İsrael Ori

Ori, 1658'de Sisian köyünde doğmuştur. Babası Zangezur'un meliğiydi. Gençliğinde, bir grup başka Ermeni ile beraber, Ermenilerin Osmanlı ve İran boyunduruğuna karşı mücadelesi için Avrupa güçlerinden destek aramıştır.

1678'de Katolikos Hagop Juğaetsi tarafından oluşturulan ve Gürcü kralı XI. George tarafından desteklenen yedi kişilik bir delegasyon Eçmiadzin'den Roma'ya yola çıkmıştır. Ori de bu delegasyonun üyelerinden biriydi. Katolikos, Papa'dan Avrupalı Hristiyan güçlerin desteğini isteyecekti, bu destek karşılığında da Ermeni Kilisesi Roma Katolik Kilisesi'ne bağlanacaktı. Ne var ki 1678'de yaşlı Katolikos yolda, İstanbul'da ölür ve Ori hariç, delegasyon Ermenistan'a geri döner. Ori tek başına planı tamamlamak için yola devam etmeye karar verir.[1][2][3]

Ori XIV. Louis'nin Fransız ordusuna katılır, Albay rütbesine kadar yükselir ve Dokuz Yıl Savaşı'nda savaşır. Savaşta İngilizler tarafından tutuklandıktan sonra serbest bırakılır. Savaştan sonra Prusya'ya yerleşir, evlenir ve tüccar olur. Nüfuzlu kişilerle temaslarında sürekli olarak Ermeni halkının yabancı egemenliğinden kurtarılması meselesini dile getirmiş ama soğuk bir ilgisizlikle karşılaşmıştır. Nihayet Düsseldorf şehrinde prens Johann Wilhelm'in hizmetine girer.[1]

Ori, eğer prens Ermenistan'ın özgürlüğünü sağlayabilirse ona Ermenistan tacını vadeder. Ermenistan meselesinin Avrupa devletlerinin en üst düzeyde ilgi konusu olmasını arzu eden Wilhelm, Ori'ye bir tavsiye mektubu vererek Avusturya İmparatoruna ve Floransa hükümdarına yollar. Ancak, Ori Ermeni siyasi çevrelerininden resmî bir yetki taşımadığı için, söyledikleri dikkate alınmaz. Wilhelm'in tavsiyesi üzerine, Ori Ermenistan'a geri döner, hem Ermeni asillerinden gerekli destek belgelerini almak hem de ne kadar bir askeri güç vadedebileceklerini öğrenmek için. 1699'da Ermenistan'a geri dönen Ori, yeni Katolikos'ların Roma Kilisesine dahil olmayı kabul etmediklerini öğrenir.[4]

1699'da Ori, melik Safraz ile birlikte Angeghakot'ta gizli bir toplantı düzenler. Bu toplantıda on bir Syunik meliği, Batı Avrupa devletlerinden askerî yardım istemeye kabul ederler. Böylece, din adamlarının olmasa da soyluların desteğini elde etmiş olarak Ori, Almanya'ya Johann Wilhelm'e geri döner. Ama prens Wilhelm ona, kendisinin emrinde olduğu I. Leopold ile buluşmasını tavsiye eder. Ori, 1700 yılında I. Leopold ile buluşunca, İmparator ona planın başarısı için Rus desteğinin gerekli olacağını söyler. Prusya ve Avusturya'dan başarı elde edemeyince Ori, 1701'de Moskova'ya gider.[1]

Bu arada Ori, tecrübeli bir diplomat olmuştur. Avustruya İmparatoru onu İstanbul'a göndermiş, Karlofça Antlaşması tamamen onun gayretleriyle sonuçlandırılmıştı.[5]

Ori, Ermeni özgürlük planının Rus yanlısı çizgisini belirleyen ilk lider olmuştur. Moskova'ya vardıktan sonra I. Petro ile buluşmuş ve ona Syunik meliklerinin dileğini sunmuştur. Mektupta melikler "başka ümidimiz yok, Tanrı ve ülkenizden başka" diye yazmıştır. Petro, bu yardım talebine olumlu karşılık verir. Rus-İsveç savaşının ardından Ermeni halkına yardım edeceğine söz verir (ama bu savaş ancak 1722'de, Ori'nin 1711'de ölümünden sonra bitecekti).

I. Petro'nun Kafkaslarla ilgili başka planları vardır. 1701'de Ermenistan'a bir misyon gönderir, Osmanlı ve Safavi imparatorluklarına bir sefer düzenlenmesi konusunda oradaki Katolikoslara mektuplar yollar, ama bundan bir sonuç çıkmaz.[6] Bu arada Ori 1704'te Papa XI. Clement ile buluşur, Papa ona desteğini vadeder.

Ori, Rus sarayına somut bir plan önerir: Ermeni ve Gürcü halklarının özgürlüğe kavuşması için Kafkasya üzerinden 25.000 kişilik bir Rus ordusu, 15.000 Kazak atlısı ve 10.000 piyade gerekecektir. Atlı birliklerin Güney Kafkasya'ya varması için Daryal geçidinden geçmesi gerekecek, piyadelerin ise Hazar Denizi'nde Astrahan'dan gelmesi gerekecekti. Rus birlikleri Ermeni ve Gürcü askeri birlikleri ile birleşecekti.

Bu plan üzerine, Güney Kafkasya'ya yürüyüş için gerekli olan hazırlıkları konusu gündeme geldi. Durumun incelenmesi, yerli halkın desteğinin elde edilmesi, yollar ve kaleler hakkında bilgi edinmek için, Ori'nin başında bulunacağı özel bir topluluğun İran'a yollanmasına karar verilir. Şüphe çekmemek için Ori, Şah Hüseyin'in yetkililerine, Roma'daki Papa tarafından gönderildiğini, İran'daki Hristiyanların durumu hakkında bilgi edinmeye geldiğini söylecekti.

Ori'ye ait olduğu düşünülen bayrak[7]

1706'da Ori, Rus ordusunda Albay rütbesiyle, Amsterdam'a, silah ve malzeme edinmek için yollanır. Orada birkaç ay geçirmiş ve Ermeni bağımsızlık mücadelesini temsil eden bir bayrağı göstermiştir. Kilikya Ermeni Krallığı (1080-1393) zamanında VI. Levon'un arması Kırmızı- mavi-sarı renkler içermekteydi. Bu bayrakta gösterilen palalar Türkler ve Safevilere karşı silahlı mücadeleyi simgelemekteydi. 11 adet sekiz köşeli yıldız ise Angeghakot (Karabağ)'da düzenlenen gizli bir toplantıya katılan Ermeni melikleri temsil etmekteydi.[8]

Gerekli hazırlıkların ardından, 1707'de, Ori büyük bir kafile ile birlikte İran'a yola çıkar. Ori, Avustruya imparatorundan, Papa'dan ve Rus Kralından mektuplar taşıyordu.[5]

İran'da bulunan Fransız misyonerler Ori'nin İsfahan'a varmasına engel olmaya çalışırlar. Ori Şamahı'ya varınca, İsfahan'a girme izni çıkana kadar birkaç gün beklemek zorunda bırakılır. Şamahı'da oranın Ermeni ve Gürcü liderleri ile buluşup onların Rusya'ya olan sempatilerini güçlendirir. Bu arada Fransız elçisi ve misyonerler, Rusya'nın Ermenistan'a siyasi bağımsızlık getirmeye amaçladığını, ve Ori'nin Ermenistan Kralı olmaya niyetli olduğunu Şah'a anlatırlar. Ancak Şah, bu kadar önemli bir elçiyi geri çevirmeye cesaret edemez, onu ağırlar. 1709'da Ori İsfahan'a varır ve oranın yerel siyasi kişilikileri ile müzakereler yapar.[5] Ancak I. Petro'nun İran'ı istila edip Gürcistan ve Ermenistan ilhak edeceği söylentiler üzerine Şah, Gürcistan valisinin ihanet etmemesi için onu güvendiği bir başkasıyla değiştirir.[9][10]

İsrail Ori, 1711'de İran'dan Rusya'ya geri dönerken yolda Astrahan'da aniden öldü.

Ori'nin çalışmaları bir Ermenistan'ın bağımsızlığı için çalışmış bir diğer Ermeni milliyetçisi Joseph Emin'e (1726-1809) ilham kaynağı olmuştur.[1]

Rus-İsveç savaşı devam ettiği için I. Petro Kafkasya girişimini kenara bırakır. 1722'de Rus-İsveç savaşı sonuçlandıktan sonra I. Petro İran'a bir sefer düzenleyip Derbend'i alır ama sonra birliklerini geri çağırıp bir barış anlaşması imzalar. İzleyen yıllarda Gürcistan ve Karabağ Osmanlılara terkeder, oradaki Ermenilere de Rusya'ya göç etmelerini salık verir. Rusya tarafından terkedilen Ermeniler ayaklanırlar ve Karabağ İran'a bağlı bir tporak haline gelir. Ancak 1730'da Karabağ tekrar Osmanlılara geçer.[4]