Baal
Baal veya Baʿal, Arami, Amori ve Kenan dillerini kapsayan Kuzeybatı Sami dillerinde efendi ve sahip anlamlarına gelen bir saygı unvanıdır. Terim özellikle antik çağlarda Levant bölgesinde kullanılmış ve insanlar tarafından çeşitli tanrılar ile bağdaşlaştırılmıştır. İsmin ilah olarak kullanımını akademisyenler daha önceleri çeşitli güneş tanrıları ile bağdaşlaştırmış olsa da, yazıtlar Baal kelimesinin özellikle fırtına ve bereket tanrısı Hadad için kullanıldığını göstermektedir.
Toplanarak bir kitap haline getirilmesi yüzyıllar sürmüş Tanah'ta Baal terimi, bazen Antik Kenan dininde yer alan ilahları ifade etmek için genel bir terim olarak kullanılmışken, bazen de özellikle güneş tanrısı Hadad'ı belirtmiştir. Bu metinde Hadad bir sahte tanrı olarak görülmüş, bu kullanım, demonolojide Beelzebub ile birlikte, İslam ve Hristiyanlıkta da kendine yer bulmuştur.
Etimoloji ve kullanım
Türkçede ve Batı dillerinin birçoğunda kullanılan Baal kelimesi, Septuaginta'da bahsedilen Yunanca Báal (Grekçe: Βάαλ)[1] ve Vulgata'da geçen Latince Latince: Baal ile benzerdir.[1] Bu kullanım ise köken olarak Kuzeybatı Sami dillerinde ünlü harfsiz yazılan bʿl (Fenikece ve Pönce: 𐤁𐤏𐤋) kökünden türemiştir.[2] Kutsal Kitap'ta genellikle Fenike tanrıları ve Hadad'ı belirtse de Protestan Reform Hareketi ile terim tüm ikon ve putlar ile Katolik Kilisesi'ni tanımlar hale gelmiştir.[3]
Baal kelimesi, Ugaritçe, Aramca, Fenikece, İbranice ve Amoriceyi kapsamış Kuzeybatı Sami dillerinde benzer formlarda bulunur ve hepsinde sahip anlamına gelmiştir. Bu anlam aynı zamanda bir uzantı olarak efendi, koca ve kral anlamlarını da karşılamıştır.[4][5] Kökteş olarak Akadca Bēlu (Akadca: 𒂗), Amharca bal (Amharca: ባል) ve Arapça baʿl (Arapça: بَعْل) örnek verilebilir. Báʿal (İbranice: בַּעַל) ve baʿl günümüzde bile koca anlamını Arapça ve İbranicede korumaktadır.
Antik Sami dinlerinde Baal
Baal'ın bir saygı unvanı olmasından ötürü pek çok tanrıya hitab ederken o tanrıların isimleri yerine genel olarak Baal kelimesi de kullanılmıştır.[6] Bu genel kullanımı dışında tarih boyunca Baal özellikle Hadad'ı tarif etmiş, daha sonra bu kullanım Hadad'ın yerini çeşitli uygarlıklarda almıştır.
Hadad
Hadad, Batı Samilerin tapındığı fırtına, gök gürültüsü ve yağmur tanrısıdır ve çoğu kez Baal ismi ile karakterize edilmiştir.[1][7][4] Tapınan kişilerin tanrıya Baʿal Haddu veya sadece Ba'al şeklinde hitap ettikleri bilinmektedir.[5] Asur-Babil kökenli tanrılar grubundaki Adad'la aynı özellikleri taşır. Suriye'nin kuzeyi ile Fenike kıyısı ve Fırat Irmağı boylarında tapınılan Hadad, genellikle elinde bir topuz ve şimşekle, boynuzlu başlığını giymiş sakallı bir tanrı biçiminde betimlenir. Onunla özdeş olan Hitit tanrısı Teşup gibi, Hadad'ın da simgesel yaratığı boğadır.
MÖ 1 milenyumdan sonra Kenanlılar Baal kullanımını benimserken, Aramiler Hadad ismini kullanmaya devam etmiş ve inanışta bir ayrılma meydana gelmiştir.[1] Fenikelilerde ise Baal El ve Dagon ile yakından ilişkilendirilmiştir.[8]
Baal
Ugarit yazıtları Baal'ı şimşek, rüzgar, yağmur ve bereket ile ilişkilendirir.[9] Kenan bölgesinde tarım, Mısır ve Mezopotamya'da görülen her sene düzenli şekilde taşan nehirlerin aksine yıllık yağışlara bağımlıdır. Bu yüzden bu bölgelerde Baal'ın özellikle yağmur yağdırmadaki rolüne olan inanç, bu ilaha tapınmanın yaygınlaşmasına ve Sami panteonunda yüksek bir mertebede bulunmasına neden olmuştur.[9] Ayrıca savaşlarda da güvenilen bir tanrı olan Baal, günümüzde Lübnan'da yer alan Baalbek şehrinin isim kaynağını oluşturur.[10]
Ugaritler Baal ismini Hadad'a bir alternatif olarak kullanmışlarsa da bu isim zamanla Hadad'ın yerini almıştır.[11] Çeşitli metinler halkın Baal'ın El veya Dagan'ın çocuğu olduğuna, Anat tanrıçası ile kardeş olduğuna ve deniz ve nehir tanrısı Yam'a düşman olmasına inandığını gösterir.[12] Ayrıca 7 başlı bir yılanı yenmesi, Leviathan'ı öldürmesi ve Tannin isimli bir deniz canavarını mağlup etmesi gibi pek çok hikâye bulunur.[13][14] Yam ve Baal arasındaki düşmanlığın, Kutsal Kitap'ın Daniel kitabının 7 kısmında anlatılan hikâyeye öncül oluşturduğu düşünülmektedir.[15]
Baal inancı Kenan bölgesinden Mısır'ın Orta Krallık'ına ve Fenike kolonileri aracılığıyla Akdeniz'e yayılmıştır.[12] Kartaca'da Baʿal Hammon baş tanrı kabul edilmiştir.[16]
Yaygınlık; inancın gelişimi
Eski Orta Doğu bölgesinin ve Kartacalıların baş tanrısıdır. Antik İsrailde Molek adını alır ve uğruna insan (özellikle küçük çocuklar) kurban edilir. Fırtına ve yağmur tanrısı olan Baal verimlilik tanrısı olarak da görülür ve yaygın bir biçimde tapınılan bir tanrıdır.
Diğer adı Tammuz olan Baal, Marduk'un güneş olma özelliğini de taşır. Merodak-Baladan adı Babil'in bir kralının adı olup bundan anlaşıldığı üzere Baal adı aynı zamanda Merodak olarak da adlandırılan Marduk'tur.
Anlaşıldığı şekliyle Baal ilk olarak Babil'in baş tanrısı olan Marduk olarak ortaya çıkmıştır. Babil krallarından bazıları kendileri de bir tanrı olarak görülürler ve tanrılarının adlarını taşırlardı. Marduk adının Babil'in kurucusu olarak gösterilen Nimrod'dan geldiği düşünülür. Marduk ve Nimrod sözcüklerinin içeriğinde isyan etme anlamları bulunur.
Baal ya da Tammuz bulunduğu yer ve zamana göre farklı adlar almakla birlikte aynı rolünü yerine getirmeye devam etmiştir. Tammuz'un eski Yunan'daki karşılığı Dionysos'tur. Dionysos'un eşi-sevgilisi de Afrodit'tir. Roma bu eski Yunan tanrı ve tanrıçalarını kendi tanrılarına eklemiştir. Tammuz'un Roma'daki karşılığı Adonis ve Afrodit'in karşılığı'da Venüs'tür.
Baal'ın simgeleri
- Marduk: Güneş, hilal ve yıldız olarak farklı tanrı özellikleriyle kendini gösteren Baal, gerçekte tek bir tanrı olup Marduk'tur.
- Hilal-Pentagram: Seherin oğlu hilal, parlak yıldız: Hilal (Helel Ben Shachar-İbr., Helel → Hilal → Lucifer) sözcüğü Şeytan için kullanılır. Hilal olarak kullanılan sözcük aynı zamanda yıldız anlamına gelir. Bu şekliyle Baal hem hilalle, hem de beş köşeli İştar yıldızıyla (pentagram) simgelenir. Anlatımda İştar ayrı bir tanrı olarak sunulsa da, özde Lucifer olarak tek bir kişi vardır. Baal'ın simgesi hilal boyunduruk anlamında kullanıldığında insanlara yapılan baskıyı simgeler.
- Güneş çemberi: Baal'ın bir diğer simgesi güneş (Tammuz adıyla) çemberidir. Sarı renk güneşin rengi olarak Tammuz'a aittir. Genellikle uzak doğuda kullanılır. Ancak Baal adıyla rengi yeşildir. Üçüncü renk olan kırmızı ise İştar'a ait bir renktir.
- Haç: T şeklindeki haç sembolü Baal'ın diğer adı olan Tammuz'un baş harfidir. Haç'ın çeşitli şekilleri bulunur. Gamalı Haç (Svastika) uzak doğu dinlerinde kullanılan şeklidir.
- Altı sayısı Baal'le ilgili olarak kutsal önem taşır. Altı sayısının iki ya da üç kere yinelenmiş şekilleri de (6, 66, 666) Baal'la ilgilidir.
- Altı köşeli yıldız güneşle ilgili olarak bir semboldür. Pergel ve gönye olarak gösterilen Mason sembolü, gerçekte ters yönlü olarak iç içe geçmiş iki piramit şekliyle Altıgen yıldız sembolüdür ve pergel ve gönyenin ortasında eski şekliyle Baal'ın simgesi hilal bulunur. Günümüzde hilal yerine Gematria sözcüğünün G'si vardır.
- Piramit: Ziggurat biçiminde inşa edilen Babil Kulesi, Nimrod tarafından yapılan ilk piramit benzeri yapıdır. Yandan bakıldığında üçgen şeklinde görünen piramitin üstünde piramitin ayna görüntüsü bulunur. Görünmeyen ters piramit yerdekinin üstüne ya da içine gelecek şekildedir. Biri yere, diğeri göğe ait kısmı simgeler. Her ikisi yandan altı köşeli yıldız resmini verir. Geometri (Gematria) yerle ilgili, Astronomi (gerçekte Astroloji anlamındadır) gökle ilgili olup 33 + 33 = 66 şeklinde, yer ve gökle ilgili toplam sayı olarak Baal'ın (Marduk → Şeytan) kutsal sayısını verir. 33'lük tesbihler iki kez çevrildiğinde Baal'ın 66 sayısını simgeler.
- Lale: Baal'la ilgili bir başka simge laledir. Aynı zamanda hilali temsil eden lalenin özellikleri Baal'ın özellikleridir. Lalelerin altı yaprağı bulunur ve bu sayı Baal'la ilgili kutsallığı simgeler. Lalenin içi siyahtır; bu özelliğiyle ön planda Baal ve Marduk'la simgelenen tanrının içindeki kötülüğü simgeler. Lalenin içinin tersine ferahlatıcı bir renk ve parlaklıkta olan dış yüzü ile, Baal'ın simgelediği Şeytan'ın dışarıdan kendisini nurlu bir varlık gibi gösterme özelliği simgelenir.
Günümüz inanç ve sembollerinde Baal
Baal tapınması günümüzde de devam eden Ortadoğu kaynaklı birçok din, inanç ve sembole kaynaklık oluşturur, Bunlar üçleme, haç, nevruz, hilal gibi figür ve inançlar olarak sayılabilir.
- Hristiyanlık
Kutsal anne figürü olarak, Marduk Semiramis'in oğludur. Semiramis gök kraliçesi ve kutsal anne olarak görülen bir tanrıçadır. Kutsal Anne Semiramis ve oğlu Nimrod (Marduk) inancı bu şekliyle Babil'den gelir. Hristiyanlık bu eski putperest inanç biçimini İsa'nın annesi Meryem'le çocuk İsa'ya uygulamıştır. Hristiyanlığın ilk zamanlarında olmayan, Kutsal anne Meryem ve bebek İsa inancı buradan doğar. Gerçekte Meryem'den "Kutsal Anne" diye söz edilen bir pasaj bulunmaz.
Marduk güneş tanrısı olduğundan, kundaktaki ve beşikteki çocuğun başucunda bir güneş çemberi (Halo, Nimbus) resmi bulunur. Çocuğun bulunduğu kundak beş köşeli İştar Yıldızı (Pentagram) olarak resmedilir ve İştar yıldızına benzeyen Christmas rose çiçeğiyle simgelenir. Marduk reenkarnasyon ile yeniden dünyaya geldiğinde annesiyle evlenerek, bu kez oğlu olmak yerine, kocası (Baal: koca) olur. Annesinin adı da değişir ve İştar adını alır. Bundan böyle Marduk (Nimrod), Baal ve Tammuz olarak varlığını sürdürür.
Fırtına ve yağmur tanrısı olarak bitkileri sulayan bir tanrı olarak görülen Baal (Tammuz)’ın, yazın kurak mevsimi geldiğinde öldüğü kabul edilir. Kadınlar Tammuz'un arkasından yas tutar ve ağlarlar. Tapınma olarak sürdürülen bu geleneğin, bir şiddet sonucu öldüğü sanılan Nimrod'un arkasından tutulan yasla ilgili olduğu düşünülür. Ölen Tammuz yeraltı dünyasına gider ve bütün bir kış boyunca beklemeye başlar. Tammuz'un ölümüyle yağmurlar kesildiğinden bitkiler giderek solar ve doğa kışa kadar yavaş yavaş ölür. Güneşin yeniden gücünü kazanmaya başladığı 22 Aralık'ta (Noel) Tammuz yeniden doğar. İlkbaharda gece ve gündüzün eşit olmaya başladığı 21 Mart'ta sevgilisi-eşi İştar'la (bitkilerin tanrıçası-verimlilik tanrıçası) cinsel ilişkiye girer. Bu tarihten itibaren yağmurlar yağacak ve doğa ürün vermeye başlayacaktır. Bu nedenle ilkbahar sevinçli kutlamalar yapma zamanıdır. Baal ve İştar'a tapanlar onları bu cinsel ilişkiye teşvik etmek amacıyla, bunlara ait sembollerin bulunduğu tapınaklarda seks ayinleri yaparlardı. Bu ayinlerde fahişeliğe hizmet eden hem kadın hem de erkek fahişeler (rahip ve rahibeler) bulunurdu. Ayinlerde yemek yenir, şarap içilir, müzik yapılır ve bunu erkek ve kadın fahişelerle yapılan seks izlerdi. Tapınılan yerlerde Tammuz'a ait sembol bir dikilitaş idi. İştar'ınki ise dikili odundan bir kazık (Kutsal odun → Holywood) veya bol yapraklı ağaçlardan çoğunlukla meşe ağacıydı. Eski Mısır'da bulunan Tammuz sembollerinden biri olan crux ansata (halkalı haç) Tammuz'la İştar'ın cinsel birleşmesini simgeler. Bunun şekli, büyük T harfinin üzerine kondurulmuş oval bir çemberdir. Haç çeşitli şekilleriyle Tammuz'un adının baş harfinden oluşarak bu tanrıyı simgeler. Haç sembolü Hristiyanlığa gerçekte Hristiyan olmayan, fakat siyasi amaçlarla Hristiyanlığı devlet dini haline getiren Roma İmparatoru Konstantin ile Hristiyanlığın kutsal bir simgesi haline getirilip kullanılmaya başlanmıştır. Roma imparatoru Konstantin imparatorluk sınırlarındaki putperest ulusları dışlamamak adına, bunlara ait inanç ve gelenekleri Hristiyanlıkla birleştirmiştir. Bu şekilde İsa'nın çivilendiği T şeklinde olmayan düz direğin, T şeklindeki bir haç olduğu inancı Hristiyanlığın temel bir sembolü olmuştur.
Üçlü birlik, üçleme ve hilal, lale; Baal, İştar ve Tammuz Babil'in üçlü tanrıları olan Sin, İştar ve Şamaş'ın devamıdır. Babil kökenli üçlük inancındaki temel, üç tanrıyla gösterilen tek tanrı inancıdır. Bu özelliğiyle Baal, İştar ve Tammuz şeklinde görünen üç tanrı aslında Baal'de tek bir tanrı olarak bir araya gelir. Ancak asıl olarak Baal Marduk'tan geldiğinden, bu tek tanrı Marduk'tur. Üç farklı sembolle simgelendiğinden, bunlardan Seherin oğlu Hilal (Heylel Ben Shachar-İbr.), Heylel sözcüğünün hem hilal, hem de yıldız anlamlarını içermesinden dolayı, hilal ve beş köşeli yıldız sembolleri genel olarak bir karı-koca gibi (Baal: koca) bir arada bulunur. Baal'ın (Marduk) aynı zamanda güneş olma özelliği olduğundan, bu da ayrı bir tanrı gibi gösterilen Tammuz'la ve Tammuz'un baş harfi olan haç işaretiyle, ya da güneş çemberiyle simgelenir. Sözcük anlamı bakımından düşünüldüğünde Marduk, Baal'dan üstün başka bir tanrı değildir.
Marduk sözcüğünde isyan etme anlamı, Baal sözcüğünde ise bu tanrının efendi (Baal: efendi, rab, lord) olma anlamı öne çıkar ve Baal'ın efendi olarak egemenliği vurgulanır.
Baal kendisinden Kur'anda da söz edilen bir tanrıdır.
Kaynakça
Atıflar
- Herrmann (1999a), s. 132.
- Huss (1985), s. 561.
- Oxford English Dictionary (1885), "Baalist, n. 24 Eylül 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi."
- Pope (2006).
- DULAT (2015), "bʕl (II)".
- Halpern (2009), s. 64.
- Day (2000), s. 68.
- Decker, Roy (2001), "Carthaginian Religion", Ancient/Classical History, New York: About.com, s. 2, 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Herrmann (1999a), s. 134.
- Batuman, Elif (18 Aralık 2014), "The Myth of the Megalith", The New Yorker, 19 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Allen, Spencer L (2015). The Splintered Divine: A Study of Istar, Baal, and Yahweh Divine Names and Divine Multiplicity in the Ancient Near East. s. 216. ISBN 9781614512363. 16 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2019.
- Herrmann (1999a), s. 133.
- Herrmann (1999a), s. 135.
- Uehlinger (1999), s. 512.
- Collins (1984), s. 77.
- Moscati (2001), s. 132.
Kaynakça
- Freedman, David Noel, (Ed.) (1992), The Anchor Yale Bible Dictionary, Vol. 1, New York: Doubleday, ISBN 978-0300140019
- Frassetto, Michael, (Ed.) (2006), Britannica Encyclopedia of World Religions, New York: Encyclopædia Britannica, ISBN 978-1-59339-491-2, 19 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Olmo Lete, Gregorio del; Sanmartin, Joaquin; Watson, Wilfred G.E., (Edl.) (2015), Diccionario de la Lengua Ugarítica, 3rd ed., Leiden: translated from the Spanish for E.J. Brill as A Dictionary of the Ugaritic Language in the Alphabetic Tradition (Ser. Handbuch der Orientalistik [Handbook of Oriental Studies], Vol. 112), ISBN 978-90-04-28864-5, 4 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Smith, William Robertson (1878). "Baal". Baynes, T.S. (Ed.). Encyclopædia Britannica. 3 (9. bas.). New York: Charles Scribner's Sons. ss. 175–176.
- Tenney, Merrill C.; Barabas, Stevan; DeVisser, Peter, (Edl.) (1963), The Zondervan Pictorial Bible Dictionary, Grand Rapids: Zondervan Publishing House, ISBN 978-0310235606
- Arndt, W.; Danker, F.W.; Bauer, W. (2000), A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature, 3rd ed., Chicago: University of Chicago Press
- Ayali-Darshan, Noga (2013), "Baal, Son of Dagan: In Search of Baal's Double Paternity", Journal of the American Oriental Society, Vol. 133, No. 4, ss. 651-657, 16 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Ayles, H.H.B. (1904), A Critical Commentary on Genesis II.4-III.25, Cambridge: J. & C.F. Clay for the Cambridge University Press
- Balz, Horst R.; Schneider, Gerhard (2004), Exegetical Dictionary of the New Testament, Vol. I, Grand Rapids: translated from the German for Wm. B. Eerdmans Publishing, ISBN 978-0802828033
- Bruce, Frederick Fyvie (1996), "Baal-Zebub, Beelzebul", Marshall, I. Howard; Millard, Alan R.; Packer, J.I.; Wiseman, Donald J. (Edl.), New Bible Dictionary, 3rd ed., Leicester: InterVarsity Press, s. 108, ISBN 978-0830814398
- Collins, John J. (1984), Daniel: with an Introduction to Apocalyptic Literature, Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing, ISBN 9780802800206, 21 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Cross, Frank Moore Jr. (1973), Canaanite Myth and Hebrew Epic: Essays in the History of the Religion of Israel, Cambridge: Harvard University Press, ISBN 9780674030084, 22 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Day, John (2000), Yahweh and the Gods and Goddesses of Canaan, Sheffield Academic Press, ISBN 978-1850759867, 19 Mart 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- De Moor, Johannes Cornelius; Spronk, Klaas (1987), Hoftijzer, J.; Hospers, J.H. (Edl.), A Cuneiform Anthology of Religious Texts from Ugarit: Autographed Texts and Glossaries, Leiden: E.J. Brill (Semitic Studies Series №VI), ISBN 90-04-08331-6, 16 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Easton, Matthew George, (Ed.) (1893), Illustrated Bible Dictionary and Treasury of Biblical History, Biography, Geography, Doctrine, and Literature with Numerous Illustrations and Important Chronological Tables and Maps, New York: Harper & Bros.
- Gibson, John Clark Love (1982), Textbook of Syrian Semitic Inscriptions, Vol. III: Phoenician Inscriptions, Oxford: Oxford University Press, ISBN 9780198131991
- Halpern, Baruch (2009), Adams, M.J. (Ed.), From Gods to God: The Dynamics of Iron Age Cosmologies, Tübingen: Mohr Siebeck (Ser. Forschungen zum Alten Testament, No. 63), ISBN 978-3-16-149902-9
- Herrmann, Wolfgang (1999a), "Baal", Toorn, Karel van der; Becking, Bob; Horst, Pieter Willem van der (Edl.), Dictionary of Deities and Demons in the Bible, 2nd ed., Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing, ss. 132-139
- Herrmann, Wolfgang (1999b), "Baal Zebub", Toorn, Karel van der; Becking, Bob; Horst, Pieter Willem van der (Edl.), Dictionary of Deities and Demons in the Bible, 2nd ed., Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing, s. 154
- Huss, Werner (1985), Geschichte der Karthager, Munich: C.H. Beck, 24 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019. (Almanca)
- Kane, Thomas Leiper (1990), Amharic–English Dictionary, Vol. I, Weisbaden: Otto Harrassowitz, ISBN 978-3-447-02871-4, 16 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Kohler, Kaufmann (1902). "Beelzebub or Beelzebul". Singer, Isidore (Ed.). Yahudi Ansiklopedisi. II. New York: Funk & Wagnalls Company. ss. 629–630.
- Kelle, Brad E. (2005), Hosea 2: Metaphor and Rhetoric in Historical Perspective, Society of Biblical Lit, s. 137
- Lancel, Serge (1995), Carthage: A History, Wiley-Blackwell, translated from the French by Antonia Nevill, ISBN 978-1557864680
- Lipiński, Edward (1992), Dictionnaire de la civilisation phenicienne et punique [Dictionary of the Phoenician and Punic Civilization] (Fransızca), ISBN 2-503-50033-1
- Lipiński, Edward (1994), Studies in Aramaic Inscriptions and Onomastics, Vol. II, Orientalia Lovaniensia Analecta, Vol. 57, Leuven: Orientaliste for Peeters Publishers, ISBN 90-6831-610-9, 30 Kasım 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 7 Eylül 2015
- Lurker, Manfred (1984), Lexicon der Götter und Dämonen [Dictionary of Gods and Demons], Stuttgart: Alfred Krämer Verlag, translated from the German for Routledge in 1987 as The Routledge Dictionary of Gods and Goddesses, Devils and Demons
- McIntosh, Duncan (1989), "Baal-Zebub", Bromiley, Geoffrey W. (Ed.), International Standard Bible Encyclopedia, Rev. ed., Vol. I, Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing, s. 381
- Miller, Patrick (2000), Israelite Religion and Biblical Theology: Collected Essays, Continuum Int'l Publishing Group, ISBN 1-84127-142-X
- Moscati, Sabatino (2001), The Phoenicians, Tauris, ISBN 1-85043-533-2
- Pope, Marvin H. (2006), "Baal Worship", Skolnik, Fred; Berenbaum, Michael; Baskin, Judith (Edl.), Encyclopaedia Judaica, 2nd ed., Vol. III, New York: Thomas Gale, ISBN 978-0028659282, 19 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Smith, Mark S. (2002), The Early History of God: Yahweh and the Other Deities in Ancient Israel, Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing
- Smith, William Robertson; Moore, George Foot (1899), "Baal", Cheyne, Thomas Keith; Black, John Sutherland (Edl.), Encyclopædia Biblica, Vol. I, New York: Macmillan, ss. 401-403
- Schniedewind, William; Hunt, Joel (2007), A Primer on Ugaritic: Language, Culture, and Literature, Cambridge: Cambridge University Press, ISBN 978-1139466981, 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Souvay, Charles (1907), "Baal, Baalim", Catholic Encyclopedia, Vol. II, New York: Robert Appleton Co., 2 Şubat 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Strong, James (1890), The Exhaustive Concordance of the Bible, Cincinnati: Jennings & Graham
- Uehlinger, C. (1999), "Leviathan", Toorn, Karel van der; Becking, Bob; Horst, Pieter Willem van der (Edl.), Dictionary of Deities and Demons in the Bible, 2nd ed., Grand Rapids: Wm. B. Eerdmans Publishing, ss. 511-515, 16 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi, erişim tarihi: 11 Kasım 2019
- Walbank, Frank William (1979), A Historical Commentary on Polybius, Vol. 2, Oxford: Clarendon Press
- Wehr, Hans; Cowan, J. Milton (1976), A Dictionary of Modern Written Arabic, Ithaca: Spoken Language Services, ISBN 0879500018
- Wex, Michael (2005), Born to Kvetch, New York: St Martin's Press, ISBN 0-312-30741-1
- {{kaynak |last=Xella |first=Paolo |author link= Paolo Xella |author2-last=Quinn |author2-first=Josephine |author3-first=Valentina |author3-last Melchiorri |author4-first Peter |author4-last Van Domellen |contribution=Cemetery or sacrifice? Infant burials at the Carthage Tophet: Phoenician bones of contention |contribution-url = https://www.cambridge.org/core/journals/antiquity/article/cemetery-or-sacrifice-infant-burials-at-the-carthage-tophet/DAC7C386CD20F5C280C9DB41E5184A2E2+Kasım+2019+tarihinde+Wayback+Machine+sitesinde+arşivlendi. |title=Antiquity, Vol. 87, No. 338 |tarih=2013 |pp=1199-1207 |ref=