Ortografik transkripsiyon

Bir sesin yazı diline aktarılması olan transkripsiyon, bir yazı dilinin başka bir yazı dilinde kayıpsız bir şekilde gösterilmesi olan transliterasyon ile karıştırılmamalıdır. Dilbilimsel amaçlar için hazırlanmış standard transkripsiyon şemalarına örnek olarak Uluslararası Fonetik Alfabe (IPA) ve onun ASCII karşılığı SAMPA gösterilebilebilir. Transkripsiyonun transliterasyon ile halk arasında karıştırılmasının sebeplerinden birisi basında yabancı özel isimler kendi diline aktarılırken transliterasyonun ve transkripsiyonun birbirine karıştırılması ve her ikisinden de unsurlar kullanılarak uyarlamaların yapılmasıdır.

Aşağıdaki tabloda Rusya eski devlet başkanı -Türkçe'deki kullanımıyla- Boris Yeltsin'in isminin bazı dillerdeki transkripsiyon-transliterasyon melezi kullanımları gösterilmektedir. Türkçede bu özel isim Boris olarak yazılıp okunmaktadır, fakat bu orijinal dilindeki (Rusça'daki) Борис sözcüğünden farklı telaffuz edilmektedir. Buradan yola çıkarak, ortografik transkripsiyon için "orijinal dildeki kelimenin telaffuzunun aktarma yapılan dildeki en yakın karşılığı olan telaffuzun, aktarma yapılan dilin ortografisi kullanılarak gösterilmesi" denebilir.

Farklı transliterasyon tabloları kullanılarak, aynı kelimeler birbirinden oldukça farklı surette transkript edilebilirler. Örneğin, Çin'in başkenti Pekin’in isminin günümüzde sıkça kullanılan Hanyu Pinyin tablosuna göre yazılışı Beijing’dir. Ancak eskiden yaygın bir şekilde kullanılan Wade-Giles tablosuna göre yazılışı Pei-Ching’dir.

Pratik kullanıma yönelik transkripsiyon, alfabetik olmayan bir dilde de yapılabilir (Mandarin, Japonca gibi). George Bush’un ismi Çince’de "Bou-sū" olarak telaffuz edilen iki Çince karakterle gösterilmektedir (布殊), bu karakterlerden birisi "elbise" diğeri ise "özel" anlamına gelmektedir. Buna benzer şekilde, İngilizce ve diğer Batı Avrupa dillerinden pek çok sözcük Japonca’ya Katakana hece yazısı kullanılarak transkript edilmektedir.

Bir dilden başka bir dile, aktarma yapılan dilin yazı sistemi kullanılarak ortografik transkripsiyon yapıldıktan sonra:

• Her iki dil de zaman için gelişip değişebilir. İki dilden bir diğerine transkripsiyon yapılırken kullanılan sistem değişebilir. Bunların meydana gelmesi sürecinde transkript edilen sözcük, orijinal telaffuzdan farklı bir yönde değişikliğe uğramış olur.
• Transkript edilen kelime, aktarma yapılan dilde bir alıntı kelime olarak kullanılmaya başlanmış olabilir. Bu durum, orijinal telaffuzdan ve orijinal yazılıştan farklı bir yazılışa ve telaffuza yol açmaktadır. Bu farklılaşmanın bir sebebi, bir dildeki bir sesin aktarma yapılan dilde mevcut olmayışıdır.

Bunun çokça görülen bir örneği Yunanca kelimelerin ve özel isimlerin diğer dillerde alıntı kelime olarak kullanılmasıdır. Yunanca sözcükler tarihsel süreçte önce Latince’ye (Grekçe telaffuzlarına göre) transkript edildiler ve Latince'den de diğer dillere alıntılandılar ve o dilin gelişim sürecinde değişikliğe uğradılar. Örneğin Yunanca adı Aριστoτέλης (Aristotélēs) olan filozofun isminin İngilizce’de günümüzde kullanılan hali Aristotle’dır. Aristotle versiyonunun kökeni Latince Aristoteles’tir. Bu isim birçok dile Latince’den alıntılandı ve değişik şekillere doğru evrildi (Aristo’nun zamanındaki Yunanca'da onun ismi bütün harfler büyük harfle olacak şekilde ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ olarak yazılmaktaydı).

Bu evrilme süreci birkaç dil aşamasından geçtiğinde, orijinal versiyonunun telaffuzu ile son dildeki hali arasında büyük fark meydana gelebilmektedir. Buna örnek olarak İbranice Ya'akob יעקב‎ (Türkçesi Yakup’tur) isminin İngilizce’deki James ismine evrilme süreci gösterilebilir. Orijinal İbranice isim יעקב‎ (Ya'akob) Grekçe'ye "Ιακωβος" (Yakobos) olarak, Grekçe'den Latince’ye "Iacōbus" olarak, Latince’den Geç Latince’ye "Iacomus" olarak, oradan da İngilizce’ye "James" olarak evrildi. James isminin hem yazılışının hem de okunuşunun, Ya'akob olan orijinalinden çok farklı olduğu açıkça görülmektedir. Başka bir örnek İngilizce'deki "zen" kelimesidir. Bu kelimenin orijinali Sanskritçe "dhyāna" (meditasyon, derin düşünme) kelimesi Budist metinleri üzerinden Çince’ye "ch'anna" olarak geçti ve daha sonra kısalarak "ch'an"a dönüştü. "Ch'an" (禪) Japonca "zen" olarak telaffuz edildiğinden dolayı bu isim Japonca’da "zen" (ゼン) olarak yerleşti. Japonca’dan da İngilizce’ye "zen" olarak alıntılandı. "Zen" kelimesinin "dhyāna"dan oldukça farklı olduğu görülebilir.

Başka bir mesele ise, transkripsiyon standardının değişmesi sonucu, yerleşmiş bulunan alıntı kelimenin daha güncel ortografik transkripsiyonlardan farklı olmasıdır. Buna örnek olarak İngilizce'de, bir Çin dini ve felsefesi olan Taoculuğun isminin Wade-Giles transkripsiyon sisteminin en çok tercih edilen sistem olarak kullanıldığı dönemden kalma olarak "Tao" şeklinde yerleşmiş olmasıdır. Daha güncel olan Hanyu Pinyin sistemine göre "Tao" yerine "Dao" ve "Taoism" yerine "Daoism" transkripsiyonu kullanılmaktadır.

• Altyazı
• Romanizasyon
• Ses konuşma tanımlayıcı yazılımlar
• Transliterasyon