Türkiye İşçi Partisi

13 Şubat 1961'de, 1961 Anayasası'nın getirdiği demokratik ortamda, 12 sendikacı'nın İstanbul Valiliği'ne verdikleri bildirimle kurulmuştur. Kurucular, Şaban Yıldız, Kemal Sülker, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, Ali Demir, İbrahim Denizcier, Adnan Ardan, Avni Erakalın, Kemal Nebioğlu, Hüseyin Uslubaş, Ahmet Muslu ve Salih Özkarabaydır. Parti 1961 seçimlerine katılamadı.

Artun ÜNSAL'ın kitabında (2002) kurucular şöyle geçmektedir:

• Şaban Yıldız (İstanbul İşçi Sendikaları Genel Sekreteri)
• Kemal Türkler (Maden İş Genel Başkanı)
• İbrahim Güzelce (İstanbul Basın Teknisyenleri Sendikası Genel Sekreteri)
• İbrahim Denizcier (Müskirat İşçileri Sendikaları federasyon başkanı)
• Adnan Arkın (İstanbul İşçi Sendikaları Birliği icra heyeti üyesi),
• Avni Erakalın (İstanbul İşçi Sendikaları Birliği Başkanı kurucu genel başkan),
• Kemal Nebioğlu (Oleyis Sendikası üyesi)
• Hüseyin Uslubaş (İstanbul Yaprak Tütün İşçileri Sendikası Başkanı)
• Ahmet Muşlu (Türkiye İşçi Çikolata Sanayi İşçileri Sendikası)
• Saffet Göksüzoğlu (İlaç ve Kimya İşçileri Sendikası Başkanı)
• Rıza Kuas (Lastik İş Genel Başkanı)

1962 yılında kurucular, işçi sınıfı ile aydınları buluşturmak hedefiyle ve yaşadıkları tıkanıklığı aşmak için, aydınları partiye çağırdılar. Mehmet Ali Aybar, Behice Boran, Adnan Cemgil, Nazife Cemgil, Cemal Hakkı Selek, Yunus Koçak, Fethi Naci ve daha birçok aydın partiye üye oldular. Kurucu genel başkanı sendikacı olan Avni Erakalın'dı. Kurucular Doç. Dr. Mehmet Ali Aybar'a genel başkanlık önerdiler. Böylece Mehmet Ali Aybar genel başkan oldu. Türkiye Sosyalist Partisi Mayıs 1962'de TİP'e katıldı. Kasım 1962'de Ahmet Muşlu ile Saffet Göksüzoğlu partiden ayrıldılar. Şubat 1963'te bağımsız senatör Niyazi Ağırnaslı ve kontenjan senatörü Esat Çağa TİP'e girdi.

TİP'in görüşleri basında Vatan ve Öncü gazetelerinde destek buldu. Yayın organı Sosyal Adalet sıkıyönetim döneminde kapatıldı. Yön dergisi TİP'i desteklemedi.

1963 yerel seçiminde parti 9 ilde 36 bin oy aldı. 1964 senato yenileme seçimlerine YSK kararı yüzünden katılamadı. Diğer partilere yapılan hazine yardımı TİP'e yapılmadı.

Partinin 1965 genel seçimlerinde kullandığı amblemi

TİP, 1965 seçimlerinde, 54 ilde toplam 276 bin 101 oyla yüzde 2,97 oy oranına ulaşarak TBMM'ye 15 milletvekili göndermeyi başardı: Mehmet Ali Aybar, Rıza Kuas, Muzaffer Karan, Tarık Ziya Ekinci, Sadun Aren, Yahya Kanbolat, Cemal Hakkı Selek, Adil Kurtel, Behice Boran, Yunus Koçak, Şaban Erik, Yusuf Ziya Bahadınlı, Ali Karcı, Kemal Nebioğlu, Çetin Altan.

TİP 1966 Senato kısmi seçimlerinde de bir senatörlük kazanarak (Fatma Hikmet İşmen) TBMM grubunu 16 üyeye çıkardı. Çetin Altan'ın da aralarında olduğu bu milletvekilleri etkili bir muhalefet görevi üstlendiler. Bu durum, Türkiye'de temsili demokrasinin gelişiminde bir dönüm noktasıdır. Fakat sosyalist hareketin yükselmesi karşısında hükûmet, bu tür muhalefet unsurlarının TBMM'deki varlığı önlemek amacıyla seçim barajlarını devreye soktu. Ayrıca TBMM'de görev yapan sosyalist milletvekillerine çeşitli baskı yöntemleri uygulandı; fiziksel saldırının (Çetin Altan'ı darp girişimi) yanı sıra dokunulmazlığın kaldırılması gibi hukuki saldırılar da yürürlüğe sokuldu. Bu sonuncu girişim Anayasa Mahkemesi tarafından reddedildi, ancak seçim barajları TİP'in sonraki dönemlerde TBMM'de bir temsilinin olmamasını sağladı.

1968'de Senato kısmi seçimlerinde TİP oy oranını yüzde 4,7'ye yükselttiyse de senatörlük kazanamadı. Ancak yerel seçimde Yozgat Bahadın'da belediye seçimini kazandı.[1] Bu yıl TİP'e yapılan saldırılar şiddete dönüştü ve Vedat Demircioğlu öldürüldü.

1965 seçimleriyle birlikte, partide Mihri Belli'nin Milli Demokratik Devrim (MDD) grubu yenilgiye uğradı. 1966 yılında Malatya Kongresi ile ilk büyük ayrılık yaşandı ve MDD'ci olarak bilinenler partiden ihraç edildi. Yaşanan tartışmaların, esasen parti paralelinde 12 Kasım 1965 tarihinde kurulmuş olan Fikir Kulüpleri Federasyonu (FKF) içine taşınması ve MDD grubunun zamanla FKF yönetiminde etkin hale gelmesi, 5-6 Ocak 1969 tarihlerindeki kongrede TİP yanlılarını yönetimden uzaklaştırması, 1969 Ekim ayındaki kongrede FKF'nin adını Devrimci Gençlik (Dev-Genç) olarak değiştirmesiyle birlikte, TİP ve Dev-Genç arasındaki bağlar tümüyle koptu. Bunun üzerine TİP destekçisi gençler Sosyalist Gençlik Örgütü (SGÖ) adlı bir oluşuma gittiler.

Diğer yandan parti içindeki görüş ayrılıklarında Mehmet Ali Aybar'ın tam bağımsız, insancıl sosyalizm görüşüyle, Behice Boran'ın Emek grubunun görüşü arasında ayrılık çıktı. 1968'de Varşova Paktı'nın Çekoslovakya'ya müdahalesi ise bu ayrılığı derinleştirdi. Genel Başkan Aybar 20-21 Ağustos gecesi gerçekleştirilen bu askerî müdahaleyi derhal 21 Ağustos günü yaptığı bir basın açıklaması ile kınadı.[2] TİP MYK üyesi Behice Boran ise 27 Ağustos 1968 tarihli Milliyet gazetesinin 2. sayfasında yer alan Görüşler bölümünde yayınlanan Sosyalist demokrasi ve ulusal bağımsızlık başlıklı makalesinde "Bu müdahale milli bağımsızlık ve eşitlik haklarına olduğu kadar sosyalizm ve sosyalist enternasyonalizm ilkelerine de aykırıdır" diyerek partinin bu tutumunu ideolojik ve teorik temelleriyle güçlü bir şekilde savundu.[3] Ancak, daha sonra Aybar'ın görüşlerini Sovyetler Birliği'ne yönelik artan eleştirilerle Leninizmin ve Sovyet tipi sosyalizmin reddi, "insani, güler yüzlü, hürriyetçi sosyalizm" kavramı yönünde geliştirmeye devam etmesi üzerine Behice Boran ve Sadun Aren'in başını çektiği grupla arasında hızla gerilim arttı. 1969 seçimlerinde TİP'in oylarının azalmasının ardından Aybar genel başkanlıktan istifa etmek zorunda kaldı.

TİP 1969 seçimlerinde de yüzde 3 oy almasına rağmen, TİP'in önünün kesilmesi için seçim kanununun değişmiş olması nedeniyle ancak 2 milletvekilliği (Mehmet Ali Aybar ve Rıza Kuas) kazanabildi. Şubat 1971'de Aybar parti üyeliğinden de istifa etti. Parti içinde MDD, ASD, PDA, Emek grupları arasında ayrılmalar yaşandı.

12 Mart 1971 muhtırası sonrasında alınan kararlar kapsamında TİP, 21 Temmuz 1971 tarihinde kapatıldı, parti liderleri tutuklandı ve 15 yıla kadar değişen hapis cezaları aldı. Bir kısmı 1974 affıyla serbest kaldı. 1975 yılında Genel Başkan Behice Boran önderliğinde yeniden örgütlendi ancak etkili olamadı. 1977'de TİP yüzde 0,1 oy oranıyla sadece 20 bin oy alabildi. 1979 senato yenileme seçiminde ise 33 bin oy alarak, SDP, TBP, TSİP'in gerisinde kaldı.

Türkiye İşçi Partisi'nin 2. Kongresinde Troçkistlik suçlamasıyla partiden ihraç edilen Yalçın Küçük, Metin Çulhaoğlu, İlhan Akalın, Mesut Odman (Odabaşı) ve çevresi Eylül 1979'da Sosyalist İktidar dergisini çıkarmaya başladı.

12 Eylül 1980 darbesiyle TİP yeniden kapatıldı. 1987 yılında TİP, TKP ile birleşerek Türkiye Birleşik Komünist Partisi (TBKP) adını aldı. Bu parti daha sonra kapatıldı. Bu partinin kadrolarının bir kısmı daha sonra ÖDP ve TKP'ye katıldı.

TİP, Anayasa Mahkemesinden anayasanın 141. ve 142. maddelerinin iptalini istedi. Mahkeme 1 oy farkla bu isteği reddetti.

Parti düşünce özgürlüğünden yanaydı, NATO ve Ortak Pazar'a karşıydı.

8 Ocak 1971'de "Faşizme Hayır" kampanyası başlatılarak, askeri vesayetin parlamento üzeirndeki etkilerine karşı da savaş açıldığı bildirildi.

• Yürüyüş dergisi - TİP haftalık yayın organı

Özel;

Genel;

• Ahmet Alış, The Process of the Politicization of the Kurdish Identity in Turkey; the Kurds and the Turkish Labor Party, 1961–1971. MA Thesis, Boğaziçi University, The Atatürk Institute, 2009
• Çetin Altan, Ben Milletvekili İken, ISBN 975-10-2325-4
• Erden Akbulut, 1963-1965 TKP Belgelerinde İşçi-Demokrasi Hareketi ve TİP, ISBN 975-8683-21-7
• Turhan Salman, TİP (Türkiye İşçi Partisi) Parlamentoda 1.Cilt (1963-1996)
• Ömer Nida, Yarın Biz Konuşacağız / TİP Tarihi ve Anılar
• Behice Boran Öğretim Üyesi, Siyasetçi, Kuramcı, Gökhan Atılgan ISBN 9944122214
• Uğur Mumcu, Aybar İle Söyleşi, ISBN 975-8084-05-4
• Mehmet Ali Aybar, Marksizm ve Sosyalizm Üzerine Düşünceler, ISBN 975-05-0060-1
• Yusuf Ziya Bahadınlı, Meclis'in İçinde Vurdular Bizi, ISBN 975-9159-06-6
• Prof.Dr. Sadun Aren, Puslu Camın Arkasından ISBN 9755334934
• Metin Çulhaoğlu, Binyıl Eşiğinde Marksizm ve Türkiye Solu, ISBN 975701233X
• Metin Çulhaoğlu, Tarih Türkiye Sosyalizm, ISBN 975-553-130-0
• Yalçın Küçük, Aydın Üzerine Tezler 1830-1980 1, ISBN 975-478-079-X
• Tarık Ziya Ekinci, Sol Siyaset Sorunları Türkiye İşçi Partisi ve Kürt Aydınlanması, ISBN 975-406-790-2
• Halit Çelenk, Türkiye İşçi Partisi'nde İç Demokrasi, ISBN 975-6525-35-5