Çay (bitki)
Çay (Camellia sinensis), çaygiller (Theaceae) familyasından nemli iklimlerde yetişen, yaprak ve tomurcukları içecek maddesi üretmekte kullanılan bir tarım bitkisi. Yeşil çay, siyah çay, ve oolong çayı farklı oksidasyon seviyelerinden geçirilerek üretilir. Diğer yandan Kukicha çayı (sürgün çayı) yapraklardan ziyade sürgün ve gövdeden elde edilir.
| Çay | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Bilimsel sınıflandırma | ||||||||||||||
| ||||||||||||||
(L.) Kuntze | ||||||||||||||
Anavatanı Güney ve Güneydoğu Asya olmasına karşın dünya üzerinde tropik ve subtropikal bölgelerde de yetiştirilmektedir. Tarım amaçlı yetiştirilenler 2 m'nin altında küçük ağaç görünümünde herdem yeşil bitkilerdir. Serbest bırakıldığında 9 m boyunda bir ağaç formunu kazanır. Kuvvetli ana köke sahiptir.
Morfolojik özellikleri
Sürgün
Genç dallar grimsi-sarı tüysüzken ilerleyen dönemde morumsu-kızıl renkte beyaz sık tüylü olur. Uç tomurcukları gümüşi-gri ipek tüylüdür.
Yaprak
Yaprak sapı 4–7 mm sık tüylü, yaprak ayası eliptik, dikdörtgensi-eliptik ya da yalnızca dikdörtgensi 5-14 × 2-7.5 cm boyutlarında kayışımsıdır. Yaprakların alt yüzü soluk yeşil tüysüz veya tüylü, üst yüzeyi koyu yeşil parlak ve tüysüzdür. Yapraklarda orta damarın her iki yanı kabarık, 7-9 kadar ikincil damarlıdır. Yaprak tabanı geniş kama şeklindedir. Yaprak kenarı testere dişli ya da ince testere dişli; yaprak ucu körelmiş sivri uçlu, inci sivri uçlu ya da küttür.
Çiçek
2.5-3.5 cm çapındaki çiçekler gövde koltuğunda tekli ya da üçü kümelenmiş halde bulunur. Çiçek sapı 5–10 mm uzunluğunda, geriye doğru eğilmiş, tüylü veya tüysüz, ucu kalınlaşmıştır. 2 brahtecik 2 mm uzunluğunda yumurta biçiminde geçicidir. 5 çanak yapraklar geniş yumurtamsı yarı dairemsi, 3–5 mm uzunluğunda, dış yanı tüysüz veya beyaz tüylü, iç tarafı beyaz ipek tüylü, kenarıda kirpiklidir. Taç yapraklar 6-8 kadar beyaz renklidir. Dışdaki 1-3'ü taç yaprak benzeridir. İçdeki taç yapraklar ters yumurta ile geniş ters yumurta, 1.5-2 × 1.2–2 cm boyutunda, tabanları birleşmiş vaziyette olup ucu yuvarlaktır. Çok sayıdaki erkek organ 0.8-1.3 cm uzunluğunda tüysüzdür. Yumurtalık 3 gözlü, küre biçiminde sık beyaz tüylü, keçemsi veya çok az tüylüdür. Boyuncuk 1 cm tüysüz veya tabanı tüylü, tepe kısmı 3 lopludur.
Üretimi
Geleneksel olarak çayın iki varyasyonu yetiştirilir: Camellia sinensis türünün sinensis variyasyonu (çalı şeklinde, küçük yapraklı, soğuğa dayanıklı, dağlık bölgelerde büyür) sadece Çin'de ve Hindistanın Darjiling ilinde yetiştirilir. Camellia sinensis türünün 1830'da Assam'da bulunan variyasyonu assamica (sinensisden daha hızlı büyür, daha büyük yapraklı) örneğin Hindistan'ın diğer bölgelerinde ve Sri Lanka'da yetiştirilir. Ancak bu iki variyasyon dünyada gitgide hibritler tarafından ikinci plana itilir.
Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) Ocak 2010 verilerine göre dünya çay üretimi:[1]
| Ülke | 2006 | 2007 | 2008 | 2009 | |
|---|---|---|---|---|---|
 Çin | 1.047.345 | 1.183.002 | 1.257.384 | ||
 Hindistan | 928.000 | 949.220 | 805.180 | 979.000 | |
 Kenya | 310.580 | 369.600 | 345.800 | ||
 Sri Lanka | 310.800 | 305.220 | 318.470 | ||
 Türkiye | 201.866 | 206.160 | 198.046 | ||
 Vietnam | 151.000 | 164.000 | 174.900 | ||
 Endonezya | 146.858 | 150.224 | 150.851 | ||
 Japonya | 91.800 | 94.100 | 94.100 | ||
 Arjantin | 72.129 | 76.000 | 76.000 | ||
 İran | 59.180 | 60.000 | 60.000 | ||
 Bangladeş | 58.000 | 58.500 | 59.000 | ||
 Malavi | 45.009 | 46.000 | 46.000 | ||
 Uganda | 34.334 | 44.923 | 42.808 | ||
| Diğer Ülkeler | 189.551 | 193.782 | 205.211 | ||
| Toplam | 3.646.452 | 3.887.308 | - |
| Ülke | Üretim | İhracat | Üretimin ihracat payı |
|---|---|---|---|
| Çin |
953.803 | 291.210 | 30,53 % |
| Hindistan |
830.750 | 159.150 | 19,16 % |
| Kenya |
328.500 | 313.200 | 95,34 % |
| Sri Lanka |
317.200 | 177.320 | 55,90 % |
| Türkiye |
217.520 | 5.860 | 2,69 % |
| Endonezya |
171.410 | 102.300 | 59,68 % |
| Vietnam |
132.525 | 51.100 | 38,56 % |
| Japonya |
100.000 | 1.150 | 1,15 % |
| Arjantin |
67.871 | 67.700 | 99,75 % |
| İran |
59.180 | 12.760 | 21,56 % |
| Dünya toplamı | 3.541.547 | ||
| Kaynak: Gıda ve Tarım Örgütü (FAO)[1] | |||
Çay subtropik ve tropik iklimde, özellikle dağlık bölgelerde yetiştirilir. Büyük bir farkla en fazla çay Asya'da, daha düşük oranda Afrika, Amerika, Avustralya ve hatta Avrupa'da (Azorlarda ve Türkiye'de) yetiştirilir. En önemli çay üreten ülkeler Çin, Hindistan, Kenya, Sri Lanka ve Türkiye'dir, ve bu ülkeler toplam dünya çay üretiminin dörtte üçünü karşılar. Japonya'da sadece yeşil çay üretilir. Japonya'da çay sırf makine ile toplanıyor olsa da en yüksek kaliteye sahiptir.
En çok çay tüketen (ithal eden) ülkeler ise Büyük Britanya, Rusya, Pakistan, ABD ve Arap ülkeleridir.
Çay çeşidine adını vermiş, tanılan çay üretim yöreleri:
- Darjiling – çayların kraliçesi olduğu söylenir; Hindistanın kuzeydoğusunda Himalaya'nın güney eteklerinde, 2000 m yükseklikte yetişir - çayı açık renk, güzel kokulu olur ve nazik bir lezzeti vardır.
- Ceylon – Sri Lanka – Çoğu çay karışımlarına ilave edilen standart bir çay - bakır kırmızısı renkli
- Assam – Kuzey Hindistan, Brahmaputra dağları – koyu renk, sert bir lezzeti olur
- Japonya – en kaliteli yeşil çay Sencha buradan gelir. Serin bir iklimde yetişmesiyle ayrı bir lezzete sahiptir. Koyu yeşil renk olan Gyokuro çayıda Japonyadan gelir; bu çay birkaç hafta gölgede veya yarıgölgede yetiştirilir. Bu çay dünyanın en pahalı çaylarındandır. Daha da pahalı olan bir Japon çayı Maçadır. Bu toz olarak satılan çayı Japonlar geleneksel çay rituelinde kullanırlar.
- Tayvan – Yüksek kaliteli Oolong çayı, hafif oksidasyonlaştırılmış Pouchong çayı[2] ve Kaplan çayı ve Crocodile Lapsang Souchong gibi çok tüssülenmiş çay türleri buradan gelir.
- Yunnan – Çin – çiçek kokulu, doğal. Yarı oksidasyonlu, yeşil veya siyah çay olarak satılır. Yunnan'ın diğer meşhur bir çayı ise Pu Erh Çayı'dır, bu çay sonradan oksidasyonlanır ve Pide veya kuş yuvası şeklinde satılır. Bu çay yıllandıkça kıymetlenir. 80 yaşında olanı elde etmek mümkündür.
- Bengal – Bangladeş – lezzetli, büyük yapraklı, kahvaltılık çay
- Rize – Türkiye, siyah çay, rahatlatıcı, hafif kaliteli
- Hangzhou – Çin – sadece yeşil olarak, çiçek kokulu, doğal
- Afrika – Mozambik, Kenya, Zimbabve, Kamerun, basit kaliteli, genelde diğer çay türleri ile, karışımların içinde kaybolup giderler. Sadece Kenya'dan elle toplanan kaliteli bir çay üretilir ki bunun hafif limonlu gibi tadı Ceylon çayına benzer.
- Cava – Endonezya – açık renk, meyve tadı
- Sumatra – Endonezya – Bütün yıl üretilir. İyi bir günlük çaydır.
- Gürcistan – iyi bir günlük çay
- Brezilya – Japon yönetimi altında çay üretimi
Ekilmesi
Çay bitkisi tohum ve çelikle üretilir. Tohumla üretimde tohumlar ılık suda 24 saat bekletilip hemen ekilir. Köklenme oranı düşük olmasına karşın kış döneminde alınan odunsu çeliklerle bitkisel hormon kullanarak yeni bitkiler üretmek mümkündür.
Hasat
Çay tüm büyüme esnasında her 6 ila 14 günde bir toplanır:
- first flush ilkbahar'da Martdan Nisana kadar toplanan genç filizli çayın ferah bir tadı olur.
- in between Nısan'dan Mayısın ortasına kadar toplanan çay'da daha az taze filiz bulunur. Tadı Second Flush çayına benzer;
- second flush Yaz'da Mayısdan Hazirana kadar toplanan çay daha koyu demli olur. Bundan sonra yağmur çayları toplanır. Bu düşük kaliteli çay, sırf çay karışımlarını fazlalaştırmak ve dengede tutmak için kullanılır.
- autumnal Sonbahar'da Ekim ve Kasım aylarında toplanan çay. Düşük kaliteli bir çay olsa da, daha az güneş görmesinden dolayı o kadar koyu demli değildir.
Bu gösterilen sınıflandırma sadece Hindistan'ın Darjiling yöresi için geçerlidir. "first flush" gibi adlandırmalar da sırf Kuzey Hindistan'da kullanılır. Başka yörelerde farklı iklimler gerekçesiyle bazen daha uzun veya daha kısa bir hasat dönemi olur.
Genel olarak çayın hasat zamanı tadını etkilemektedir. Bundan dolayı çay üretimi büyük tecrübe gerektirmektedir. En kaliteli çaylarda sadece iki yapraktan oluşan filizler toplanır.
Ekolojik özellikleri
Organik maddece zengin, drenajı iyi, asidik ve yağışın bol olduğu ortamlarda iyi gelişme gösterir. Kök tüyleri çok incedir bu yüzden kuraklığa hoş görülü değildir. Çay yetişmesine etki yapan en önemli etken iklim ve topraktır. Yıllık sıcaklık ortalamasının 14 santigrat derecenin altına düşmemesi, toplam yıllık yağışın, 2000 mm’den az olmaması ve aylara göre dağılımının düzenli olması, bağıl nem oranının ise en az %70 olması, çay bitkisinin normal gelişimi için gerekli olan koşullardır. Çay bitkisi kumdan kile değin değişen yapıdaki asit tepkimeli topraklarda yetişebilmektedir.[3]
Tıbbi kullanımı
Yaprakları geleneksel Çin tıpı ve diğer sağlık sistemlerinde astım tedavisi, göğüs anjini, periferik damar hastalığı ve koroner arter hastalığında kullanılır. Yeşil çay yapraklarının ve özünün bakterilerin neden olduğu kötü nefes kokularına etkili olduğunu göstermiştir. Çay antioksidan etki gösterir.
Kaynakça
- http://www.plantoftheweek.org
- http://www.efloras.org13 Eylül 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
- "Food and Agriculture Organization of the United Nations: Statistische Online-Datenbank FAOSTAT, Stand 6. April 2008". 19 Kasım 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 6 Ağustos 2010.
- Çince: 包種茶; pinyin: Bāozhŏngchá
- "2019 Yılı İstatistik Bülteni". Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü. Erişim tarihi: 16 Haziran 2020.