Tiele
Tingling (Çince: 丁零; pinyin: Dīnglíng, Wade-Giles: Ting-ling, Kaoçe (高車 basit: 高车; Gāochē), Chile (敕勒; Chìlè), Tiele (鐵勒 basit: 铁勒; Tiělè/T'ieh-le), tarihi Türk topluluklarındandır. Tinlingler aslen, güney Sibirya'da Lena Nehri boyunca, Baykal Gölü'nün batısında yaşarlardı.[1] Millat'tan önce 3. yüzyılda, batıya doğru yayılmaya başladılar ve Hiung-nu imparatorluğunun bir parçası oldular.[2][3]
Kökenleri
Tinglinglerin kökeni ve nereden geldikleri hakkında fazla bir bilgi yoktur. MÖ 3. yüzyılda, Mete (冒頓; Mao-Tun) tarafından Yüeçiler (Çince: (月氏 veya seyrek 月支; Pinyin: Yuèzhī) ve Vusun (Çince: 烏孫 / 乌孙, Wūsūn)larla birlikte Hiung-nu'ların egemenliği altına sokulmuşlardır.[1]
Tingling'ler ile ilgili en eski kayıtlara MÖ 1 yüzyılda rastlanmaktadır.[4]
Türk boyları, Çince kao-ch'e denilen, dört tekerlekli kağnıları ile, sürülerini otlattıkları yaylalar ve surlar içindeki kışlıklar arasında göç etmişlerdir. Kubbeli veya kümbetli otağlar kışın surlar içine kurulmuştur. Surlar içine, ayrıca otağa benzer, ağaçtan köşklerde yapılmıştır. Yaz geldiğinde kerekü denilen ve katlanabilen otağ, kağnıya yüklenmiş halde veya kurulmuş durumda yaylalara göç edilmiştir. Bu göçlerde kağnı ile taşınabilen otağlar yanında; çok renkli keçeden, kilimden veya işlemeli kumaşlardan yapılmış örtüler; göçebe hayata uygun kaftanlar, çakşırlar, çizmeler, börkler, kemerler, süs eşyaları, at koşumları kağnılı boyların beraberinde bulunan önemli eşyaları arasında yer almıştır.
Çin kaynaklarında, Tinglin'ler ile ilgili sıklıkla bahsedilen temel karakteristik özellikleri, arabaları üzerindeki çadırlarda yaşadıkları göçebe hayat tarzları ile ilgilidir. Bu arabalarından dolayı Kaoçe (Çincede Yüksek araba anlamına gelir) olarak da anılmıştır.
Tarih
Hiung-nu dönemi
Tingling'ler, Türk kavimlerinin kurdukları devletlere katılmakta ve devlet ortadan kalktığında bağımsız hareket edebilmekteydiler. Hiung-nu ve Göktürk politik hayatında oldukça etkili bir topluluktu.
Hiungnunun ilk parçalanma dönemine girdiği MÖ 65 yıllarında Çin kaynaklarında Tinglinglerden bahsedilmeye başlandı. Hiungnuların MS 50 yıllarında yaşadığı ikinci kırılma sürecinde Tinglingler de bağımsız dönem yaşamaya başladı.
Vey
Ting-ling
Çin kaynaklarında Uygurların MÖ Ding-ling, MS 4. Yüzyıldan sonra ise T'ie-le adı verdikleri boylardan geldikleri belirtilmektedir.
Dingling yöneticileri
| Aile adları ve verilmiş ad | Saltanatların süreçleri |
|---|---|
| Aile adı ve verilmiş ad | |
| 阿伏至羅 Āfúzhìluó | 487-503 |
| 跋利延 Bálìyán | 503-505 |
| 彌俄突 Mí'étú | 505-516 |
| 伊匐 Yīfú | 516-524 |
| 越居 Yuèjū | 524-536 |
| 比造 Bǐzào | 536-540 |
| 去賓 Qùbīn | 540-541 |
Kaynakça
- Putzger Historischer Weltatlas - sayfa 46, Cornelsen Verlag, Berlin 2005.
- Li, "A Research on Migration of Northwestern Minorities Between pre-Qin to Sui and Tang", sayfa 110-112
- Lu, "A History of Ethnic Groups in China", sayfa 111, 135-137.
- Tinglingler - tarih.gen.tr
- Xue, Zongzheng: A History of Turks. Peking: Chinese Social Sciences Press, 1992.