Yezdânizm'in Galiyye ve Kürt Aleviliği ile etkileşimi

İran’ın Ortodoks dininin Mazdeizm olmasına rağmen “hétérodoxe” bütün inançlar İslâm’dan önce de sonra da mücadele etmekteydiler. Sasânîler’den sonra çok daha müsamahakâr olan İslâmîyet yönetimi altında Mâniler bir nebze özgürlük kazanmışlardı. Mâni dini vâsi bir edebiyâta sahiptir. Bizzât Mâni, eserlerinin büyük bir kısmını Siryanî dilinde yazmış ve hemen âkabinde bu eserler Pehlevî diline tercüme edilmişti. İkinci Hicrî asırda bu eserlerin Arapça’ya tercüme edilmeleriyse Mâniliğin yayılmasına büyük ölçüde hizmet etti.

“Hişam İbn-i Abd’ûl-Melik” devrinde Mâniler’in önderlerine Mihr adı verilmekteydi. Mâni reislerinden olan Zâd Hürmüzd ise ayrı bir Mâni tarikâtı kurmak amacıyla “Medain” şehrine gitti. Orada karşılaştığı Haccac’ın kâtibi Miklas’ı “Danaveryan” adı verilen tarikâtın başına geçirdi. Miklas’ın ölümünden sonra ise yerine Afrika’dan gelen “Ebû Hilâl’ûd-Deyhûrî” geçti. Me’mûn ve Mu’tâsım devirlerindeki reisleri “Ebû Ali Sâid” ve sonra da “Nâsır bin Hürmüz’ûs-Semerkandî” idi. Me’mûn devrinde Rey şehrinde ikâmet etmekte olan “Yezdân-ı Baht” Mâniler’den ayrılarak kendi mezhebini oluşturdu.

Mâniler’e Sasânîler Devri’nde “Zandik” adı veriliyordu. “Mes’ûdî”, Zandikler’i Zerdüşt’ün kitabı Avesta’dan ayrılarak onun tefsiri olan “Zend” kitabına bağlanan topluluk olarak tanımlamaktadır. Yani tefsiri kabul ederek asıl metni reddedenler anlamında kendilerine “Zandik” adı verilmişti. İslâm devirlerinde önce Mâniler, daha sonra da Mezdekîler ayni şekilde “Zandik” (Zindik) olarak adlandırılmışlardı. Emevîler devrinde Zindik olarak adlandırılanlar nispeten azınlıktaydı. Me’mûn Horasan’a ilk geldiğinde “Mübid Mûbidân” halifenin veziri Fazl İbn-i Sehl’in yanında bulunmaktaydı. Me’mûn Zındıklar’a ve Mübidler’e karşı son derece müsamahakâr davranan bir halife olarak tanınmaktaydı.

Hicri ikinci ve üçüncü asırlarda Zindik (çoğulu – Zenâdike), bazen bir Düalist’i, bazen herhangi bir müşriki, bazen de hür düşünceli bir şahsı veyahut bir dinsizi ifade etmekte kullan bir tâbir haline gelmişti. Bu nedenle de Zindikler’den hangisinin gerçek “Mânichéen” olduğunu anlamak epey güçleşmişti. Örneğin, İkinci Mervan’ın valisi “Cead Derhem” de Zindiklik’le ithâm edilenler arasında yer almaktaydı. En eski Mu'tezile mezhebinden olan “Cead”, “Ma’bed bin Abd’Allâh’ûl-Cûhenî” gibi hür fikirli bir şâhsiyetti. Zamanla Zenâdike adı o kadar yaygın kullanılır hale geldi ki, maddeci ve tabiatçi feylesoflar ve münkirler dahi bu adla anılır olmuşlardı. Örneğin, yazdığı Kitâb’ûl-Mücevher adlı eserinde Mehârik’ûl-Enbiyâ mevzuunu tartışma konusu yapan ve peygamberlerin gösterdikleri mucize ve harikaların adî gözboyacılığı ve şarlatanlık olduğunu öne süren, ayrıca Kur'an’da tenakuzlar, tezadlar ve fikir ihtilâflarının da bulunduğunu savunan Dehrîler’in Reisi “İbn-i Râvendî” de “Zindik” olarak tanınmıştı. Sadece İslâmîyet’in değil de bütün dinlerin temellerine ait olan bu tenkitlerinin asıl Manichéisme âkidesi olan “Zindiklik” ile hiçbir ilgisi olmadığı aşikârdır.[7]

Ateşgêde.

“Mezdekîler” Emevî Hanedanı’nın sonuna kadar yeterli hürriyete sahip olduklarından, İran’nın çeşitli bölgelerinde fa’aliyetlerini Mezdekî, Hürremî, Muhammere, Sürhî gibi nâmlar altında sürdürmüşlerdi. Hûrremîler yani Yeni-Mezdekîler’in de kendilerine has dinî kitapları mevcuttu. Kendisi de aslen bir Zerdüştî olan “Ebû İsâ Harûn’ûl-Verrak” bu düalist mezhep ve i'tikadları en ince ayrıntılarına kadar izâh etmişti. Mezdekî i’tikadları daha “Mezdek” hayatta iken İran’ın dışına taşmıştı. Yâkubî’nin Araplar’ın birkısmının “Zindik” olduğunu beyan etmesinden “Zindiklik” (yani “Manichéisme” ve “Mezdekisme”) dinlerinin Kureyşliler arasında birçok taraftarları olduğu anlaşılmaktadır. İbn-i Kuteybe’ye göre de İslâm’dan önceki Arap dinleri arasında “Mezdekîlik” epey yaygındı. Temimîler arasında yaşayan “Zerdüşt Mü’minler” arasında Zühare bin Udes’ût-Temimî, oğlu Hacib ve daha birçokları “Mezdekî” idi.

Arab istilâsından sonra ise İranlılar’ın âdet ve âyinleri tamamen kaybolmayıp asırlarca hayâtiyetlerini sürdürmüştü. Bilhassa “Nevruz” ve “Mihrguân” Bayramları bu gibi âdetlerin başında yer almaktaydılar. Hattâ İran’ın İslâm öncesi bayramlarından en önemlisi olan “Nevruz Bayramı”, daha sonraları İslâm’ın an’anesi içinde kendisine çok ayrıcalıklı bir yer edinmiştir. “Mihrguân (yani Mithra) Bayramı”, ise Mihr ayının başında tâ ki İran Moğollar tarafından istilâ edilene dek kutlanmaktaydı. İran’da bütün eyaletlerde Araplar tarafından tahrip edilmemiş birçok “Ateşgâhlar” (pyrées) da mevcûttu. Bunların başında en meşhurlarından olan “Azür Ferbegû”, “Azür Güşnasb” ve “'Azür Bürzin Mihr” adındaki üç büyük “Ateşgêde” gelmekteydi.[8][9]

Abbâsîliğin en önemli niteliklerinden biri, Arab unsurlardan ziyâde İranlılar’ın rolüyle Devlet ile Eglise’nin “Ehl-i Sünnet vel Cemaat” adını alan tam bir İslâm-Ortadoksluğu çatısı altında birleştirilmesi olmuştu. Zenâdika’nın ittihamı rejim aleyhtarlarına karşı devletin en mükemmel silahını oluşturmaktaydı. Örneğin, İbn’ûl-Mukaffa’ “Süfyan bin Muaviye” tarafından "Zindiklik" bahanesiyle i’dam edilmişti. “Şair Beşşar İbn-i Bürd” Hâlife Mehdî’nin sarayında uzun yıllar geçirdikten sonra veziri Yakup İbn-i Davud’un aleyhinde hicviyeler yazması nedeniyle kırbaçlanarak, şair “Ebû Nüvâs” ise Halife Emîn’e telmihan yazdığı şiirler nedeniyle zehirletilerek öldürülmüşlerdi. Her ikisi de "Zindiklik" ile itham edilmişlerdi.

Abbâsî Hâlifesi Ebû Câʿfer "el-Mansûr" devrinde “Mâniler” iyi muamele gördü. Halifenin tâbibi “Hasib” kendisinin Hristiyan olduğunu açıkça söyleyen bir “Zindik” idi. Ayni halifenin kâtibi “Yezid bin El-Feyz” de Mâni idi. “Mâniler” ve kendilerine “Dehrîler” adı verilen hür düşünceli ve materyalist feylesoflar, Hâlife Muhammed "el-Mehdî bi’l-Lâh" zamanında ise Zindiklik töhmetiyle i’dama, hapse ve i’tisafa uğradılar. “İbn-i Râvendî” yandaşı olan “Salih bin Abd’ûl-Kuddus” de H. 166 / M. 783 yılında Hâlife Mehdî tarafından i’dam ettirilmişti.

Uyghur Mani-chéens, Onuncu / On Birinci yüzyıllara ait duvar boyaması. "Museum für Indische Kunst, Berlin-Dahlem" Müzesi.

Mâniler’in dinî eğitimlerinin İslâmiyet’in dinî âkideleri üzerine de bir hâyli tesirleri olmuştu. Bazı İslâm mezhepleri Mâniler ile mücadelelerini sürdürürlerken onlarla kaynaşarak, ya doğrudan doğruya ya da dolaylı olarak Manichéisme’in tesirine tâbi oldular. İslâm âleminde Manichéisme’nin gelişme devri tam olarak öncelikle Mu'tezile’nin en güçlendiği zamana ve ikinci derecede de Şî’îliğin en kudretli olduğu döneme tekabül etmektedir. Mu'tezile reislerinin birçoğu Mânilerle dinî ve metafizik mes’elelerle alâkalı münazaralar yapmak suretiyle mücadele ediyorlardı. Bu karşılıklı yapılan münazaralar esnasında Mâni i’tikadlarının Şî’îlik üzerine önemli tesirleri olmuştu. Hâlife Mehdî zamanında, “Ebû Muhammed Hişâm bin El-Hakem”, “Ebû Ali Muhammed İbn-i Abd’ûl-Vahhab El-Cübbaî”, Yahya bin Halid’in kâtibi ve Zindiklik ile de itham edilmiş olan “Ebû Muhammed Hasan bin Mûsâ El-Nevbahtî”, “Ahmed bin Muhammed bin Hanbel”, “Ebû Muhammed bin Zekeriya Er-Râzî” ve İbrahim’ün-Nazzam’ın tilmizlerinden “Ebû Affan Er-Rakî” gibi İslâm âlim, ve kelâmcılarının Manichéisme ve onun âkideleri aleyhine yazmış oldukları kitaplarda hétérodoxe nitelik taşıyan ve hususiyle de Mâniliğe ait bilumum mezhepleri reddetmeğe başlamışlardı. Diğer taraftan ise “İbn-i Tâlut”, “Ebû Şâkir’ûd-Deysânî”, İbn’il-A’da El-Harizî”, “Abd’ûl-Kerîm bin Ebî’l-Evcâ”, “Salih bin Abd’ûl-Kuddus”, “Hammad-ı Acered”, “Yahya bin Ziyâd” ve “Muti bin İlyâs” gibi müellifler Manichéisme âkidelerini müdaafa eden eserler yazmışlardı.

Mâniler, Zedüştîler ile de münazara ve mücadelelerini sürdürmektelerdi. Bu konuda yazılmış “Chikand Guomânîgu Vîgıâr” adındaki Zedüştî eser, Manichéisme’i red ve cerhetmektdir. Talî Manichéen mezhebinin reisi olan “Yezdân-ı Baht” da Hristiyanlar aleyhine “Cebrail bin Nûh’ûn-Nasranî” tarafından reddedilen bir risale yazmıştı.

Bu asırda İran’da birçok Pehlevî eseri yayınlanmıştı. Bunların başında Mübid Reislerinden “Ferruh Zâd’ın Oğlu Azür Ferbegû” tarafından telif edilmiş ve “Azür Pad” tarafından ikmâl edilmiş olan “Din Kart” gelmekteydi. Diğer önemli Pehlevî eserleri arasında, “Azür Mihan’ın Oğlu Mihr’û-Hurşid” tarafından yazılmış olan ve dinî mes’elelere ait yirmi dört sorunun cevabını içeren “Dâdastân-i-Dînîk”, Menuçehr’in kardeşinin H. 268 / M. 881 yılında yazdığı “Zâdh-Saparam” ve Abâlîch’in Halife Me’mûn huzurundaki tartışmalarını ihtivâ eden “Mâdîguân-i-Abâlîch” gelmekteydi.

Duvarda orijinal Behiştûn çivi yazısı örneği.

İran’ın Arab istilâsına uğramasından iki asır geçtikten sonra dahi Zerdüştlük İran’da hâlâ kuvvetini sürdürmekteydi. Sasânîler Devri’ne ait fakat günümüze kadar gelmemiş olan Pehlevî dilinde yazılmış birçok eserler ve Avestâ’nın nüshaları bu devirde pek revaçtaydı. Şiraz, Sirguân, Rey, Serhas gibi şehirler bu eski i’tikatların başlıca merkezlerini teşkil etmekteydi. Şiraz Mübidleri Güney İran’da dinî mes’eleler hakkında denetim yetkilerine sahiplerdi. Şiraz’da ikâmet etmekte olan “Fars” ve “Kirman” ahâlisinin yüksek ruhbân sınıfı üzerinde hudutsuz bir otoriteye sahip olan “Mübidlerin Reisi” bu mıntıkada “Büyük Reis” nâmıyla anılmaktaydı. Üçüncü Hicrî asırda İran’da vâsi bir dinî edebiyâtın mevcudiyeti, sonradan bunların yokolmasından Arablar’ın mes’ul olmadığına delâlet etmektedir. İranlılar Mazdeizm’e salik oldukları zaman dilimi içerisinde “İran Edebiyâtı” asırlarca hayâtiyetini sürdürebilmişti. İhtidalar arttıktan ve tesamühsüzlük başladıktan sonra Mazdeistler’in azınlıkta kalması neticesinde İran yavaş yavaş Türkler ve Tatarlar tarafından yönetilmeğe başlandı ki bu edebiyât ta böylece yok olmağa yüz tuttu. Sonraki asırlarda el yazması nüshaların çoğaltılamaması da bu sürecin epey hızlanmasına sebep oldu.