Merv

Halife Osman devrindeki fetih harekatı sırasında Merv şehrinin reisi Araplarla anlaşıp şehri teslim etti ve şehre Benî Mâhân Camii inşa edildi[5]. Emeviler devrinde Merv şehrini bazen Irak genel valisi, bazen de bizzat halifenin tayin ettiği valiler yönetmekteydi. 697’de Mühelleb b. Ebû Sufre’nin Horasan’a atanmasından sonra şehrin hâkimiyeti üç nesil boyunca Mühellebîler’in elinde kaldı.[5] Merv’in ikinci camisi olan Mescid-i Atîk’in bu dönemde inşa edildiği düşünülür.

Abbâsî ihtilâli 747’de Merv’de patlak verdi. Merv doğumlu komutan Ebû Müslim Horasânî, İranlı köylülerle diğer mevâlîden oluşturduğu ordusunun başında şehre girdiğinde Emevîler’in(Arapça: بنو أمية/الأمويون, Farsça: اموىان) son Horasan valisi Nasr b. Seyyâr ailesiyle birlikte kaçtı.[5]

Şehir, Abbasi halifesi Memun (Arapça: المأمون‎; al-Ma'nun) (yönetimi 813-833) zamanında başkentlik yaptı. Müşkân kapısı yakınlarında bir saray ve askerî garnizon inşa ettirmesinden sonra şehir o yönde genişlemeye başladı.

Ünlü yahudi gökbilimci, matematikçi Saul ben ibn Bishr (Saul ibn Bishr al-Israili; Zahel veya Zael isminde de tanınır), Abbasiler devrinde Merv'de yetişmiştir.

Halife Memun’un Bağdat’a dönmesinin ardından Merv idaresi Horasan Tâhir b. Hüseyin’e verildi; şehir bir süre Abbasi Devleti’ne bağlı Tâhirî hânedanının idare merkezi oldu. Zamanla Tâhirîlerin merekzi Nişabur’a kaysa da Merv, ekonomik önemini korudu. Tahirilerin ardından Samanî ve Gazne yönetimine girdi. Merv, merkez olma özelliğini yitirse de büyük bir şehir olarak varlığını sürdürdü.[6]

Türk Hakanı Afrâsîâb'ın kurduğu rivayet edilen Merv şehrini Selçuklu Çağrı Beğ 1037 yılında feth ederek, iç kaleye girmiş ve atının örtüsünü yere koyup "taht gibi" üstüne oturmuştur[7] Bu tarihten sonra Merv şehri Selçuklular’ın önemli yönetim merkezlerinden biri haline geldi. Selçuklu tehlikesine son vermek için 1040 yılında Merv şehrine yürüyen Gazne Sultanı Mesut'un yenildiği Dandanakan Muharebesi'nden sonra Büyük Selçuklu Devleti kurulmuş kabul edilir.

Çağrı Bey'in 1060’ta Merv ve Nişabur arasındaki ölümünden sonra cenazesi Merv’e getirildi; Büyük Selçuklu tahtına oğlu Alp Arslan çıktı. Merv şehri, yönetimi Selçuklu şehzadelerine bırakılan Horasan vilayetinin merkezi oldu. Alp Arslan 1072’de Mâverâünnehir Seferi sırasında öldürüldüğünde cenazesi Merv'e getirilerek babası Çağrı Bey'in yanına gömüldü. Büyük Selçuklu Devleti’nin son sultanı Sencer, tahta çıkmadan önce yirmi yıl devamlı Merv şehrinde Horasan vilayetini yönetmişti. 1118’de Selçuklu tahtına çıktıktan sonra batıda yeni bir kale (Sultan Kale) inşa etti ve şehir yeni kalenin etrafında gelişti. Sultan Sencer tarafından başkent ilan edilen Merv, bir ilim merkezi haline geldi.

Sultan Sancar’ın Katvan Muharebesi’nde Karahitaylar’a yenilmesinden sonra Merv şehri kısa bir süre için Harezm Şahı Atsız’ın yönetimine girdi; halkından pek çok kimse katledildi. Ertesi yıl şehre yeniden hakim olan Sultan, 1153’te çıkan Oğuz isyanı’nda esir düşüp Merv hankahına kapatıldı; şehir ise 3 gün 3 gece yağmalanıp tahrip edildi.[6] Sultan Sencer 3 sene esaretten sonra kurtarılmış; ertesi yıl hayatını kaybedip Merv’de daha önce yaptırdığı türbeye defnedilmiştir. Türbe, Türkmenistan’ın sembolü durumundadır.

Merv’deki Selçuklu eseri Sultan Kale içinde günümüze kadar gelen başlıca yapılar Sultan Sencer türbesi, Yusuf Hemedani'nin mezarı ve Şehriyâr-Erk kurganıdır. Muhammed ibn Zayd türbesi, çanak, çömlek ve diğer kalıntılar bu alanda bulunur.[8]

Sultan Sencer’in ölümü ile Büyük Selçuklu İmparatorluğu’nun yıkılmasının ardından Harzemşahlar ve Gurlular arasında el değiştiren Merv, 1221’de Cengiz Han'ın emrindeki Moğollar tarafından yağma edilmiş, halkının neredeyse tamamı öldürülmüştür.

Timurlu hükümdarı Şahruh, şehri tekrar eski günlerine döndürmeye çalışmıştır.1410’da Merv vadisinde bulunan Murgab barajının (Sultanabad diye de bilinir) yeniden temizlenmesi ve yeniden açılmasını emretti.[9] Barajın restorasyonu bir ayda tamamlandı. 1418’de Sultan Kale’ye 2 km. mesafede yeni bir kale ve kale içi yerleşim kurdu. O dönemden kalan kale yıkıntıları Abdulllah Han Kale olarak bilinir. Şâhruh’un attığı temeller üzerine selefleri Sultan Ebu Said ve Sultan Hüseyin, Herat ve Merv bölgelerinde sulama ağlarını genişletmeye devam ettiler. Cengiz Han işgalinden bu yana harabe haline gelen Merv vadisi canlandırıldı.

Şehir, 16. yüzyılda Özbekler ve Safeviler arasında rekabet konusu oldu. Bu dönemde Merv’den geçen ticaret yolları güvenlik endişesiyle Herat’a taşındı.

1785’te Buhara Emiri Şah Murad’ın Murgab bendini yıkıp halkı sürgüne göndermesi yüzünden şehir canlılığını tamamen kaybetti. 1795’ten sonra Türkmen kabilelerinin Merv şehrinde tekrar yoğunlaştı.[6]

19. yüzyıl başında Merv, Buhara ve Hive Hanlıkları arasında sürekli el değiştirdi.

Rusya, 1865’te Hokand, Buhara ve Hive hanlıklarının işgal ettikten sonra Türkmenlere karşı harekete geçti. Göktepe Savaşı’ndan sonra yaşanan Göktepe katliamının yaşandığı işgal sürecinde Merv şehri 1884’te Rusların eline geçti. Merv’in işgali, on dokuzuncu asır boyunca devam eden İngiliz-Rus rekabetinin önemli bir halkasını oluşturmuştur.

Rusların, Hindistan üzerinde gizli emelleri ve planları olduğuna inanan İngilizler, onların Orta Asya’da Hindistan’a doğru işgal ettikleri her toprak parçasında büyük kaygılar duymuşlardır. Bu kaygılarından dolayı bölgeye ajanlar göndermişler, Ruslarla çetin bir diploması trafiği kurmuşlar ve zaman zaman da Afganistan ve İran'da işgallerde bulunmuşlardır. "Büyük Oyun" olarak isimlendirilen İngiliz-Rus rekabeti, Merv'in 1884 yılında Farslılarla Türkmenler arasındaki anlaşmazlıktan fırsat bilen Alexander Wissarionowitsch Komarow komutasındaki Ruslar tarafından işgali sırasında ateşli bir seyir izlemiştir. Rus hakimiyeti altında askerî ve bozuk bir düzenin baskısına maruz kalan Türkmenlerin geleneksel yaşam tarzlarında hemen değişiklik olmamış, ancak şehirleri ve zengin toprakları yeni gelen Rus ve yabancı göçmenler tarafından ele geçirilmiştir. Ruslar ile İngilizler arasındaki sınır belirleme siyaseti nedeniyle bir kısım Türkmenler Afganistan ve İran idaresi altında kalmışlardır.

Rusların istilası sırasında 2,500 km² büyüklüğündeki Merv vahasında konumlanan, Merv bir küçük şehirdir[10], Türkmenistanın bir parçası ve çoğunlukla Teke, Sarı, Salor, Ersari, Ata, Mahtim ve Yamud[11] isminde Türkmen (Oğuz) boy ve oymakları tarafından yerleşilmiştir. Teke[12] Türkmenleri ortalama sayıları 250.000[13] olan en büyük oymak, Türkistan'da mükemmel savaşçı niteliktedirler.[14]