Taksonomik seviye
Biyolojik sınıflandırma sisteminde taksonomik seviye (rütbe, kategori, grup, düzey, sıra) takson adı verilen bir grup organizmanın taksonomik hiyerarşi için göreceli olarak bulundukları sıradır. Taksonomik seviyeye örnek olarak tür, cins, familya, takım, sınıf, şube, âlem ve üst âlem verilebilir.
Bir taksonomik seviyenin altında daha az genel kategoriler yani daha belirli yaşam formları sıralanırken üstünde ise daha genel kategoriler yani ortak atadan aldıkları fenotipik özelliklerle birbirleriyle bağlantılı organizma grupları sıralanır. Herhangi bir türün taksonomik seviyesi ve cinsinin tanımlanması temeldir, yani belirli bir organizmayı tanılamak için bu iki taksonomik seviyeden başka bir taksonomik seviyeye gerek yoktur.[1]
Belirli bir tür ele alınırsa örneğin kızıl tilki, Vulpes vulpes: bir üst taksonomik seviye Vulpes cinsi tüm "gerçek" tilkileri kapsar. En yakın akrabaları bir üst taksonomik seviye olan Canidae (Köpekgiller) familyasında yer alan köpekler, kurtlar, çakallar ve tüm tilkilerdir. Bir üst taksonomik seviye Caniformia (ayılar, foklar, sansarlar, kokarcalar, rakunlar ve yukarıda belirtilenlerin hepsi) köpeğimsileri ve Feliformia (kediler, misk kedileri, çakallar, kuyruksürenler) kedimsileri içeren Carnivora (Etçiller) takımıdır. Etçiller kıllı, sıcak kanlı ve yavrularını emziren Memeliler sınıfının bir grubudur. Memeliler de omurgası olan diğer hayvanlar ile birlikte Chordata (Omurgalılar) şubesinde yer alır. Omurgalı hayvanlar da diğer hayvanlarla birlikte Animalia yani hayvanlar âlemini oluşturur. En son olarak da bunların üstünde hücre çekirdeğine sahip tüm diğer organizmalarla birlikte Eukarya üst âleminde birlikte gruplandırılırlar.
Uluslararası Zoolojik Adlandırma Kodu seviyeyi şöyle tanımlar: "Sınıflandırma amacı ile bir taksonun taksonomik hiyerarşi içince aldığı düzey. (örn. üst familya ile alt familya arasında sıralanan tüm familyalar sınıflandırma amacıyla aynı seviyededir)."[2]
Ana seviyeler
Carl Linnaeus, Systema Naturae gibi eserlerinde yalnızca âlem, sınıf, takım, cins, tür ve türün altında bir seviye olmak üzere sınırlı bir seviyelendirme kullanmıştır. Günümüzde bilimsel adlandırma adlandırma kodları ile düzenlenmektedir. Yedi ana taksonomik seviye vardır: âlem, şube, sınıf, takım, familya, cins ve tür. Bunlara ek olarak Carl Woese tarafından önerilen üst âlem ana seviye olarak günümüzde yaygın olarak kullanılmaktaysa da hiçbir adlandırma kodunda geçmemektedir ve Moore tarafından 1974'te önerilen dominium ile eş anlamlıdır.[3][4]
| Ana taksonomik seviyeler | |
| Latince | Türkçe |
| vitae | yaşam |
| regio | üst âlem |
| regnum | âlem |
| phylum | şube (zoolojide) |
| classis | sınıf |
| ordo | takım |
| familia | familya |
| genus | cins |
| species | tür |
Bir takson genellikle resmî adı verildiğinde seviyesi de belirlenir. Temel seviyeler tür ve cinstir. Bir organizmaya tür adı verildiğinde bir cinse bağlanır ve cins adı tür adının bir parçasıdır.
Tür adına aynı zamanda ikili adlandırma da denmektedir. Örneğin insan türünün zoolojik adı Homo sapienstir. Genel olarak tür ve cins adları italik olarak ya da altı çizili olarak kullanılır. Bu durumda Homo cins adıdır ve büyük harfle başlar; sapiens türü belirtir ve büyük harfle başlamaz.
Zoolojide seviyeler
Uluslararası Zoolojik Adlandırma Kodunda şu taksonomik seviyelerin tanımları bulunmaktadır: üst familya, familya, alt familya, oymak, alt oymak, cins, alt cins, tür ve alt tür.
Uluslararası Zoolojik Adlandırma Kodu adları üç gruba ayırır: "Familya grup adları", "cins grup adları" ve "tür grup adları". Kod bu kategoriler için aşağıdaki taksonomik seviyeleri açık olarak belirtir:
- Üst familya
Kodda bulunan kurallar üst familyadan alt türe kadar olan seviyeler için uygulanır. Üst familyanın üzerinde bulunan seviyeler için ise kısmen bu kurallar uygulanır. "Cins grup adları" ile "tür grup adları" arasında başka bir seviye kullanımına resmî olarak izin verilmez. Zoologlar bazen resmî olmayan tür grubu, tür alt grubu, tür kompleksi ve üst tür gibi seviyeleri örneğin Drosophila çok türü olan cinslerde kolaylık olması açısından kullanırlar.
Familya ve daha üst seviyelerde daha aşağı bir seviye için daha aşağı anlamında "infra" öneki kullanılabilir. Örneğin alt takımın altında infra takım ya da alt familyanın altında infra familya gibi.
Zoolojik taksonların adları
- Tür seviyesinin üstündeki taksonlar tekli bir bilimsel ada sahiptir.
- Bir tür iki parçadan oluşan ikili adlandırmaya sahiptir: Cins adı + epitet; örneğin Canis lupus.
- Bir alt türün adı üçlü adlandırmaya sahiptir.: Cins adı + epitet + alt epitet; örneğin Canis lupus familiaris.
Örnekler
Aşağıdaki tabloda beş türün sınıflandırması verilmiştir: Genetik laboratuvarlarında sık karşılaşılan sirke sinekleri, insanlar (Homo sapiens), Gregor Mendel tarafından genetiğin keşfinde kullanılan bezelyeler (Pisum sativum), sinek mantarı (Amanita muscaria) ve koli basili (Escherichia coli). Sekiz ana seviye kalın harflerle gösterilmiş, bazı yan seviyelerde belirtilmiştir.
Adların sonekleri
Cins seviyesi üzerindeki taksonlara genellikle tip cins adını temel alan ve standart sonekleri olan bir bilimsel ad verilir. Bu adlandırmalarda kullanılan sonekler âleme ve bazen de şube ya da sınıfa göre değişir. Aşağıdaki tabloda bu sonekler verilmiştir.
Telaffuzları Uluslararası Fonetik Alfabe kullanılarak verilmiştir.
| Seviye | Bacteria[5] | Plantae | Algae | Fungi | Animalia |
|---|---|---|---|---|---|
| Şube | -phyta /ˈfaɪtə/ | -phyta[6] /ˈfaɪtə/ | -mycota /maɪˈkoʊtə/ | ||
| Alt şube | -phytina /fᵻˈtaɪnə/ | -phytina[6] /fᵻˈtaɪnə/ | -mycotina /maɪkoʊ-ˈtaɪnə/ | ||
| Sınıf | -ia /iə/ | -opsida /ˈɒpsᵻdə/ | -phyceae /ˈfaɪʃi/ | -mycetes /maɪˈsiːtiːz/ | |
| Alt sınıf | -idae /ᵻdi/ | -phycidae /ˈfɪsᵻdi/ | -mycetidae /maɪˈsɛtᵻdi/ | ||
| Üst takım | -anae /ˈɑːni/ | ||||
| Takım | -ales /ˈɑːliːz/ | ||||
| Alt takım | -ineae /ˈɪnii/ | ||||
| İnfra takım | -aria /ˈɛəriə/ | ||||
| Üst familya | -acea /ˈɑːʃə/ | -oidea /ˈɔɪdiə/ | |||
| Epi familya | -oidae /ˈɔɪdi/ | ||||
| Familya | -aceae /ˈɑːʃi/ | -idae /ᵻdi/ | |||
| Alt familya | -oideae /ˈɔɪdii/ | -inae /ˈaɪni/ | |||
| İnfra familya | -odd /ɒd/ | ||||
| Oymak | -eae /ii/ | -ini /ˈaɪnaɪ/ | |||
| Alt oymak | -inae /ˈaɪni/ | -ina /ˈaɪnə/ | |||
| İnfra oymak | -ad /æd/ ya da -iti /ˈaɪti/ | ||||
Kaynakça
- "International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants – Melbourne Code". IAPT-Taxon.org. Madde 2 ve 3 (Articles 2 and 3). 2012. 10 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2020.
- International Commission on Zoological Nomenclature (1999). International Code of Zoological Nomenclature. Fourth Edition. International Trust for Zoological Nomenclature. 21 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2020.
- Moore, R. T. (1974). "Proposal for the recognition of super ranks" (PDF). Taxon. 23 (4). ss. 650-652. doi:10.2307/1218807. JSTOR 1218807. 6 Ekim 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2020.
- Luketa, S. (2012). "New views on the megaclassification of life" (PDF). Protistology. 7 (4). ss. 218-237. 2 Nisan 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2020.
- Euzéby, J. P. (1997). "List of Bacterial Names with Standing in Nomenclature: a folder available on the Internet (13 Dec. 2007 version)". Int. J. Syst. Bacteriol. 47 (2). ss. 590-592. doi:10.1099/00207713-47-2-590. PMID 9103655. 22 Aralık 2007 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Haziran 2018.
- "International Code of Nomenclature for algae, fungi, and plants (Shenzhen Code)". IAPT-Taxon.org. Madde 16 (Article 16). 2018. 19 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Şubat 2020.