Veba

Veba, Yersinia pestis adındaki bakteri tarafından oluşturulan enfeksiyon hastalıklarına verilen genel isimdir.

Sığır vebası, Koyun keçi vebası,  Tavuk vebası veya  Yalancı tavuk vebası ile karıştırılmamalıdır.
Başlığın diğer anlamları için Veba (anlam ayrımı) sayfasına bakınız.
Veba
Hastalığa neden olan bakteriler
Uzmanlık Enfeksiyon hastalıkları 

Etimoloji

"Veba" sözcüğü Arapça'da "salgın" (bulaşıcı hastalık) demektir.[1] Örneğin, Koronavirüs pandemisi sürecinde Arap televizyonlarında "Veba-i Kurûna" (Korona salgını) tabiri sıklıkla kullanılmaktadır. Ancak "Veba" kelimesi Osmanlıca'da özel bir hastalığı tanımlar hale gelmiştir. Aslında bu hastalığa Araplar "Taun" (الطاعون) demektedirler.[2]

Özellikler

Antik Çağlar'dan itibaren tanınmış bir hastalıktır. Lakabı "Kara Ölüm"dür. Orta Çağ'da 1347-1353 arasında, Avrupa nüfusunun üçte birinin kaybedilmesinden sorumludur. (Ayrıca bu hastalık 1347-1348 yılları arasında Venedik nüfusu 130.000 iken 70.000'e düşmesine neden olmuştur.) Modern antibiyotiklerle tedavi edilebilir. Gelişmiş ülkelerin tamamında ve gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda ortadan kaldırılmış olmasına rağmen Asya ve Afrika kıtalarının bazı bölgelerinde hâlen görülebilmektedir.

Kendini 4 şekilde gösterebilir:

  1. Bubonik
  2. Septisemik
  3. Pnömonik
  4. Gastro-intestinal

Bulaşıcı ve öldürücü bir hastalıktır. Vebanın farelerden bulaştığı kanısı yaygındır, ancak gerçekte bakteriyi yayan bir tür piredir ve fareler de bu hastalığın kurbanıdırlar. Tarihte veba salgınlarından önce şehirlerde büyük miktarda fare ölümlerinin meydana geldiği görülmüş, ölü farelerle temas eden insanların, pire ısırması nedeniyle bu hastalığa maruz kaldıkları tespit edilmiştir.

Hastalık, mikrop kapıldıktan 2-8 gün içerisinde kendini gösterir. Hastada aniden başlayan baş ve sırt ağrıları, ateş, titreme, kusma, nefes darlığı, halsizlik, deri lekeleri, burun kanaması, kan tükürme, kasık ağrıları ve devamlı dalgınlık görülür.

Dili de kahverengi ve kurudur. Yapılacak ilk iş hastayı tecrit etmektir. Çevresindeki sağlıklı kişilere koruyucu antibiyotik tedavisi uygulanmalıdır. Bugün için önemi olmayan ve eski devirlerde de olduğu kadar çok görülmeyen bu hastalığın tedavisi için geç kalmadan sağlık kuruluşlarına haber vermek gerekir.

'Hıyarcıklı veba' ('bubonik veba') veba hastalığının en yaygın biçimidir. Hastalığa Yersinia pestis adı verilen enterobakteri neden olur. Bakteri vücuda girdikten sonra 3 ila 8 gün içinde etkisini gösterir. Belirtileri, yüksek ateş, üşüme duygusu, başağrısı, ishal ve bubo adı verilen, lenf bezi şişmeleridir. Deri altında ve iç organlarda kanama başladığı zaman da, akan kanın birikmesi sonucu ciltte siyah lekeler oluşur.

Geçmişte belirli dönemlerde bu hastalığın büyük salgınları yaşanmıştır. 14. yüzyılda kara ölüm olarak kayıtlara geçen salgının, hıyarcıklı veba olduğu sanılmaktadır.

Hıyarcıklı Veba

Bir pire insanı ısırdığında ve yarayı açılmış kanla kirlettiğinde, veba taşıyan bakteriler dokuya geçer. Y. pestis hücrelerin içinde üreyebilir, bu nedenle fagositozlanmış olsalar bile, hala hayatta kalabilirler. Vücutta bir kez girdiklerinde, bakteriler interstisyel sıvıyı boşaltan lenfatik sisteme girebilir. Veba bakterileri,biri beta-adrenerjik blokaja neden olduğu bilinen birkaç toksin salgılar.[6] Y. pestis, enfekte olmuş insanın lenfatik damarlarından, lenf noduna ulaşana kadar akut lenfadenite neden olur.[7] Şişmiş lenf nodları, hastalıkla ilişkili karakteristik buboları (hıyarcıklar) oluşturur[8] ve bu buboların otopsileri, bunların çoğunlukla hemorajik veya nekrotik olduğunu ortaya koymuştur.[9] Eğer enf nodu patlatılmışsa, enfeksiyon kan dolaşımına geçerek sekonder septisemik vebaya neden olabilir ve akciğerlere geçerek sekonder pnömonik vebaya neden olabilir.

Septisemik Veba

Lenfatikler nihayetinde kan dolaşımına akar, böylece veba bakterileri kana girebilir ve vücudun neredeyse her yerine gidebilir. Septisemik vebada, bakteriyel endotoksinler vücutta küçük pıhtılara ve muhtemelen iskemik nekroza (o dokuya dolaşım / perfüzyon eksikliği nedeniyle doku ölümü) neden olan yaygın damar içi pıhtılaşmaya (DIC) neden olur. DIC, vücudun pıhtılaşma kaynaklarının tükenmesine neden olur, böylece artık kanamayı kontrol edemez. Sonuç olarak, ciltte ve diğer organlarda kanama olur ve bu da kırmızı ve / veya siyah düzensiz döküntü ve hemoptizi / hematemez (kan öksürme / kusma) neden olabilir. Deride böcek ısırıklarına benzeyen yumrular vardır; bunlar genellikle kırmızı ve bazen merkezde beyazdır. Tedavi edilmezse septisemik veba genellikle ölümcüldür. Antibiyotiklerle erken tedavi,mortalite oranını yüzde 4-15 arasında azaltır.[11][12][13] Bu veba formundan ölen insanlar genellikle aynı gün semptomlar ortaya çıktıktan sonra ölürler.

Pnömonik Veba

Pnömonik veba formu, akciğerlerin enfeksiyonundan kaynaklanır. Öksürme ve hapşırmaya neden olur ve böylece bakteriyel hücreler içeren ve bunları teneffüs eden herkesi enfekte etmesi muhtemel havadaki damlacıklar üretir. Pnömonik veba için kuluçka süresi kısa, genellikle iki ila dört gün, ancak bazen sadece birkaç saattir. İlk belirtiler diğer bazı solunum yolu hastalıklarından ayırt edilemez; baş ağrısı, halsizlik ve kan tükürme veya kusmayı içerir. Hastalığın seyri hızlıdır; teşhis edilmez ve yeterince erken tedavi edilmezse, tipik olarak birkaç saat içinde ölüm bir ila altı gün içinde takip edilebilir; tedavi edilmemiş vakalarda mortalite yaklaşık %100'dü.

Galeri

  • Hıyarcıklı vebada, veba bakterisi yüzünden şişmiş lenf bezleri (bubolar)
  • Hastalığa neden olan bakteriler
  • Kara ölüm'ün Avrupa'da yayılması

Kaynakça
  1. Thesaurus Linguarum Orientalium Turcicae, Arabicae et Persicae; François de Mesgnien Meninski, 1680, Viyana ("Morbus epidemius, pec. pestilentia" şeklinde tanımlanır.)
  2. Tâ‘ûn and Wabâ - Conceptions of Plague and Pestilence in Early Islam, Jesho, XXV/3 (Yıl: 1982), Sayfa: 268-307.

Kitaplar
  • Plagues in the Islamic World, Dictionary of the Middle Ages, J. R. Strayer, New York 1989, IX, 684-686.
  • Türkiye’de Veba (Taun) Tarihçesi Üzerine, Süheyl Ünver, Tedavi Kliniği ve Laboratuarı, Sayı: 5 (1935), Sayfa: 70-88.
  • Sürremerrî, Kitâb fîhi ẕikrü’l-vebâʾ ve’ṭ-ṭâʿûn, Yayınlayan: Şevket b. Rıfkī Şevket, Amman-Dımaşk 1425/2005, Sayfa: 88, 101.
  • İbn Hacer el-Askalânî, Beẕlü’l-mâʿûn fî fażli’ṭ-ṭâʿûn, Yayınlayan: Ahmed İsâm Abdülkādir el-Kâtib, Riyad 1411, Sayfa: 78, 85, 97, 109, 196, 305.

Ayrıca bakınız

Dış bağlantılar
Sınıflandırma
Dış kaynaklar
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.