Tespih

Monoton işlemleri sayma asıl varoluş sebebiyken, bunun dışında stres atıcı olarak tekrarlama basit el hareketlerine olanak verdiği için de kullanılır. İpi gerildiğinde uzunca bir parmak gibi dik durabildiğinden işaret parmağı yerine de kullanılır. Tespih takı olarak, can sıkıntısını gidermek için, hatta tespih sallamayı bir el becerisi haline getirmiş kişilerce bir beceri talimi ya da gösterisi olarak da kullanılmaktadır. Gelmiş geçmiş en çok kullanıldığı alan, pek çok dinde belli sayıda tekrarlanması istenen dini vecibelerin yerine getirilişinin hesabını kolayca doğru tutma konusudur.

Tespihin gövdesini oluşturan ipe dizili yuvarlaklara tane, ipin iki ucunun icinde buluştuğu uzunca parçaya imame denir. İmamenin dış ucunda bir düğümlük, ara taneler ve en sonda tepelik olabilir. Halkadaki belli sayıda tane den sonra yassı bir pul olabilir. Türk tespihinde pul, 11 taneliyse beşinci, 33 taneliyse onbirinci ve yirmiikinci, 99 taneliyse otuzüçüncü ved altmışaltıncı taneden sonra bulunabilir. Sayarken pul sayılmaz, sadece taneler sayılır.

İslam'da ilk halife zamanında kullanılmaya başlandığı sanılıyor. "Tespih çekmek" namazı tamamlayan bir ayrıntı olarak önemlidir. Allah'ın 99 sıfatını, ya da tekrar tekrar zikredilen belli cümlelerin sayımında kullanılır. Ancak birçok Müslüman bu sayma işlemini tespih taneleri ile değil, parmaklar ile belirleyebilmektedirler.

Tespih öncesi kültürlerde sayma işlemi başparmağın ucuyla diğer dört parmağın el içindeki 12 eklemine dokunarak yapılırmış. Geleneksel tespih tane sayılarının ve düzine kavramının kökü bu olguya dayanıyor olabilir.

• Her ekleme dokunarak 3 kez her seferinde yeni baştan tekrarlandığında 36 (12+12+12),
• ilk ve son parmaktan tek geçip dönerek ileri, geri, ve tekrar ileri sayıldığında 30 (12+9+9),
• ilk ve son ekleme tek dokunup dönerek, ileri, geri ve tekrar ileri sayıldığında 34 (12+11+11, yani tespihteki 33 tane artı imame) sayılır.
• İki el de kullanıldığında 0-153 arası sayılar için basit abaküs işlemleri yapılabilir,
• dört el kullanıldığında sayısal veriler konuşmadan ve başkalarına göstermeden kişiden kişiye ulaştırılabilir (örneğin pazar yerinde eller torbada, seyredenlerin (önerilen, reddedilen, kabul edilen) fiyatları gözlemleyemeyecekleri pazarlık, gece karanlığı ve sessizliğinde gizli operasyon).

Ebrulu bir osmanlı faturan kehribar tespihi

• Damla kehribarı (fosilleşmiş çam veya başka ağaç sakızı)
• Faturan kehribar (Fenol ile Formaldehitin polimerleşmesiyle elde edilen, ve zamanla yüzeyi vişne rengi alan Termosetlerden -ısı ve kalıplama ile son şekli verilebilen- bir reçine; bakalitin akrabası, ilk plastiklerden)
• Mor Yakut (amotis taşı)
• Kaplan gözü (bir çeşit Hindistan kökenli çekirdek)
• Galalit (Fransız Sıkma) hammadesi sütten alınan Kazeinin uzun bir zaman preslenmesiyle şekil alan pahalı bir malzeme
• Katalin
• Pelesenk (Mısırlı zenginler ve Osmanlı sadrazamlarınca sevilen kokulu sanduka tahtası çeşidi)
• Öd ağacı (Muhammed'in sandukasının yapıldığı kokulu tahta çeşidi)
• Oltu Taşı Tesbih (Erzurum ilinin Oltu ilçesinde bol miktarda oltu taşı yatağı bulunmaktadır) [1]

• Tespih duası çoğunlukla katolik ve anglikan hristiyanların (benzer bir Ortodoks yönemi de vardır) kullandığı bir söylenen ve düşünülen bir dua türüdür. Yaygın tespih duası; 10’ar defa söylenen ‘Selam sana’ duasınından oluşan 5 setin ve her setten önce ‘Göklerdeki Pederimiz’ duasının okunması ile bunlara eşlik eden ‘mystery’ (olay-gizem) üzerine sessizce düşünmekten oluşmaktadır.

'Selam Sana' duası : Selam sana, Allah’ın en sevgili kulu Meryem, Rab seninledir, Kadınların en mübareği sensin ve mübarektir senin evladın İsa. Azize Meryem, Allah’ın annesi, biz günahkarlar için, şimdi ve ölüm saatimizde dua eyle. Amin (Katolik versiyonu)

‘Göklerdeki Pederimiz’ duası: Göklerdeki Pederimiz, Adın yüceltilsin, hükümdarlığın gelsin, Göklerde olduğu gibi, Yeryüzünde de Sen’in isteğin olsun. Günlük ekmeğimizi bugün de bize ver; Bize kötülük edenleri bağışladığımız gibi, Sen de bağışla suçlarımızı. Bizi günah işlemekten koru ve kötülükten kurtar. Amin. (Katolik versiyonu)

Bu gizem/olaylar İsa’nın hayatına eşlik eden enkarnasyon, çileler ve Mesih’in şanlanması gibi olaylara odaklanmaktadır. Tespih duası ayrıca Katoliklerin vurguladığı “Meryem’in Mesih’e odaklı hayatına katılma” ve “Meryem aracılığıyla Mesih’e” temalarını da temsil eder.

• Tespih duası genelde şu amaçlarla okunur;

-Kalpte bir huzur elde etme.

-İncil üzerine daha derin bir tefekkür elde etme.

• Gizemler/Olaylar 5 parçadan oluşan dört sete ayrılmıştır:

1- Sevinçli Gizemler

• Meleğin Meryem Ana’ya Mesih İsa’nın kendisinden doğacağını müjdelemesi, (Luka 1: 26-38)
• Meryem Ana’nın Mesih İsa’ya hamileyken kuzeni Elizabet’i ziyaret etmesi, (Matta 1:19–25)
• Mesih İsa’nın doğuşu, (Matta 1: 18-25)
• Mesih İsa’nın mabette Allah’a sunulması, (Luka 2: 22-40)
• On iki yaşındayken Mesih İsa’nın mabette kaybolması ve bulunması, (Luka 2: 41-52)

2- Kederli Gizemler

• Mesih İsa’nın Getsemani denilen zeytinlikte can çekişmesi, (Luka 22: 43-44)
• Mesih İsa’nın kırbaçlanması, (Luka 22: 63-65)
• Mesih İsa’nın başına dikenlerden örülü bir taç konulması, (Matta 27: 29)
• Mesih İsa’nın Golgota’ya kadar haçı taşıması, (Matta 27: 31-33)
• Mesih İsa’nın haçın üzerinde ölmesi, (Yuhanna 19:20)

3- Şanlı Gizemler

• Mesih İsa’nın öldükten sonra dirilişi
• Mesih İsa’nın göğe çıkması
• Mesih İsa’nın Kutsal Ruh’u göndermesi
• Meryem Ana’nın göğe alınması
• Meryem Ana’ya göklerin ve yerin kraliçelik tacının verilmesi

4- Işık Gizemler

• Mesih İsa’nın Ürdün nehrinde vaftizi (Matta 3: 13-17)
• Mesih İsa’nın Kana düğününde kendini açıklaması (Yuhanna 2:1-11)
• Mesih İsa’nın tövbeye daveti ile Allah’ın Krallığını ilan etmesi
• Mesih İsa’nın görünüm değiştirmesi (Matta 1: 1-8)
• Mesih İsa’nın Efkaristiya’yı kurması (Matta 26: 17-30)

Tespih taneleri, gizemler olaylar boyunca okunan ‘Selam sana’ dualarının sayısını takip etmek amacıyla kullanılan somut bir metotur. Tespih taneleri parmaklar arasında dualar okundukça hareket ettirilir. Zihinsel olarak sayıyı takip etmeyerek, zihin gizemler/olaylar üzerinde rahatça düşünebilmektedir. ‘Selam sana’ duaları onluk tanelerde okunur, ‘Göklerdeki Pederimiz’ ise onluklardan önce gelen büyük tanelerde okunur. Her yeni gizem/olay büyük taneler ile başlar. Tüm katolik tespihlerinde, bağlı olan başında bir haç olan ardından bir büyük, üç küçük ve bir büyük tane bulunduran kısa bir kordona sahiptir. 5 onluklu bir tespih toplamda 59 taneye sahiptir.

Ortodoks tespihi 33 tanelidir, İsa’nın bu dünyadaki 33 yılını temsil eder. Ortodokslar tespih duası boyunca şu duayı okurlar: “Rabbimiz Mesih İsa, Tanrı’nın oğlu, bu günahkara merhamet et.”

Anglikan Tespih

Anglikan tespihi dört yedili gruptan ve onları ayıran büyük taneler ile 33 taneden oluşur. Ortodokslar gibi, 33 Mesih’in bu dünyada yaşadığı yılları temsil eder, yedi ise yaradılışın günlerine atıfla bütünlüğü ya da inançta tamamlanmayı. Tespihte tekrarlanan dua ise ; “Rabbimiz Mesih İsa, Tanrı’nın oğlu, bu günahkara merhamet et”dir.

Tespihin varlığına ilişkin ilk izler Mısır’da bulunmuştur. Hristiyan keşişleri tarafından kullanılmaktaydılar. Bugün Belçika sınırları içinde olan, 7. yy’a ait bir Rahibe’nin mezarında, taştan yapılmış tespih taneleri bulunmuştur.

Tespihin bugünkü kullanım şekli 12. yy’a dayanmaktadır. Dominikan rahipleri tespih duasının yayılmasını başlatmışlardır. Efsaneye göre Meryem o sırada Albigensesler arasında çalışan Aziz Dominik’e görünmüş ve O’na tespihi verip yaymasını istemiştir.

Tespih kardeşliklerinin yaygın propogandaları ve Papaların bu dua türünü okuma yazması olmayan inananlara İncil’i ezberleme imkanını sunmasından dolayı teşvik etmesi, bu duanın yaygınlığını açıklamaktadır.

Papa V. Pius (papalığı 1566-1572) Tespih duasını üç gizem/olay ile resmileştirmiştir; sevinçli, kederli ve şanlı gizemler.

16.yy’dan 20. yy başlarına kadar tespih duasının yapısı değişmeden kalmıştır. Her onluk için birer tane olacak şekilde 15 onluk için 15 gizemden oluşmaktaydı. 2002 yılında Papa II. Aziz Yuhanna Pavlus beş yeni isteğe bağlı bel yeni Işık gizemi getirene kadar başka bir değişiklik yapılmamıştır.