Hayfa Körfezi ve Ölü Deniz bölgesinde yer almaktadır. Sadom’daki Ölü Deniz Çalışmaları potasyum hidrat ürünlerinin üretiminde ve sağlanmasında dünyanın dördüncüsüdür. Ülkenin en büyük işverenlerinden biri de uçak ve savunma ürünleri üreten İsrail Uzay Endüstrisi’dir. Bir başka büyük işveren ise dünyanın en büyük ilaç üreticilerinden Teva Eczacılık Endüstrisidir.

2006 İsrail ihracat haritası.

2006 için, İsrail ticareti yüzde 11 büyüyerek 29 milyar dolara yükseldi, ileri teknoloji sektörü 14 milyar olarak hesaplandı ve bir önceki yıla göre yüzde 20 arttı[37]. ABD İsrail’in en büyük ticaret ortağıdır, karşılıklı ticaret 1997’de 12.7 milyar dolar iken 2010’da 24.5 milyar dolara yükseldi. ABD’nin İsrail’e ihraç ettiği ürünler içerisinde bilgisayarlar, uçak parçaları, savunma ekipmanları, buğday ve otomobiller bulunmaktadır. İsrail ise ABD’ye kesilmiş elmas, mücevherat, yazıcılar ve telekomünikasyon ekipmanları ihraç etmektedir. İki ülke 1985 yılında gelecekteki on yıl içinde ihraç edilen birçok mal üzerindeki gümrük vergilerini bitirmek için serbest ticaret anlaşması imzaladı. Bölgesel olarak Avrupa birliği İsrail’in ihracat yaptıkları arasında başı çekmektedir. Ekim 2011 ve Ocak 2012 arasındaki 4 ayda İsrail toplam ihracatının yüzde otuz beşi olan 5 milyar dolarlık ihracat yapmıştır. Aynı dönemde uzak doğuya yapılan ihracat ise 3.1 milyar dolara ulaşmıştır[56].İsrail 2007 yılında dünyada yüzde 10 ile savunma ekipmanlarındaki ihracatıyla en büyükler arasındadır. 2010 yılında Stockholm Uluslararası Barış Araştırma Enstitüsü ündeksindeki cephane silah üretimi yapan 100 şirket içinde 3 tane de İsrail şirketi bulunmaktadır, bunlar: Elbit Sistemleri, İsrail Hava ve Uzay Endüstrileri ve RAFAEL’di.[57][58]